PSYCHO-HORMONALNE PRZEJAWY PRZETRENOWANIA U WYCZYNOWYCH SPORTOWCÓW

Transkrypt

1 PSYCHO-HORMONALNE PRZEJAWY PRZETRENOWANIA U WYCZYNOWYCH SPORTOWCÓW dr Zbigniew Obmiński Instytut Sportu Zakład Endokrynologii Chroniczne zmęczenie jako objaw choroby lub przepracowania u zdrowych osób Nadmierna aktywność fizyczna lub umysłowa przy nieadekwatnych do tych obciążeń przerwach na regenerację może prowadzić do kumulacji zmęczenia i wystąpienia tzw. zespołu chronicznego zmęczenia (ChZ). W literaturze medycznej najwięcej uwagi poświęcono zespołowi chronicznego zmęczenia u ludzi cierpiących na przewlekłe, często terminalne choroby typu marskość wątroby [1-3], choroby onkologiczne [4,5] lub HIV [6]. Samo chroniczne zmęczenie nie jest jednostką chorobową, lecz zespołem różnych i nieswoistych objawów, co w medycynie utrudnia jego jednoznaczne zdefiniowane i leczenie. Hickie i współautorzy [7] proponują, by bez względu na jego etiologię, zmęczenie trwające od 1 do 6 miesięcy zdefiniować jako przewlekłe, a powyżej 6 miesięcy nazwać je zespołem chronicznego zmęczenia, co charakteryzuje się jednoczesnym wystąpieniem 5 objawów: bóle mięśni szkieletowych, zaburzenia poznawcze, nawracające infekcje, zakłócenia nocnego snu i pogorszenie nastroju. Dwa ostatnie objawy są również typowe dla pacjentów cierpiących na depresję. ChZ nie tylko towarzyszy przewlekłym chorobom, ale może wystąpić u klinicznie zdrowych osób. ChZ u ludzi zdrowych było dawniej z trudem rozpoznawane i rejestrowane przez medycynę, z tej przyczyny, że ludzie zdrowi rzadziej szukają pomocy lekarzy, a ci z ChZ często nie potrafili określić, co konkretnie im dolega [8]. Stosowane u chorych kwestionariusze zmęczenia [3, 6] nie wydają się być odpowiednim narzędziem do diagnozowania tego zespołu u osób kliniczne zdrowych, u których to zjawisko może być związane z trudnymi warunkami i przeciwnościami życia oraz nadmiarem obowiązków. Czynni zawodowo bywają narażeni na rozwój ChZ zbyt dużymi obowiązkami zawodowymi i wydłużonym czasem pracy, które w połączeniu ze stresem zawodowym, zwłaszcza w sektorze publicznym, prowadzą do wyczerpania emocjonalnego, zaburzeń snu i pogorszenia funkcji 68

2 poznawczych [9]. Szkodliwy efekt przepracowania nasila się w połączeniu z innymi przeciwnościami życia i prowadzić może do syndromu wypalenia. Zespół wypalenia przejawia się m.in. obniżoną wydajnością i motywacją do działania, obniżonym nastrojem, a czasem depresją [10]. Stwierdzono, że rozwojowi ChZ sprzyjają nie tylko nadmierne obciążenia fizyczne, ale także stres psychologiczny, presja czasu i zbyt rzadkie/krótkie przerwy na wypoczynek. W diagnostyce i prewencji ChZ osób zdrowych klinicznie ważna jest jednoznaczna i klarowna definicja tego zjawiska. W chwili obecnej za najlepszą można uznać autorstwa zespołu badaczy ze Szkoły dla Pielęgniarek przy Uniwersytecie Kansas (USA). Na podstawie jakościowych i ilościowych metod badawczych przeprowadzonych u 40 osób, Aaronson i współautorzy [11] uznali, że u dorosłych zdrowych osób ChZ jest to: Ostry, czasami przygniatający, lecz tymczasowy stan, z objawami fizycznymi, emocjonalnymi i behawioralnymi, wywołany przez stres i przeciążenie pełnioną rolą, co dezorganizuje życiową aktywność i daje sygnał osobie do podjęcia środków zaradczych. Doświadczenia medycyny pracy dotyczące syndromu zmęczenia przejęła częściowo medycyna sportowa, a obiektem jej badań są sportowcy. Fizjologiczny, biochemiczny i perceptualny monitoring treningu u sportowców W przeciwieństwie do osób z problemami zdrowotnymi lub jakimiś innymi dysfunkcjami, do sportu wyczynowego kwalifikowani są na podstawie badań lekarskich młodzi, zdrowi ludzie, zwykle o ponadprzeciętnych możliwościach fizycznych. Proces szkolenia zwiększa wydolność fizyczną, dzięki ogólnorozwojowym, regularnym treningom, po których podejmowane są ćwiczenia specjalistyczne, ukierunkowane na kształtowanie cech psychofizycznych odpowiadających specyfice dyscypliny. Treningi w sporcie wyczynowym są jednak dużym wyzwaniem dla ludzkiego organizmu, więc i tu, podobnie jak u osób przepracowanych, istnieje ryzyko pojawienia się chronicznego zmęczenia. Obecnie w wielu dyscyplinach sezon startowy trwa z krótkimi przerwami prawie 10 miesięcy, a okres całkowitej przerwy w treningach (tzw. roztrenowanie) przeznaczony na bierny wypoczynek, zabiegi terapeutyczne i rehabilitację niecałe 2 miesiące. Największe obciążenia treningowe realizuje się na centralnych zgrupowaniach, które do niedawna dla kadry trwały łącznie od 150 do 200 dni w roku. Na takich obozach na codzienną aktywność treningową z wyjątkiem niedziel składają się po dwie 1,5-godzinne sesje przed i po południu. Nie tylko treningi są obciążeniem fizycznym dla organizmu. Również liczne w ciągu roku starty w zawodach 69

