Jan Sebastian Bach. Twórczość. Nie strumieniem, lecz morzem zwać się powinien powiedział o J. S. Bachu, L. van Beethoven.

Transkrypt

1 Jan Sebastian Bach Twórczość Nie strumieniem, lecz morzem zwać się powinien powiedział o J. S. Bachu, L. van Beethoven. W istocie, muzyka J.S. Bacha była morzem, do którego spłynęły rozmaite strumienie ówczesnej muzyki. Bach komponował niemal we wszystkich gatunkach muzyki wokalno-instrumentalnej i instrumentalnej z wyjątkiem opery, być może dlatego, że wszędzie tam, gdzie pracował nie było na nią zapotrzebowania. W dorobku kompozytorskim J.S. Bacha znalazły się: Dzieła wokalno-instrumentalne Dzieła instrumentalne kantaty /religijne i świeckie/, oratoria, pasje, msze, części mszalne, magnificat, motety, pieśni, arie, chorały wokalne. chorały organowe, wariacje, preludia, fantazje, toccaty, inwencje,capriccia, kanony, fugi, sonaty, suity/partity/uwertury, tańce, koncerty Cała twórczość J.S. Bacha miała charakter użytkowy i powstawała w ścisłym powiązaniu z zajmowanymi przez Bacha stanowiskami i wynikającym z nimi zapotrzebowaniem. Katalog dzieł J.S. Bacha sporządzony zostały przez Wolfganga Schmiedera /niemieckiego muzykologa/ i wydany w Lipsku w 1958 r. Utwory kompozytora posiadają sygnaturę BWV = Bach Werke Verzeichnis (Tematyczno- Systematyczny) katalog wszystkich dzieł J.S. Bacha, po której następuje numer. Katalog ułożony jest gatunkami - po utworach wokalno-instrumentalnych następują instrumentalne. W ramach gatunków utwory uporządkowane są chronologicznie, np. Msza h-moll BWV 232. Nieodłącznym elementem muzyki barokowej było basso continuo (bas ciągły), w skrócie b.c. Był to rodzaj akordowego akompaniamentu, który stanowił podstawę harmoniczną utworu. B.c. zapisywane było w kluczu basowym, nad którym umieszczano cyfry. Oznaczały one odległości interwałowe pozostałych dźwięków składników akordów. Akompaniament taki realizowały przede wszystkim instrumenty klawiszowe - organy bądź klawesyn (lub inny instrument, na którym można było grać akordowo: harfa, lira, lutnia, gitara albo cytra). Samą linię basową mogły wykonywać również takie instrumenty jak wiola da gamba, fagot, wiolonczela, puzon lub kontrabas.

2 TWÓRCZOŚĆ WOKALNO-INSTRUMENTALNA W twórczości wokalno-instrumentalnej J.S. Bacha dominują utwory religijne. Większość z nich oparta została na śpiewach kościoła ewangelickiego nazywanych chorałem protestanckim, z którym kompozytor stykał się na co dzień jako organista i kantor. Ten rodzaj twórczości reprezentują: kantaty, oratoria, pasje, msze, części mszalne, magnificat, chóralne motety i chorały wokalne. KANTATY Bach pisał kantaty niemal przez całe życie. W sumie napisał ich około 300, z czego zachowało się ponad 200 utworów. Większość stanowią kantaty religijne pisane dla kościoła protestanckiego. Pierwsze kantaty napisał kompozytor już w Mühlhausen w 1707 roku, kolejne w Weimarze ( ). W Lipsku ( ) pisanie kantat należało do jego obowiązków. Na każdą niedzielę roku liturgicznego oraz każde święto religijne Bach miał obowiązek skomponować nową kantatę oraz przygotować zespół do jej wykonania. Między innymi z tego właśnie powodu Bach wykorzystał technikę parodii tzn. przerabiania swoich wcześniejszych kantat, nadając im zawsze inne brzmienie. W oparciu o wcześniejsze kantaty tworzył również inne gatunki, np. oratorium. We wczesnych utworach Bach wykorzystywał teksty pochodzące z Biblii i chorału protestanckiego, (czyli protestanckich pieśni). W późniejszym czasie wykorzystywał również teksty poetyckie ówczesnych poetów: S. Francka, E. Neumeistra, czy swojego przyjaciela Picandra. Kantaty religijne (tzw. chorałowe) zbudowane były z