3 różnej rangi należy traktować jako silne bodźce fizyczne i psychiczne, które wobec presji na dobry wynik spełniają kryterium dużego stresu. Pojedynczy wysiłek treningowy (sesja) powoduje chwilowe i względnie szybko przemijające zmiany fizjologiczne. Najłatwiejszym do zarejestrowania parametrem, monitorowanym samodzielnie przez trenera, jest częstość skurczów serca. Pomiar ten dokonany bezpośrednio po wysiłku wskazuje na jego intensywność. Ponowny pomiar po upływie minuty lub dwóch wskazuje na tempo normalizacji, czyli ogólną kondycję. Kombinacja czasu wysiłku i różnicy pomiędzy spoczynkowym a powysiłkowym tętnem służy do ilościowej oceny obciążenia tymże wysiłkiem. Suma takich pomiarów dla jednostek treningowych wykonanych w jednej sesji pozwala oszacować ogólną wielkość obciążenia sesją. Inna metoda oparta jest na ocenie obciążenia sesją dokonaną przez sportowca. Można do tego użyć standaryzowanej skali Borga, narzędzia powszechnie stosowanego przy standaryzowanych wysiłkach laboratoryjnych. Skala ta ocenia w punktach wysiłek od bardzo, bardzo lekkiego do bardzo, bardzo ciężkiego. Dokonana w ten sposób, odczucie całkowitego wysiłku w sesji oparte jest na percepcji po treningowego zmęczenia. Dlatego należy taką ocenę zadeklarować natychmiast po zakończonym treningu. Można też użyć innego narzędzia- analogowej, liniowej skali do oceny zmęczenia, jak to zastosowano u wioślarzy po regatach na 8 km [12]. W przypadku sesji treningowych rozwijających siłą po treningowe zmęczenie określone jako sygnał ze strony układu oddechowego (duża zadyszka) lub układu krążenia (wysoka częstość skurczów serca) może nie być niewielkie, a przez to odpowiednie jako narzędzie oceny wysiłku. W takim przypadku bardziej adekwatnym sygnałem może być odczuwalny ból mięśni [13], który może być szczególnie dolegliwy następnego dnia po treningu u słabo zaadaptowanych sportowców (na początku obozu). To odczucie zwykle bywa nazywane przez ćwiczących zakwasami, co wcale nie ma związku z powysiłkowym mleczanem, którego poziom zarówno we krwi, jak i w mięśniach jest po nocnej restytucji taki jak w spoczynku. Tzw. zakwasy mają związek z mikrostrukturalnymi zmianami (uszkodzeniami) błon komórkowych pracujących mięśni. Bardziej zaawansowane techniki monitorowania obciążenia sesją wykorzystują pomiary wybranych wskaźników biochemicznych we krwi kapilarnej (z palca lub płatka ucha) pobranej bezpośrednio przed i po sesji. Zwykle są to oznaczenia mleczanu we krwi pobranej w 3 minucie po najbardziej intensywnych fragmentach sesji, a przed i po zakończeniu stężenia wybranych hormonów odpowiedzialnych za metabolizm białek, węglowodanów i tłuszczów. 70

4 Stężenie mleczanu jest przejawem beztlenowej glikolizy, a wiec intensywności treningu. W okresie krótkoterminowej, potreningowej odnowy, mleczan we krwi jest najszybciej normalizującym się parametrem (do 1 godziny po zakończeniu treningu). Nieco dłużej (do 2 godzin) trwa normalizacja, tj. powrót do stanu wyjściowego stężeń hormonów, dla których chwilowy przyrost stężeń po treningu wskazuje na wielkość stresu wysiłkowego. Wśród wielu różnych hormonów najczęściej do monitoringu sesji stosowane są steroidowe hormonykortyzol ( C) o działaniu katabolicznym (degraduje białka strukturalne) i testosteron (T) o działaniu anabolicznym (anty-katabolicznym). Badania te wykazały, że ze wzrostem czasu oraz intensywności wysiłku, lub w trakcie powtarzanych intensywnych, lecz krótkich wysiłków, stosunek stężeń T/C we krwi ulega stopniowemu obniżeniu [14]. Takie zachwianie proporcji pomiędzy stężeniem testosteronu a kortyzolu jest wprawdzie