arii, recytatywów, partii chóralnych i chorałów. Bach jest również autorem kantat świeckich. Pisał je na różne okazje np. uroczystości dworskie i miejskie. Powstały kantaty weselne, żałobne, także ku czci różnych osób lub wydarzeń. Za najdoskonalsze artystycznie uważa się: kantatę komiczną O kawie, Kantatę myśliwską, Kantatę weselną, Kantatę chłopską. W kantatach świeckich nie występowały chorały! Bach jest autorem innych dzieł wokalno-instrumentalnych, które choć w tytule posiadają inne nazwy gatunkowe w istocie są cyklami kantat, np. Magnificat lub oratorium. ORATORIA Bach napisał trzy oratoria, które są cyklami kantat. Oratorium na Boże Narodzenie obejmuje 6 wieloczęściowych utworów opowiadających o wydarzeniach od narodzin Chrystusa do przybycia trzech mędrców. Utwory przeznaczone były do wykonywania przez kolejne trzy dni świąt Bożego Narodzenia: w Nowy Rok, niedzielę po Nowym Roku i Trzech Króli. Prawie wszystkie części są przeróbkami wcześniejszych kantat świeckich, pisanych w Collegium Musicum w Lipsku. Oratorium na Wielkanoc opowiada o scenach przy pustym grobie Jezusa. Oratorium jest parodią (przeróbką) kantaty pasterskiej i składa się z 10 części. Oratorium na Wniebowstąpienie, podobnie jak poprzednie powstało z przerobionych kantat świeckich. Oratoria budową przypominają wprawdzie kantaty, jednak posiadają również partię ewangelisty (narratora) wykonującego recytatywy. Obecność partii ewangelisty jest charakterystyczna dla gatunku oratorium.

3 PASJE Bach jest twórcą dwóch arcydzieł: Pasji wg św. Jana i Pasji wg św. Mateusza /wg Carla Philippa Emanuela Bacha - syna J.S. Bacha - jego ojciec był autorem 5 pasji, inne źródła podają 4/. Pasja opisuje historię męki Pańskiej. Tekst stanowią wybrane wersety ewangelii uzupełnione poezją religijną i chorałami. Pasja według św. Jana powstała w Lipsku w 1724 na zamówienie rady miejskiej. Tekst oparty jest na wersetach Ewangelii wg św. Jana i poezji religijnej B.H. Brockesa. Pasja wg. św. Mateusza powstała również w Lipsku. Przeznaczona jest na 2 chóry, 8 solistów, 2 zespoły instrumentalne. Tekst stanowią fragmenty Ewangelii wg św. Mateusza i poezja Picandra. Pasję Mateuszową kompozytor uważał za jedno z najważniejszych swych dokonań, jednak historia doceniła to potężne dzieło dopiero wiele lat po śmierci twórcy. Premiera pasji miała miejsce w Wielki Piątek w 1729 r, następnie przeleżała ona zapomniana przez 100 lat w archiwum, aż odkrył ją Feliks Mendelssohn-Bartholdy i doprowadził do wykonania w 1829 w Berlinie. MSZE J.S. Bach napisał cztery krótkie msze (missa brevis). Prezentują one typ mszy luterańskich, złożonych z dwóch części: Kyrie (Panie zamiłuj się nad nami) i Gloria (Chwała na wysokości Bogu). Największe znaczenie ma jednak Wielka msza h-moll, uznana za najsłynniejszy cykl mszalny w dziejach historii muzyki. Dwie pierwsze części Kyrie i Gloria ofiarował Bach w roku 1733 Augustowi III, gdyż starał się o tytuł nadwornego kompozytora (tytuł ten uzyskał dopiero w 1736 r.) Ostatecznie Bach uzupełnił mszę o pozostałe części cyklu i podzielił ją na następujące części: 1. Kyrie i Gloria, 2. Credo (Wierzę w Boga Ojca) obecne w mszach kościoła katolickiego, 3. Sanctus (Święty), 4. Hosanna, Benedictus (Błogosławiony), Agnus Dei (Baranku Boży) i Dona Nobis Pacem (Obdarz nas Pokojem) Poszczególne części powstawały w różnych okresach czasu: Sanctus już w 1724, zaś Credo dopiero pod koniec życia w 1748 r. Poszczególne części, na wzór kantaty składają się z mniejszych odcinków o różnej formie i obsadzie - arie, duety, chóry. Dzieło posiada również elementy koncertujące. Jednym z koncertujących instrumentów był corno da caccia (róg myśliwski).