przemijające, ale wystarczy by na pewien czas nasilić szybkość rozpadu białek strukturalnych, czyli zwiększa szybkość katabolizmu. Zjawisko to daje się zauważyć we krwi z pewnym opóźnieniem w stosunku do zmian hormonalnych i przejawia się jako wzrost stężenia mocznika (U), będącego końcowym produktem metabolizmu białek. Z równoległych powysiłkowych obserwacji wskaźnika T/C i mocznika we krwi pobieranej w okresie powysiłkowej restytucji wynika, że maksymalne stężenie mocznika pojawia się ok. 8 godzin po zakończonym wysiłku, gdy wartość wskaźnika T/C zaczyna się normalizować [15]. Najbardziej opóźnioną reakcją na intensywną sesję treningową jest wzrost aktywności we krwi kinazy keratynowej (CK). Enzym ten jest zawarty w cytoplazmie komórek, skąd przenika stopniowo do krwi. W spoczynku jego poziom jest względnie niewielki, zwykle wyższy u mężczyzn niż u kobiet. Po intensywnym wysiłku na skutek różnych czynników, mechanicznych i biochemicznych, następują czasowe i przemijające mikro-uszkodzenia, przez które większa ilość CK przedostaje się do krwi. Maksymalny poziom obserwuje się po ok. 10 godzinach, a jego normalizacja trwa niekiedy dłużej niż dobę. Dlatego w czasie wielodniowych zgrupowań, spoczynkowy (poranny) poziom kinazy jest z reguły zawsze wyższy niż w spoczynku przed rozpoczęciem obozu. Z tego powodu alternatywą rejestracji bezpośredniej odpowiedzi wspomnianych parametrów we krwi na sesję treningową jest ich pomiar rano, po nocnej restytucji. Komplet wyników analiz (CK, C, T, T/C, U), a gdy zachodzi potrzeba- także glukozy, można dzięki mikroanalizom uzyskać z krwi kapilarnej. Najczęściej wystarczy pomiar CK i hormonów, a zwłaszcza wartość wskaźnika T/C. Idea stosowania tego parametru wprowadzonego do monitoringu sportowców w 1986 roku [16] 71

5 wciąż jest aktualna, a sam wskaźnik, chociaż ulega pewnym modyfikacjom, wciąż w pierwotnej wersji służy do oceny stanu adaptacji do treningu [17-20]. Ponieważ spoczynkowe poziomy hormonów, a więc i spoczynkowa wartość parametru T/C, jest właściwością osobniczą, przeto zaleca się tak dobierać obciążenia, by nieunikniony w czasie intensywnych treningów spadek porannego T/C nie przekroczył 30% wartości wyjściowej (przed treningami), a po zaprzestaniu treningów, uległ normalizacji w czasie nie dłuższym niż dwa tygodnie [18,19]. Wspomniane spoczynkowe parametry we krwi wraz ze spoczynkowym porannym tętnem pokazują, jaki jest stan fizjologiczny zawodnika po nocnym wypoczynku i czy pozwala on na kontynuację planów treningowych w dniu bieżącym, czy raczej wskazane jest zmniejszenie obciążenia na dzień lub dwa. Wykrywanie i zapobieganie zespołowi przetrenowania Na biomedyczną literaturę poświęconą zjawisku przetrenowania, jego symptomom i prewencji, składa się dzisiaj ogromna liczba publikacji. Ryzyko przeciążenia fizycznego wzrasta wraz z długością okresu intensywnych treningów oraz z nieadekwatnymi do narastającego zmęczenia, okresami zredukowanej aktywności treningowej (taper). W konsekwencji może to prowadzić do pogorszenia nabytych wcześniej możliwości fizycznych i pojawienia się chronicznego zmęczenia. Ten stan w praktyce sportowej zwany jest przetrenowaniem. Pierwsza znacząca publikacja ukazała się w 1985, gdzie opisano dysfunkcję osi podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowej u przetrenowanych sportowców, co objawiało się upośledzoną zdolnością do wykonywania wysiłku oraz bardzo słabą reakcją kory nadnerczy (brak wydzielania kortyzolu) na hipoglikemię spowodowaną podaniem insuliny [21]. Opisany test z insuliną jednoznacznie diagnozuje przejściową niewydolność kory nadnerczy, zwaną potocznie funkcjonalnym zmęczeniem tego narządu. W tym stanie niedobory stężenia kortyzolu we krwi powodują szybkie zużycie tego substratu energetycznego, słabą mobilizację innego paliwa wolnych kwasów tłuszczowych (FFA) i w konsekwencji konieczność przerwania wysiłku, nawet o względnie niedużej intensywności. Dowodem istnienia tego mechanizmu jest opisany przypadek startującego zdrowego klinicznie maratończyka-amatora, który w połowie dystansu wycofał się zawodów z powodu fizycznego kolapsu (wyczerpanie). Badania wykazały u niego bardzo niskie stężenie kortyzolu [22]. 72