4 TWÓRCZOŚĆ INSTRUMENTALNA Ze względu na obsadę, twórczość instrumentalną J.S. Bacha można podzielić na: a) utwory na instrumenty klawiszowe - organowe, klawesynowe, b) utwory na instrumenty smyczkowe - skrzypce, wiolonczelę, wiolę da gamba, c) kompozycje na flet i utwory lutniowe, d) dzieła na zespół instrumentalny - kameralny, orkiestrę. UTWORY NA INSTRUMENTY KLAWISZOWE Twórczość na instrumenty klawiszowe organy, klawesyn, klawikord /w czasach Bacha określane wspólnym terminem Klavier/, jest najobficiej reprezentowana w twórczości kompozytora. Odznacza się bogactwem form i gatunków. Tworzą ją: chorały organowe, wariacje, preludia, fantazje, toccaty, inwencje, kanony i fugi, sonaty, suity, partity, tańce, capriccia i koncerty. CHORAŁY Przez blisko 50 lat piastując różne posady kościelne, Bach opracowywał pieśni religijne kościoła protestanckiego tzw. chorały. Opracowania były bardzo zróżnicowane, od prostych harmonizacji melodii chorału o fakturze 4-głosowej, po bardziej skomplikowane układy wykorzystujące technikę wariacyjną i koncertową. Na melodiach chorału oparte są: przygrywki chorałowe, fantazje chorałowe, partity chorałowe, fuga chorałowa. Melodia chorałowa jako tzw. cantus firmus najczęściej występuje w sopranie, ale czasami też pojawia się w innych głosach lub zmienia swe położenie w trakcie utworu. Niekiedy była bogato zdobiona. Dominującym typem opracowania chorału jest przygrywka chorałowa. Bach pozostawił 5 zbiorów z chorałami organowymi. Najpopularniejsze to: - Orgelbüchlein (Książeczka organowa) - zawiera 45 chorałów, ułożonych według porządku niedziel i świąt, - Klavierübung cz. III (Ćwiczenia na Klawikord) - obejmuje 21 chorałów, opartych na 6 podstawowych pieśniach z katechizmu Lutra, - Wariacje kanoniczne na temat Vom Himmel hoch (Z nieba wysokiego), - chorały z rękopisu lipskiego zawiera kilkanaście chorałów oraz niedokończony utwór Przed Twój tron kroczę, uznawany za ostatni utwór Bacha. DZIEŁA ORGANOWE Twórczość organowa Bacha w znacznej mierze powstawała w Arnstadt i w Weimarze. Charakterystyczne są formy złożone z 2 części: 1 cz. to preludium, fantazja lub toccata, 2. cz. to fuga. Passacaglia i fuga c-moll jest szczytowym osiągnięciem Bacha w muzyce organowej. Passacaglia jest przykładem wariacji ostinatowych. Podstawę stanowi 8-taktowy temat, powtarzający się w najniższym głosie, na którym rozwijają się kolejne wariacje w głosach wyższych. Z kolei najlepiej znanym utworem organowym Bacha jest Toccata i fuga d-moll. Wariacje Goldbergowskie - to cykl 30 wariacji na temat arii, która pojawia się na początku i na końcu cyklu. Kolejne wariacje utrzymane są w różnych formach i fakturach. Są wśród nich