6 Stopień chronicznego zmęczenia może być różnoraki i nie każdy ma takie same konsekwencje. W angielskojęzycznej literaturze fachowej istnieje gradacja tego stanu. Naderhof [23] rozróżnia trzy rodzaje chronicznego zmęczenia. Wczesna faza funkcjonalnego, najlżejszego przemęczenia (functional overreaching) objawia się wtedy, gdy po okresie intensywnych treningów pogorszenie sprawności psychomotorycznej jest przejściowe i mija w okresie planowanej potreningowej restytucji (od kilku dni do dwóch tygodni). Stan ten nie ma negatywnych konsekwencji dla sportowców w długoterminowym okresie przygotowań do zawodów, a nawet jest uznawany za zjawisko pożądane, gdyż po okresie mocno zredukowanej aktywności fizycznej lub nawet całkowitego wypoczynku, możliwości fizyczne są najwyższe. Gdy, mimo zaplanowanej restytucji, zmęczenie nie mija i brak jest widocznej poprawy wydolności fizycznej, to stan taki definiuje się jako przemęczenie niefunkcjonalne (non-functional overreaching). Trzecim, najcięższym stanem zmęczenia jest syndrom zwany przetrenowaniem. Odnosi się to do najbardziej poważnych przypadków niefunkcjonalnego przemęczenia, gdy stan obniżonej wydolności wymaga wypoczynku znacznie dłuższego, w skrajnych przypadkach jednego roku. Naderhof uważa, że do chwili obecnej nie ma jednego wskaźnika pozwalającego na 100% wskazać trafność przy diagnozowaniu wczesnych stanów przetrenowania z pominięciem dodatkowych obserwacji. Potrzebne są więc kompleksowe badania, aby wykryć taki stan. Za najpewniejszy dowód przetrenowania uważa się obniżenie zdolności psychomotorycznych, stąd najbardziej diagnostycznym narzędziem wydają się być obserwacje parametrów odpowiadających za poziom wykonania zadania sportowego. Pogarszają się one w równym stopniu u przetrenowanych sportowców, jak i chronicznie zmęczonych osób nietrenujących. Opinia ta opiera się na nielicznych obserwacjach zmian wybranych parametrów, po okresie dwóch tygodni ciężkich, męczących treningów. Jedni autorzy odnotowali wydłużenie czasu reakcji wraz z pogorszeniem wydolności tlenowej i beztlenowej [24], inni nie stwierdzili zmian w potreningowych reakcjach hormonalnych na test wysiłkowy, lecz obniżenie odpowiedzi kortyzolu na stymulacje przysadki, co koresponduje ze wspomnianym wcześniej przypadkiem maratończyka. Istotnym przejawem przetrenowania dla niektórych dyscyplin, np. sportów walki, jest pogorszenie czasu reakcji i nastroju, co autorzy komentują jako dowód na wystąpienie zmęczenia ośrodkowego w procesie rozwijającego się zespołu przetrenowania [25]. Pogorszenie w tym przypadku parametrów psychometrycznych, funkcji poznawczych lub zdolności mentalnych, oraz obniżony nastrój, 73

7 jest typowe dla zmęczenia centralnego układu nerwowego. Warto zaznaczyć, że niektóre z tych objawów (np. deficyt uwagi), które autorzy [25] odnotowali u przetrenowanych sportowców pojawiają się u tych osób, u których chroniczne zmęczenie jest wywołane innymi niż treningi sportowe silnymi bodźcami psychofizycznymi [26]. Z prac opisujących jednocześnie psychologiczne i fizjologiczno-biochemiczne przejawy chronicznego zmęczenia treningami oraz wynikające z tego obniżenie zdolności do wykonywania maksymalnych wysiłków, na uwagę zasługuje raport Urhausena [27]. Wykazał on, że u sportowców trenujących wytrzymałość, maksymalne wysiłkowe testy anaerobowe, trwające od 10 do 30 sek., nie były przydatne w identyfikacji chronicznego zmęczenia. W przeciwieństwie do tego bardzo diagnostyczną wartość miał test supramaksymalny o intensywności 110% progu beztlenowego i trwający do odmowy. Ponadto, u tych chroniczne zmęczonych odnotowano wzrost amoniaku we krwi w czasie tego testu, zawyżony po teście parametr opisujący subiektywne odczucie zmęczenia (RPE rating perceived exertion) i obniżony nastrój. Natomiast maksymalny poziom mleczanu w czasie testu o stopniowanej intensywności był niższy niż u sportowców nieprzetrenowanych. Ostatecznie autor [27] sugeruje, że u przetrenowanych sportowców obniża się maksymalne wykorzystane węglowodanów w pracy beztlenowej. W miarę gromadzenia i publikowania danych dotyczących przypadków zespołu przetrenowania u sportowców pojawiła się konieczność uporządkowania dotychczasowej wiedzy i optymalnych metoda jego wczesnego wykrywania w różnych dyscyplinach. W 2002 roku pojawiła się praca przeglądowa zawierająca krytyczne podsumowanie dotychczasowych metod stosowanych do diagnozowania ryzyka przetrenowania i samego zespołu [28]. Nieco później inny autor sugeruje, że wiele z opisanych w literaturze przykładów przetrenowania było jedynie przejawem przejściowego zmęczenia, spowodowanego dłuższym okresem treningów, które po okresie zredukowanej aktywności powinny zniknąć [29]. Szczególną rolę w zapobieganiu rozwoju przetrenowania ma monitoring biochemiczno-hormonalny prowadzony w czasie okresu o zwiększonych obciążeniach. Wśród różnych dyscyplin najczęściej problem gorszej tolerancji treningów, zmęczenia i związku pomiędzy hormonami a stanem adaptacji, opisywano u wioślarzy i zawodników podnoszenia ciężarów. Wynika to z tego, że ci sportowcy najczęściej korzystają z hormonalnego monitorowania w czasie obozów. U wioślarzy 7-tygodniowy okres intensywnych treningów spowodował stopniowe obniżanie spoczynkowych parametrów hormonalnych, T i wartości T/C, co, jak wcześniej, wspomniano 74

8 jest to zjawisko naturalne. Interesujące jest, że zalecona na podstawie oznaczeń hormonów krótka przerwa w treningach dla tych, którzy wykazali w czasie obozu gorszą tolerancję obciążeń, spowodowała normalizację parametrów hormonalnych w ciągu dwóch tygodni i, co za tym idzie, możliwość wznowienia treningu. Ponadto u wszystkich wioślarzy spadkowi wartości T/ C towarzyszył wzrost stężenia mocznika we krwi (U), co świadczyło o przewadze procesu katabolicznego i rządzącym nim mechanizmie wspomnianym wcześniej [15]. Warto zauważyć, że związek pomiędzy statusem hormonalnych, a poziomem mocznika trwał tylko przez okres pierwszych, dwóch tygodni. Potem, w kolejnych tygodniach intensywnych treningów, poziom U obniżył się, co może sugerować włączenie się innych mechanizmów sterujących procesami metabolizmu białek. Na status hormonalny duży wpływ ma dzienny, sumaryczny czas trwania wysiłku i poziom jego intensywności, określający wartość obciążenia. U innych wioślarzy, w okresie 26 dni poprzedzających ważne zawody, poranne, spoczynkowe wartości C i T rosły wtedy, gdy dzienna objętość treningowa (tożsama z czasem trwania) zmalała, a intensywność treningów wzrosła [30]. Z kolei po wielotygodniowym treningu podnoszenia ciężarów, w czasie dwóch pierwszych tygodni intensywnych ćwiczeń, poziom T i wartość T: C u ciężarowców malały [31]. W badaniach tych indywidualne zmiany wolnego testosteronu (T/SHBG) korelowały dodatnio ze zmianą wyników uzyskiwanych w sprawdzianach w dwuboju. Zredukowana intensywność treningowa (taper) w kolejnych 2 tygodniach spowodowała obniżenie C, oraz wzrost T/SHBG, czyli wskaźnika wolnej frakcji testosteronu, lecz nie zmieniony był poziom T. Inni badacze [32] zauważyli bardziej złożony przebieg zmian hormonalnych w okresie 36-tygodniowego okresu treningowego, w tym 24 - tygodniowego treningu siły, a następnie 12-tygodniowej przerwy w treningach. W całym 36 - tygodniowym okresie średni poziom całkowitego testosteronu i kortyzolu podlegał oscylacyjnym fluktuacjom bez wyraźnego trendu. Na uwagę zwraca fakt, że miedzy 8 a 20 tygodniem treningów spadał poziom zarówno całkowitego, jak i wolnej frakcji testosteronu i wartość T/C, a mimo to wartość maksymalnej siły rosła. Dopiero w okresie ostatnich 4 tygodni treningu odnotowano znaczącą korelacje miedzy zmianami wartości T/C, a przyrostem siły. W całym okresie treningów spadała kortykoidowa i androgenna czynność kory nadnerczy (spadek kortyzolu i DHEA), co jest przejawem adaptacji do stresu treningowego. W okresie 12-tygodniowego potreningowego wypoczynku, nastąpiła częściowa normalizacja hormonów, ale również częściowa (ok. 10%) utrata maksymalnej siły w odniesieniu do szczytu formy. Przytoczone przykłady związku pokazują jak złożona i trudna 75