5 popularne barokowe tańce, np.: polonez, gigue, sarabanda, menuet, allemande, courante. Są też formy swobodne, jak fantazja, inwencja oraz formy ścisłe, jak kanony i fughetty, czyli małe fugi. W wariacjach jest 9 kanonów w interwałach od prymy do nony. (Tytuł dzieła pochodzi od nazwiska ucznia Jana Sebastiana Johanna Gottlieba Goldberga, nadwornego klawesynisty hrabiego von Keyserlinga. Ponoć hrabia zamówił wariacje u Bacha, by Goldberg urozmaicał mu grą bezsenne noce). FUGI J.S. Bach doprowadził do mistrzostwa sztukę pisania fugi. Tworzył fugi instrumentalne, wokalne i wokalno-instrumentalne, które wchodziły w skład większych utworów: religijnych i świeckich. Pokaźną liczbę fug zawierają jego dzieła klawiszowe organowe i klawesynowe. Szczególne miejsce zajmuje dwutomowy zbiór Das wohltemperierte Klavier (Dobrze nastrojony instrument klawiszowy). Bach wykorzystuje tu tzw. strój równomiernie temperowany, co oznacza, że w unowocześnionych instrumentach klawiszowych oktawa podzielona została na 12 równych części - półtonów, dzięki czemu można na nich grać we wszystkich tonacjach. Pierwszy tom tego dzieła powstał w Köthen (1722), drugi 22 lata później w Lipsku (1744). Każdy z tomów zawiera po 24 preludia z fugami ułożone chromatyczne tonacjami jednoimiennymi (1.C-dur, 2. c-moll, 3.Cis-dur, 4. cis-moll, 5. D-dur itd.). Bach skomponował ten cykl na użytek młodzieży pragnącej się uczyć, a szczególnie dla tych, którzy już są zaawansowani w nauce. (Od XIX w. dzieło wykonywane jest na fortepianie, zyskało status biblii pianistów ). Inspiracją do skomponowania Musikalisches Opfer (Muzyczna Ofiara) była wizyta Bacha w 1748 r. na dworze króla pruskiego Fryderyka II. Król był dobrze wykształconym muzykiem. Grał na flecie i komponował. Poprosił Bacha o zaimprowizowanie fugi na temat zagranego przez siebie tematu. Bach nie spełnił wówczas prośby króla i zaprezentował fugę na własny temat. Jednak po powrocie do Lipska postanowił zmierzyć się z tym zadaniem i w ten sposób powstał dedykowany władcy cykl utworów - niezwykle skomplikowanych kanonów i fug, które określił dawną nazwą ricercar. Waszej Królewskiej Mości poświęcam niniejszym z najgłębszym oddaniem tę muzyczną ofiarę, której najszlachetniejsza część z najłaskawszej własnej ręki Waszej pochodzi. Z pełną czci radością wspominam jeszcze szczególną łaskę królewską, gdy w czasie mej niedawnej bytności w Poczdamie raczył Wasza Królewska Mość osobiście zagrać mi na klawesynie temat do fugi, najłaskawiej mnie przy tym zobowiązując, aby takową w najwyższej obecności Waszej zaraz wykonał. Die Kunst der Fuge (Sztuka Fugi) to jedno z ostatnich dzieł Bacha. Składa się z 19 utworów fug (15) i kanonów (4). Pracę nad tym dziełem Bach rozpoczął na rok przed śmiercią w 1749, a ukończenie dzieła przerwała śmierć kompozytora. W tych kilkunastu utworach kompozytor wykorzystał wszystkie istniejące środki techniki imitacyjnej, w bardzo skomplikowanych kombinacjach, różnorodnych formach i technikach. Wyjątkowość dzieła polega na oparciu wszystkich utworów na jednym temacie głównym i wykorzystaniu jednej tonacji d-moll. Finałowa, niedokończona fuga posiada temat oparty na dźwiękach B-A-C-H. (Mimo dużego zainteresowania ze strony muzyków, krytyków i muzykologów, wydanie sprzedawało się źle. Carl Philipp Emmanuel Bach rozprowadził zaledwie 30 egzemplarzy, co nawet nie pokryło kosztów druku. Zrezygnowany i zawiedziony, sprzedał ostatecznie oryginalne tablice miedziane za cenę złomu!).