9 do przewidzenia jest zależność pomiędzy statusem hormonalnym, a efektywnością programu treningowego. Jak widać, wąski jest margines pomiędzy optymalnym obciążeniem, czyli zakładającym osiągnięcie pożądanego funkcjonalnego zmęczenia, dającym najlepszy efekt, a przedawkowaniem obciążenia prowadzącego do utraty nabytej formy. Stąd zasadne jest pytanie badacza: kiedy dużo jest za dużo?, przed którym to problemem staje każdy trener [33]. Nadmierna obawa przed negatywnymi skutkami przeciążenia treningiem może skłonić niektórych trenerów do stosowania zbyt słabych bodźców treningowych. W takim przypadku zawodnikom groziłoby niedotrenowanie. Trzeba pamiętać, że okres taperingu to czas przeznaczony na odzyskanie świeżości, nawet u zmęczonych zawodników. Przykładem dobrego wykorzysta tego okresu podaje Steinacker. U wioślarzy18-dniowy okres treningów o względnie niedużej intensywności, lecz dużej objętości (3,2 h/dzień) spowodował spadek poziomu testosteronu, LH, FSH, prolaktyny, wyraźne pogorszenie nastroju i wydolności, który to stan badacze określili jako overreaching. Parametry te powróciły do normy po ponad 2 tygodniach taperingu przed Mistrzostwami Świata [34]. Autorzy ci uważają normalizację parametrów biologicznych w okresie taperingu za zjawisko korzystnie wpływające na stan przygotowania do zawodów wysokiej rangi. Z powyższego widać, że stan psychofizyczny u wspomnianych zawodników nie można uznać za typowy dla przetrenowania. Zdaniem znawców tego zagadnienia - Urhausena i Kindermanna [28] - pełne przetrenowanie, określane w literaturze anglosaskiej jako overtraining, ma miejsce wtedy, gdy odzyskanie pełnej sprawności psychofizycznej wymaga wielomiesięcznej przerwy w treningach, natomiast przejawy lżejszej formy zmęczenia (staleness, overreaching) mijają po 2 tygodniach odpoczynku. Obu tym stanom towarzyszą różne zjawiska biologiczne, np. obniżenie maksymalnej częstości skurczów serca, niższy poziom mleczanu po maksymalnym wysiłku, obniżona wydolność fizyczna, zmiana progu przemian anaerobowych, oraz zmiany stężeń we krwi i wydalania z moczem niektórych parametrów. Pomiary tych zmiennych są przydatne w diagnozowaniu przemijającego zmęczenia, ale wymagają ostrożnej interpretacji, podczas gdy ocena stanu psychologicznego jak twierdzą autorzy [28] jest wrażliwa na manipulację. Spadek sportowej wydolności sportowej u zawodników judo po okresie treningowym opisuje Callister [35]. W połowie okresu treningowego, gdzie na każdy tydzień przypadały 3 treningi siły, 2 interwałowe i 5 sesji treningowych, zorientowanych na szkolenie techniczne judo, zarejestrowano najpierw poprawę sprawności określanej przy użyciu testów, a pod koniec 76

10 tego okresu- spadek izokinetycznej siły (o 6-12%) i szybkości (5x 50 m sprint o 2%). Natomiast dynamiki odnowy sprawności fizycznej nie badano. Jak wspomniano, utrzymujące się przez dłuższy czas pogorszenie sprawności fizycznej, w okresie treningowym lub po jego zakończeniu, uznano za podstawowy objaw, który może sugerować chroniczne zmęczenia wywołane nadmierną aktywnością fizyczną [36]. Nie zawsze jednak same zmiany w chemicznym obrazie krwi dają jednoznaczne informacje stanie wydolności fizycznej. Pomimo obiekcji wobec narzędzi psychologicznych stosowanych do diagnozowania przetrenowania lub stanów podobnych [28], inni autorzy potwierdzili zmiany wskaźników psychologicznych u przetrenowanych, które korespondowały ze statusem hormonalnym, np. kortyzolem [37-41]. Użyteczny do tego okazał się między innymi Kwestionariusz POMS (Profile Mood State), opisujący kilka składowych. Zawsze przetrenowani sportowcy wykazują obniżony nastrój, wigor, samoocenę możliwości, podwyższony poziom lęku, napięcie psychiczne oraz apatię i brak motywacji do działania, charakterystyczny dla depresji. Poza tym u przetrenowanych sportowców pogorszony nastrój często idzie w parze z osłabieniem funkcji układu immunologicznego i zwiększoną podatnością na infekcje [42, 43]. Trzeba jednak podkreślić, że pogorszony nastój może również wynikać z braku satysfakcji z osiąganych wyników [44, 45]. Na pytanie jak uniknąć zespołu przetrenowania, badacze dają kilka zaleceń: 1. Monitorować stan fizjologiczny (biochemiczny i hormonalny) wraz z samooceną sportowca odnośnie jego stanu dyspozycji fizycznej. 2. Stosować tzw. periodyzację obciążeń w skali rocznego cyklu, jak i z dnia na dzień. 3. Zapewnić komfort psychiczny i wsparcie (zwłaszcza kobietom) w czasie dłuższych obozów. 4. Stosować zrównoważoną dietę oraz szybko niwelować wykryte stany niedoborów we krwi składników (mikro-, makroelementów) odpowiedzialnych za prawidłowe funkcjonowanie organizmu. 5. Dostosować program treningowy (zwłaszcza u juniorów) do możliwości i stanu rozwoju biologicznego młodego zawodnika. 6. Zapewnić odpowiednie przerwy pomiędzy mikro-, mezo-cyklami treningowymi i startami. 77