6 W rękopisie utworu Bach nie określił żadnych instrumentów, które mają utwór wykonać, nie zamieścił również wskazówek wykonawczych. Dlatego każdorazowe wykonanie może przybierać różne kształty, i tak też dzieje się we współczesnych interpretacjach bachowskiego dzieła, które można wykonać na klawesynie, organach lub fortepianie, może zabrzmieć w wersji na kwartet smyczkowy, można wreszcie zinstrumentować go na rozmaite zestawy instrumentów barokowych zgodnie z praktyką wykonawczą tamtej epoki lub przeciwnie brzmieniowo zupełnie nie przystającą do jej czasów, np. na kwartet saksofonowy. Podobnie rzecz ma się cyklem pt. Musikalisches Opfer. Utwory na instrumenty klawiszowe w większości powstawały w celach dydaktycznych, ponieważ Bach, jako wybitny organista i pedagog pragnął przekazać swoim uczniom umiejętności zarówno w zakresie techniki gry, jak i komponowania utworów. Do cyklów pedagogicznych, oprócz wyżej opisanych, należą również: Inwencje dwugłosowe i trzygłosowe zwane przez Bacha Sinfoniami, Suity francuskie, Suity angielskie oraz Zeszyty muzyczne przeznaczone dla żony Anny Magdaleny i najstarszego syna Wilhelma Friedemanna. UTWORY NA INSTRUMENTY SMYCZKOWE Bach, jako że sam grał na instrumentach smyczkowych, komponował również z myślą o skrzypkach i wiolonczelistach. Za arcydzieło muzyki skrzypcowej uważa się zbiór 3 sonat i 3 partit na skrzypce solo. Sonaty zbudowane są z 4-części: wolna-szybka-wolna-szybka (na wzór włoskiej sonaty kościelnej), z kolei partity (inna nazwa suity) składają się z kilku części tanecznych. Nawet w utworach na instrument solo, w dodatku z natury melodyczny, Bach nie zrezygnował z ukochanej polifonii, pomimo że polifoniczna gra na skrzypcach uznawana była za kłopotliwą i mało atrakcyjną dla słuchaczy, np. drugie części sonat przybierają każdorazowo formę fugi, a drugą Partitę d-moll zamyka słynna Ciaccona (chaconne) będąca uwieńczeniem historii barokowych (polifonicznych) wariacji ostinatowych. Imponujące rozmachem wariacje, których jest aż 64, rozwijają się w oparciu o prosty zaledwie 4-dźwiękowy motyw. Odpowiednikiem skrzypcowych, solowych sonat i partit jest zbiór sześciu suit na wiolonczelę solo. Pod względem budowy są to utwory złożone z 6 części o układzie: 1) Preludium 2) Allemande 3) Courante 4) Sarabanda 5) Menuet /I, II/; Bourrée /III, IV/; Gawot /V, VI/ 6) Gigue DZIEŁA ZESPOŁOWE Spuściznę utworów na zespoły instrumentalne tworzą: 4 suity /uwertury orkiestrowe/, 6 koncertów - Koncerty brandenburskie, koncerty solowe i wieloinstrumentalne, np.: na 2, 3 lub 4 instrumenty solowe i orkiestrę.