11 Należy brać jednak brać pod uwagę fakt, że w grupie pozornie biologicznie homogenicznej, wśród trenujących początkujących sportowców mogą znaleźć się osoby bardzo odstające poziomem tolerancji wysiłkowej od przeciętnej. W takim przypadku ich kariera w sporcie wyczynowym stać będzie pod znakiem zapytania. Piśmiennictwo 1. Huet P.M., Deslauries J., Tran A., Faucher C., Charbouneau J., Impact of fatigue on the quality of life of patients with primary biliary cirrhosis. Am. J. Gasoenterol. 2000; 95(3): Jorgensen R., A phenomenological study of fatigue in patients with primary biliary cirrhosis. J. Adv. Nurs. 2006; 55(6): Prince M.I., James O.F., Holland N.P., Jones D.E., Validation of a fatigue impact score in primary biliary cirrhosis: toward a standard for clinical and trial use. J. Hepatol. 2000; 32(3): Glaus A., Fatigue in patient with cancer from an orphan topic to a global concern. Support Care Cancer. 2001; 9(1): Gledhill J.A., A qualitative study of the characteristics and representation of fatigue in a French speaking population of cancer patients and healthy subjects. Eur. J. Oncol. Nurs. 2005; 9(4): Andersen A.B., Law I., Ostrowski S.R., Lebech A.M., Hoyer-Hansen G., Hojgaard L., i wsp. Self-reported fatigue common among optimally treated HIV patients: no correlation with cerebral FDG-PET scanning abnormalities. Neuroimmubomodulation 2006; 13(2): Hickie I., Darenport Y., Vernon S.D., Nisenbaum R., Reeves W.C., Hadzi-Palovic D., i wsp. Are chronic fatigue and chronic fatigue syndrome valid clinical entities across countries and health-care-setting? Aust. NZ J. Psychiatry 2009; 43(1): Mountephen A., Sharpe M., Chronic fatigue syndrome and occupational health. Occup. Med. (Lond). 1997; 47(4): Perski A., Grossi G., Evengard B., Blomkvist V., Yilbar B., Orth-Gomer K., Emotional exhaustion common among women in the public sector. Lakartidningen 2002; 2:99(18): Sares J.J., Grossi G., Sundin D., Burnout among women: association with demographic/socio-economic, work lifestyle and health factors. Arch. Women Ment. Health. 2007; 10(2): Aaronson L.S., Pallikkathayil L., Crighton F., A qualitative investigation of fatigue among healthy working adults. West J. Nurs. Res. 2003; 25(4): Obmiński Z., Mroczkowska H., Kownacka I., Lęk oraz percepcja zmęczenia po regatach wioślarskich. 13. Hollander D.B., Durand R.J., Trynicki J.L., i wsp. RPE, pain and physiological adjustment to concentric and eccentric contractions. Med. Sci. Sports Exerc. 2003; 35: Kraemer W.J., Fry A.C., Rubin M.R., Triplett-McBridge T., Gordon S.E., Koziris L.P., Physiological and performance responses to tournament wrestling. Med. Sci. Sport Exerc. 2001; 33(8): Fry. R.W., Morton A.R., Garcia-Webb P., Keast D., Monitoring exercise stress by changes in metabolic and hormonal responses over 24-h period. 78

12 16. Adlercreutz H., Härkönen M., Kuoppasalmi K., Nävieri H., Huhtaniemi I., Tikkanen H., Remes K., Dessypris A., Karvonen J., Effect of training on plasma anabolic and catabolic steroid hormones and their response during physical exercise. Int. J. Sport Med; 1986, Suppl 1: Alen M., Pakarinen A., Häkkinen K., Komi P.V., Responses to serum androgenic-anabolic and catabolic hormones to prolonged strength training. Int. J. Sports Med. 1988; 9: Vervoorn C., Quist A.M., Vermulst L.J., Erich W.B., de Vries W.R., Thijssen J.H., The behaviour of plasma free testosterone/cortisol ratio during a season of elite rowing training. Int. J Sports Med. 1991; 12: Banfi G., Marinelli M., Roi G.S., Agape V., Usefulness of free testosterone/cortisol ratio during a season of elite speed skating athlete. Int. J. Sports Med. 1993; 14: Coutts A.J., Reaburn P., Piva T.J., Rowsell G.J., Monitoring for overreaching in rugby league players. Eur. J. Appl. Physiol. 