7 Suity orkiestrowe to wieloczęściowe kompozycje złożone z tańców głównie francuskich (courante, menuet, gawot, bourrée, passepied) i części nietanecznych (aria, rondo, utwory charakterystyczne, czyli takie, które posiadają własne nazwy, np. badinerie, czyli żart, z II Suity orkiestrowej h-moll, la réjouissance, tj. radość będąca zakończeniem IV Suity D-dur). Każdą suitę poprzedza uwertura. Skład orkiestry wykonującej te utwory każdorazowo jest inny, ale we wszystkich suitach kompozytor eksponuje brzmienie instrumentów dętych na tle smyczków i kotłów (suita III i IV). Najsłynniejszym fragmentem spośród wszystkich Bachowskich suit orkiestrowych jest smyczkowa aria z III Suity D-dur zwana powszechnie Arią na strunie g. Nazwana tak w XIX w. z uwagi na skrzypcową transkrypcję, w której aria Bacha rozbrzmiewa na najniższej strunie instrumentu. Koncerty brandenburskie powstały w 1721 r. w Köthen. Bach skomponował 6 koncertów, przeznaczonych na kilka instrumentów. Koncerty uznawane są za arcydzieło XVIII-wiecznej muzyki instrumentalnej. Po raz pierwszy wydano je drukiem 100 lat po śmierci kompozytora, a 23 lata później w 1873 r. biograf Bacha Philipp Spitta nazwał je Koncertami brandenburskimi. Tytuł ten zapewne zawdzięczają adresatowi koncertów, Bach dedykował je margrabiemu Christianowi Ludwigowi Brandenburskiemu. Koncerty prezentują rozmaite typy koncertu barokowego. Niektóre mają formę concerto grosso, gdzie orkiestrze (tutti) przeciwstawiona jest grupa solistów (concertino), inne zbliżone są do koncertu solowego. Jako instrumenty solowe wykorzystał Bach między innymi: - rogi (waltornie) w I koncercie, - skrzypce w koncercie IV, - klawesyn w V. Forma koncertów oparta jest na typowym 3-cz. układzie /szybka-wolna-szybka/. Wyjątek stanowi koncert I, posiada cztery części i koncert III, w którym część 2 ogranicza się tylko do dwóch improwizowanych akordów. Twórczość koncertową stanowią ponadto koncerty solowe: skrzypcowe i klawesynowe, koncerty podwójne (skrzypcowy d-moll oraz na 2 klawesyny), potrójne (klawesynowe) i poczwórny na 4 klawesyny będący de facto opracowaniem koncertu na czworo skrzypiec A. Vivaldiego. We wszystkich utworach instrumentom koncertującym towarzyszy orkiestra. Koncerty klawesynowe powstawały dla lipskiego Collegium Musicum. Spuściznę koncertową dopełniają koncerty na klawesyn solo (bez towarzyszenia orkiestry, ok ) oraz powstały w Lipsku Koncert włoski. Wszechstronność Bacha budzi ogromny podziw. Ten sam człowiek z jednakowym powodzeniem potrafił komponować wzniosłą muzykę religijną i wirtuozowską pełną radości muzykę instrumentalną. Tworząc swoje dzieło przyświecał mu nadrzędny cel: chwalenie Boga i wytchnienie dla umysłu. Nazywany starą peruką lipski kantor nie chciał wytyczać muzyce nowych dróg rozwoju, pozostawiając to innym. Nie przeszkodziło to jednak, aby uznać go za jednego z najwybitniejszych twórców w dotychczasowej historii muzyki. Jego twórczość jest bowiem najdoskonalszym wyrazem i genialnym podsumowaniem wielowiekowej tradycji niemieckiej polifonii (wielogłosowość). Docenili ją twórcy muzyki począwszy od XIX w. /m.in. Mendelssohn, Chopin, Brahms/, a Ryszard Wagner okrzyknął Bacha największym cudem w całej historii muzyki.