2007; 99: Barron J.L., Noakes T.D., Lew W., Smith C., Millor R.P., Hypothalamic dysfunction in overtrained athletes. J. Clin. Endocrinol. Metab. 1985; 60(4): Dessypris A., Kuoppasalmi K., Adlercreutz H. Plasma cortisol, testosterone, androstendione and luteinizing hormone (LH) in a non-competitive marathon run. J. Steroid Bioch. 1976; 7(1): Naderhof E., Lemmink K.A., Visacher C., Meeusen R., Mulder T., Psychomotor speed: possibly a new marker for overtraining syndrome. Sports Med. 2006; 36: Jeukendrup A.E., Hesselink M.K., Snyder A.C., Kuipers H., Keiser H.A., Physiological changes in male competitive cyclists after two weeks of intensified training. Int. J. Sports. Med. 1992; 13: Rietjens G.J., Kuipers H., Adam J.J., Saris W.H., Van Breda E., Van Hamont D., Keiser H.A., Physiological, biochemical and psychological markers of strenuous training-induced fatigue. Int. J. Sports Med. 2005; 26: Roos S., Fantie B., Straus S.F., Grafman J., Divided attention deficits in patient with chronic fatigue syndrome. Appl. Neuropsychol. 2001; 8: Urhausen A., Gabriel H.H., Weiler B., Kindermann W., Ergometric and psychological Findings during overtraining: a long-term follow up study in endurance athletes. Int. J. Sports Med. 1998; 19: Urhausen A., Kindermann W., Diagnosis of overtraining: what tools do we have? Sports Med. 2002; 32: Halson S.L., Jeukendrup A.E., Does overtraining exists? An analysis of overtraining and overtraining research. Sports Med. 2004; 34: Steinacker J.M., Laske R., Hetzel W.D., Lormes W., Liu Y., Stauch M., Metabolic and hormonal reactions during training in junior oarsmen. Int. J. Sports Med. 1993; 14: (Suppl) Häkkinen K., Pakarinen A., Alen M., Kauhanen H., Komi P.V., Relationship between training volume, physical performance capacity, and serum hormone concentrations during prolonged training in elite weight lifters. Int. J. Sports Med. 1987; 8: Alen M., Pakarinen A., Häkkinen K., Komi P.V., Responses of serum androgenic- anabolic and catabolic hormones to prolonged strength training. Int. J. Sports Med. 1988; 9:

13 33. Kuipers H., How much is to much? Performance and aspects of overtraining. Res. Q. Exerc. Sport. 1996; 67 (3 Suppl): S; Steinacker J.M., Lormes W., Kellmann M., Liu Y., Reissnecker S., Opitz-Grass A., Baller B., Gunther K., Petersen K.G., Kallus K.W., Lehmann M., Altenburg D., Training of junior rowers before world championships. Effects on performance, mood state and selected hormonal and metabolic responses. J. Sports Med. Fitness 2000, 40: Callister R., Callister R.J., Fleck S.J., Dudley G.A., Physiological and performance responses to overtraining in elite judo athletes. Med. Sci. Sports Med. 1990; 22: Budget R., Newsholme E., Lehman M., Sharp C., Jones D., Peto T., Collins D., Nerurkar R., White P., Redefining the overtraining syndrome as the unexplained underperformance syndrome. Br. J. Sports Med. 2000; 34: Puffer J.C., McShane J.M., Depression and chronic fatigue. Clin. Sports Med. 1992; 11: Puffer J.C., McShane J.M., Depression and chronic fatigue. Clin. Sports Med. 1992; 11: O`Connor P.J., Morgan W.P., Raglin J.S., Barksdale C.M., Kalin N.H., Mood state and salivary levels following overtraining in female swimmers. Psychoneuroendocrinology 1989; 14: Raglin J.S., Koceja D.M., Stager J.M., Harms C.A., Mood, neuromuscular function, and performance during training in female swimmers. Med. Sci. Sports Exerc. 1996; 28: Pierce E.F Jr., Relationships between training volume and mood states in competitive swimmers during a 24-week season. Percept. Mot. Skills. 2002; 94: Fry R.W., Grove J.R., Morton A.R., Zeroni P.M., Gaudieri S., Keast D., Psychological and immunological correlates of acute overtraining. Br. J. Sports Med. 1994; 28: Halson SL., Lancaster G.I., Jeukendrup A.E., Gleeson M., Immunological responses to overreaching in cyclists. Med. Sci. Sports Exerc. 2003; 35: Raglin J.S., Morgan W.P., Luchsinger A.E., Mood and self-motivation in successful and unsuccessful female rowers. Med. Sci. Sports Exerc. 1990; 22: Lane A.M., Lane H., Firth S., Performance satisfaction and post competition mood state among runners: moderating effects of depression. Percept. Mot. Skills. 2002; 94: