Ryszard Pankiewicz (Bochum) STOSUNEK DO OBCYCH W PALESTYNIE I W DIASPORZE (DO I W. N.E.) PRÓBA BILANSU

Transkrypt

1 Grecy, Rzymianie i ich ssiedzi. Materiay konferencji Komisji Historii Staroytnej PTH, Wrocaw wrze&nia 2005, Wrocaw 2006 Ryszard Pankiewicz (Bochum) STOSUNEK DO OBCYCH W PALESTYNIE I W DIASPORZE (DO I W. N.E.) W 9WIETLE TRADYCJI HELLENISTYCZNO-JUDAISTYCZNEJ I WCZESNOCHRZE9CIJA;SKIEJ. PRÓBA BILANSU Problematyce stosunku do obcych w &wietle tradycji biblijnej, silnie zakorzenionej w tradycji apostolskiej i podj@tej nast@pnie przez apologetyk@ wczesnochrze&cijabsk oraz Ojców Ko&cioa, po&wi@cono w literaturze przedmiotu stosunkowo mao uwagi, i w konsekwencji szereg istotnych zagadnieb pozostaje nadal niedocenionych bdd niewyja&nionych. Istniejce opracowania, gównie o charakterze teologiczno-dogmatycznym oraz czstkowym skupiaj si@ w pierwszym rz@dzie na aspektach terminologicznych i etyczno- religijnych, i opierajc si@ na wcze&niejszej, wskokanonicznej tradycji starotestamentalnej, praktycznie pozostawiaj poza obszarem zainteresowab literatur@ deuterokanoniczn, apokryficzn i mi@dzytestamentaln, a po cz@&ci i nowotestamentaln, wzgl@dnie ograniczaj si@ do pódnojudaistycznej tradycji, bazujc zasadniczo na przekazach Miszny, zbioru ustnego prawa, wprawdzie niewtpliwie odwoujcego si@ do po cz@&ci znacznie starszej tradycji ustnej, ale ostatecznie zredagowanego i spisanego dopiero na przeomie II i III wieku n.e., i blisko powizanego z jeszcze pódniejsz Gemar. 1 Co wi@cej, mamy tutaj do czynienia ze Dródami o charakterze anonimowym, powstaymi stopniowo, a zatem niejednolitymi w swojej strukturze, a ponadto b@dcymi efektem wielowtkowej i wieloj@zycznej tradycji, z jednej strony w przypadku Starego i Nowego Testamentu hebrajsko-aramejskiej, greckiej i syryjsko-koptyjskiej oraz acibskiej, za& w 1 Zob. m.in. BERTHOLET Alfred, Die Stellung der Israeliten und der Juden zu den Fremden, Freiburg i.br.-leipzig 1896; GREIFER Julian L., Attitudes to the Stranger. A Study of the Attitudes of Primitive Society and Early Hebrew Culture, ASocR 10, 1945, ; STAMM J.J., Fremde, Flüchtlinge und ihr Schutz im Alten Israel und in seiner Umwelt /w:/ ed., A. MERCIER, Der Flüchtling in der Weltgeschichte, Bern-Frankfurt a.m. 1974, 31-66; BALSDON J.P.V.D., Romans and Aliens, London 1979; AMUSIN J.D., Die Gerim in der sozialen Legislatur des Alten Testaments, Klio 63, 1981, 15-23; SPINA F.A., Israelites as gerim, Sojourners in Social and Historical Context /w:/ ed., C.L. MEYERS, M.O. O CONNOR, The World of the Lord Shall Go Forth. Festschrift D.N. Freedman, Wiona Lake/Indiana 1983, ; FELDMEIER Reinhard, Die Christen als Fremde. Die Metapher der Fremde in der antiken Welt, im Urchristentum und im 1. Petrusbrief, Tübingen 1992; BULTMANN Christoph, Der Fremde im antiken Juda, eine Untersuchung zum sozialen Typenbegriff ger: und seinem Bedeutungswandel in der alttestamentlichen Gesetzgebung, Göttingen 1992; SCHNIDER Franz, Die Behandlung der Feinde im frühen Juden-Christentum /w:/ ed., H. BÜRKLE, Grundwerte menschlichen Verhaltens in den Religionen, Frankfurt a.m. 1993, ; FELDMEIER Reinhard, HECKEL Ulrike (ed.), Die Heiden. Juden, Christen und das Problem des Fremden, Tübingen 1994; LANG Bernhard, Die Fremden in der Sicht des Alten Testaments /w:/ ed., Rainer KAMPLING, Bruno SCHLEGELBERGER, Wahrnehmung des Fremden. Christentum und andere Religionen, Berlin 1996, 9-37; MAIER Johann, Fremdes und Fremde. In der jüdischen Tradition und im Sefär Chasidim, Trier 2002

2 odniesieniu do Talmudu tradycji hebrajsko-aramejskiej. Co w przypadku szeregu tekstów nie zachoway oryginalne wersje a jedynie ich tumaczenia jak na przykad Mdro&ci, Tobiasza, Judyty czy Syracha w tym ostatnim przypadku istniej jedynie fragmenty w j@zyku hebrajskim, dalej trzeciej ksi@gi Ezdrasza, Psalmu 151, aramejskich Midraszy czy w kobcu Ewangelii wedug &w. Mateusza, powstaej byq moe w wersji hebrajskiej (lub aramejskiej), a nast@pnie opracowanej redakcyjnie i przetumaczonej na j@zyk grecki, bdd te tak jak w przypadku ksi@gi Estery czy Daniela - istniejce tumaczenia greckie s obszerniejsze od wcze&niejszego oryginalnego tekstu hebrajskiego. Ale nawet wówczas gdy dysponujemy wersjami oryginalnymi, np. stosunkowo pódnym, bo spisanym pomi@dzy VI i X wiekiem n.e. tzw. masoreckim tekstem Biblii, aczkolwiek odwoujcym si@ do ustalonego na przeomie I w. p.n.e. i I w. n.e. tekstu hebrajskiego, istniej uzasadnione pytania co do warto&ci przekazanego tekstu, tym bardziej, i zachowane z jednej strony stare przekady greckie Starego Testamentu (Septuaginty prawdopodobnie z III w. p.n.e. i fragmentarycznie Aquili okoo 130 r. n.e., Symmacha okoo 170 roku i Theodotiona z kobca II wieku n.e.) oraz acibskie (wcze&niejsza Itala oraz Vulgata z kobca IV wieku n.e.,), za& z drugiej strony powanie rónice si@ i do pewnego stopnia konkurujce oryginalne fragmenty aramejskie i hebrajskie, w tym take samarytabska redakcja Pi@cioksi@gu, niekiedy prezentuj starsze lekcje tekstu i w ten sposób dobitnie unaoczniaj skal@ problemów pojawiajcych si@ podczas pracy nad tekstem. Niemniejsze trudno&ci towarzysz ocenie wiarygodno&ci przekazanego tekstu Nowego Testamentu, gdzie oprócz odmiennych wersji greckich, jak w przypadku Dziejów Apostolskich, zachoway si@ tumaczenia m.in. syryjskie (zwaszcza Peshitta) i koptyjskie, które niewtpliwie odwouj si@ do najstarszych etapów formowania si@ tradycji nowotestamentalnej. Pewne znaczenie odegraa w tym wzgl@dzie sprawa zwizana z ocen kanoniczno&ci poszczególnych ksig, tym bardziej, i nie zachowa si@ aden oryginalny tekst, czyli autograf którejkolwiek z ksig zarówno Starego jak i Nowego Testamentu, za& kada z ksig od momentu spisania a do nadania im ostatecznej formy i nast@pnie ich wydania w formie drukowanej bya przez wieki przepisywana, poprawiana i przerabiana przez pokolenia kopistów i pisarzy. 2 2 Bliej na ten temat zob. KAHLE Paul, Der hebräische Text seit Franz Delitzsch, Stuttgart 1961; KENYON Frederic G., Der Text der griechischen Bibel, Göttingen 1961; WÜRTHWEIN Ernst, Der Text des Alten Testaments. Eine Einführung in die Biblia Hebraica, Stuttgart 1973; TYLOCH Witold, Dzieje ksi g Starego Testamentu, Warszawa 1981; BEN-CHORIN Schalom, Die Entstehung des Christentums aus dem Judentum /w:/ id., Theologia Judaica. Gesammelte Aufsätze, Tübingen 1982, 58-71; REVENTLOW H. Graf, Hauptprobleme der Biblischen Theologie im 20. Jahrhundert, Darmstadt 1983; VELTRI Giuseppe, Der griechische Targum Aquilas. Ein Beitrag zum rabbinischen Übersetzungsverständnis /w:/ Die Septuaginta zwischen Judentum und Christentum, Tübingen 1994, ; HENGEL Martin, Die Septuaginta als christliche Schriftensammlung, ihre Vorgeschichte und das Problem ihres Kanons /w:/ ibid., ; MEJOR Mieczysaw, Antyczne tradycje redniowiecznej praktyki pisarskiej. Subskrypcje pó noantycznych kodeksów, Warszawa 2000, 23-24, 42-49, , ; HOWARD George, Hebrew Gospel of Matthew, Macon/Georgia 2002; MWDALA Stanisaw ks., RBiblLit 42, 1989/4, 249nn. Por. równie ZIELI;SKI Tadeusz, Hellenizm a judaizm, Warszawa-Kraków 1927, vol. 2, ; LIEBERMAN Saul, Greek in Jewish Palestine. Studies in the Life and Manners of Jewish Palestine in the II-IV Centuries C.E., New York 1942; HENGEL Martin, Juden, Griechen und Barbaren. Aspekte der Hellenisierung des Judentums in vorchristlicher Zeit, Stuttgart 1976, , , , ; DELLING Gerhard, Die Begegnung zwischen Hellenismus und Judentum /w:/ ANRW II,20,1, Berlin-New 2

3 Innego typu trudno&ci powstaj przy okazji wykorzystywania jako Dróda Talmudu zachowanego zreszt w dwu powanie si@ mi@dzy sob rónicych redakcjach, a mianowicie, krótszej palestybskiej, i duszej, babilobskiej, i odmiennych wersjach dialektowych - z uwagi na fakt, i opinie w nich reprezentowane, b@dce odbiciem tak typowych dla morza Talmudu pogldów wielu osób dziaajcych w kilku epokach i w rónych krajach, wykazuj nie rzadko daleko idce rónice, a co wi@cej ci sami autorzy czy te zwolennicy tych samych szkó wypowiadaj sdy wyradnie sobie przeciwstawne czy wr@cz sprzeczne z opiniami, wyraonymi wcze&niej przy innej okazji i adresowanymi do odmiennego audytorium. I chocia istnieje niewtpliwie pewna wyradna religijna podstawa, wspólna z tradycj biblijna, tym niemniej b@dem byoby doszukiwaq si@ w gszczu opowie&ci, szczegóowych nakazów i wykadni jednego, spójnego systemu etyczno-filozoficznego, chociaby z uwagi na okoliczno&ci powstania samego Talmudu. 3 Poj@cie obcych stanowi niewtpliwie jeden ze starszych przykadów stereotypów, b@dc bezpo&rednim lub po&rednim zwerbalizowaniem przekonania skierowanego na grupy spoeczne lub jednostki jako czonków grupy. Stereotypy czyli zgodnie z terminologi Lippmanna - obrazy w naszych gowach stanowi specyficzn form@ wyobraeb zbiorowych, które cechuje niezwyka trwao&q organizacji ich konstrukcji logicznej, i jako podstawowe konstrukcje my&lowe czowieka mog byq w sposób autorytatywny i konsekwentny przekazywane z pokolenia na pokolenie, nabierajc zatem cech swego rodzaju prawa biologicznego. To z zasady nieweryfikowalne formy sdu, skaniajce si@ do warto&ciowania emocjonalnego, i przypisujce pewnej klasie osób lub jednostek okre&lone wa&ciwo&ci lub sposoby zachowab, i powszechnie podzielane w obr@bie danej spoeczno&ci. Stereotyp w sferze spoecznej zakada daleko posuni@t identyfikacj@ we wzajemnym postrzeganiu si@, i wzmacniajc grupow tosamo&q i wewn@trzn spójno&q grupy poprzez odgraniczanie grupy od zewntrz, prowadzi do wzmoonego postrzegania i izolowania obcych, tzn. tych, którzy nie podzielaj wasnego obrazu zbiorowego czonków danej wspólnoty bdd te sam swoj obecno&ci i zachowaniem stwarzaj dla niej zagroenie. 4 York 1987, 3-39; KASHER Aryeh, Jews and Hellenistic Cities in Eretz-Israel. Relations of the Jews in Eretz-Israel with the Hellenistic Cities during the Second Temple Period (332 BCE-70 CE), Tübingen Zob. STRACK Hermann, Einleitung in Talmud und Midrasch, München 1961; NEUSNER Jacob, Das pharisäische und talmudische Judentum. neue Wege zu seinem Verständnis, Tübingen 1984, ; MWDALA Stanisaw ks., Wprowadzenie do literatury mi dzytestamentalnej, Kraków 1994, Zob. m.in. LIPPMANN W., Public Opinion, New York 1922, 79nn.; JOSTES Brigitte, Subjektive Adjektive. Zur Semantik von fremd, PhiN 1, 1997, 28-42; LIPPMANN W., Public Opinion, New York 1965, 90nn.; QUASTHOFF Uta M., Soziales Vorurteil und Kommunikation. Eine sprachwissenschaftliche Analyse des Stereotyps, Frankfurt a.m. 1973, 28nn.; eadem, Etnocentryczne przetwarzanie informacji. Ambiwalencja funkcji stereotypów w komunikacji mi dzykulturowej, J@zyk a kultura 12, 1998, 11-30; SCHAFF Adam, Stereotypen und das menschliche Handeln, Wien 1981; STAGL Justin, Die Beschreibung des Fremden in der Wissenschaft /w:/ ed., H.P. DUERR, Der Wissenschaftler und das Irrationale, Frankfurt a.m. 1985, vol. 2, ; WALCZY;SKA Marzena, Jan Stanis aw Bystro jako prekursor teorii stereotypu na gruncie polskim, J@zyk a kultura 12, 1998, ; WIERLACHER Alois (ed.), Kulturthema Fremdheit. Leitbegriffe und Problemfelder kulturwissenschaftlicher Fremdheitsforschung, München 1993; WALSH Anne Marie, The Body: Unbounded Openness and Other /w:/ G. CSEPREGI (ed.), Sagesse du corps, Aylmer 2001, 80-87; PANKIEWICZ Ryszard, Biologiczne i spo eczne podstawy zachowa agresywnych w spo ecze stwie wczesnorzymskim. Uwagi wprowadzaj ce /w:/ ed., M. KURY OWICZ, Crimina et mores. Prawo karne i obyczaje w 3

4 W Polsce na zagadnienie obco&ci po raz pierwszy zwróci J. S. BystroB na obszarze etnografii, traktujc je jako przestrzeni spoecznej i wprowadzajc poj@cie &rodka jako miary odlego&ci od centrum, zgodnie z którym oddalajc si@ od niego ziemia staje si@ coraz bardziej dzika, niego&cinna i zowroga. 5 Z kolei Stefan Czarnowski szczególnie akcentujc znaczenie aspektów prawno-religijnych i nawizujc do niektórych zaoeb ówczesnej socjologii francuskiej zwróci uwag@ na znaczenie podziau przestrzeni i zasady jej rozgraniczania w religii i magii. Szczególne znaczenie posiada w jego uj@ciu fakt, i kademu podziaowi przestrzeni spoecznej towarzyszy wyodr@bnienie centrum i reszty, czego nieuniknionym nast@pstwem jest zdefiniowanie i wytyczenie granicy, traktowanej jako co& w peni realnego i zasadniczo nieprzekraczalnego, trwale oddzielajcej od obcego &wiata zewn@trznego, b@dcego domen nieokre&lonej dziedziny &wi@to&ci niezorganizowanej. 6 Chyba najlepiej tego typu form@ reagowania na wszech&wiat reprezentuje sposób rozumienia przez Rzymian domus i urbs, które oznaczay nie tyle same budynki i terytorium, ile pen najrozmaitszych form ycia przestrzeb albo inaczej stref@ bezpieczebstwa (perfugium sanctum), yczliw i opiekubcz dla swoich, ale grodn dla wszystkich obcych; jej granic@ stanowi próg albo pomerium (por. ac. limen, gr. / i zwaszcza czyli granicy jako symbolu kresu i kobca czego&, hebr., por. ) i wyznaczajce przestrzeb, gdzie wa&ciwie nie maj dost@pu ze moce. Ten sposób widzenia &wiata - bliski jak si@ wydaje Izraelitom - znalaz swój wyraz m.in. w podziale przestrzeni na dwie nierówne pod wzgl@dem bezpieczebstwa strefy, a mianowicie domi i fori. Owej niewidzialnej dzielcej je granicy nie sposób bezkarnie przekroczyq, zanim nie odprawi si@ przepisanych tradycj ofiar i modlitw, sprowadzajcych si@ w zaleno&ci od sytuacji do sakralizacji bdd desakralizacji osób i rzeczy. W jej pobliu porzucano lub zakopywano niechciane bdd kalekie dzieci i zwierz@ta lub te chowano jako w,,ziemi niczyjej zmarych oraz karano w habbicy sposób zoczybców i wrogów publicznych. To wszystko skadao si@ na swoisty system pier&cieniowo rozkadajcych si@ stref i pasów obszarów po&rednich, ukadajcych si@ koncentrycznie wychodzc od centrum, których stopieb nieczysto&ci progresywnie zwi@ksza si@ w kierunku zewn@trznym. I tak poczynajc od urbs, wyznaczonym przez pomerium, i nast@pnie poprzez ager Romanus, ager Gabinus wyznacza bezpieczn przestrzeb, w obr@bie której miay miejsce wszelkiego typu praktyki religijne. Ju poza ni rozciga si@ ager peregrinus i jeszcze dalej wrogi ager hosticus, a nast@pnie grodny i wa&ciwie niezbadany ager incertus. 7 staro ytnym Rzymie, Lublin 2001, ; BOKSZA;SKI Zbigniew, Stereotypy i kultura, Wrocaw 2001; KUJAWI;SKI Jakub, Spotkanie z innymi. redniowieczny misjonarz i jego sacrum w oczach pogan, RoczHist 70, 2004, Por. STEINER Deborah Tarn, Images in Mind /w:/ Status in Archaic and Classical Greek Literature and Thought, Princeton 2001, XI-XIV 5 BYSTRO; J.S., Tematy, które mi odradzano. Pisma etnograficzne rozproszone, Warszawa 1980, 279, 329n.; BUDZISZEWSKA Wanda, Z problematyki obco ci w j zyku magii, J@zyk a kultura 4, 1991, CZARNOWSKI Stefan, Podzia przestrzeni i jej rozgraniczanie w religii i magii /w:/ id., Dzie a, Warszawa 1956, vol. 3, MEISTER Karl, Die Hausschwelle in Sprache und Religion der Römer, Heildelberg 1925; HALTER Thomas, Vergil und Horaz. Zu einer Antinomie der Erlebensform, Bern-München 1970, 64-88; CANCIK Hubert, Roma as Sacred Landscape. Varro and the End of Republican Religion in Rome, Visible Religion 4-5, , ; DWBI;SKI Antoni ks., Sacrilegium w prawie rzymskim, Lublin 1995, 37-44, 87-97; PANKIEWICZ Ryszard, Apotropaiczno-odnawiaj ce funkcje kary mierci w 4

5 Ze zblion koncepcj mamy do czynienia w tradycyjnej teologii saducejskiej. Centrum &wiata stanowi &witynia jako siedziba najsilniej skoncentrowanej &wi@to&ci, swego rodzaju skoncentrowanej mocy, która w miar@ oddalenia si@ od &wityni ulega rozproszeniu i osabieniu, tracc na sile, by w kobcu ustpiq miejsca nieczysto&ci. Dlatego kapan opuszczajc po zoeniu ofiary w zdejmuje swój lniany ubiór sakralny i wkada nowe szaty, aby u&wi@cenie nie udzielio si@ innym. Je&li za& dokona spalenia poza miejscem wyznaczonym, powinien zmyq ciao, upraq ubranie i pozostaq do wieczora wraz ze wszystkimi innymi poza obozem. Zgodnie z tym kady teren zewn@trzny, w pódniejszym uj@ciu obszar znajdujcy si@ poza Izraelem, jest skaony raz na zawsze i przypomina ziemi@ niczyj, porównywaln ze &wiatem zmarych. A zatem wszystkie ludy obce s skalane niezmywaln nieczysto&ci, która budzi l@k i nakazuje jak najdalej idc ostrono&q, zgodnie z zasad, o której wspomina m.in. traktat Baba Kamma, i kto przestaje z nieczystym, sam te nim si@ staje. Prorok Malachiasz przepowiadajc Edomitom zagad@ w imieniu swojego Boga jako kar@ za zniszczenie Jerozolimy i wychwalajc jego pot@g@ jako pot@nego wadcy poza granicami Izraela ( ), posuguje si@ niezwykle obrazowym i z naszego punktu znaczcym poj@ciem granicy za ( ), czy moe &ci&lej grzechu albo wyst@pku. Hebrajskie poj@cie granicy () powizane z terminem (oznaczajcym wa&ciwie najblisze otoczenie, krg, na wszystkie strony, w pl. take ssiedzi lub koliste drogi) róni si@ jednak w istotny sposób od swojego greckiego odpowiednika, który stanowi pewnego rodzaju lini@ graniczn dzielc dwa obszary, podczas gdy to raczej naturalna granica i konkretny obiekt, jak np. wzgórze, drzewo, kamieb, ogrodzenie, lub obszar i tak np. morze jest granic ldu, granic ciemno&ci jest sama ciemno&q itp., przypominajc w tym zakresie wczesnorzymski sposób rozumienia granicy i przestrzeni. W ksi@dze Powtórzonego Prawa Mojesz nakazujc przestrzegania nakazów i prawa Boga poleca je nie tylko zachowaq w sercu, ale take wypisaq sowa na odrzwiach kadego domu i bramach miejskich? (-,!" "# ); zgodnie z pódniejsz tradycj zapisane na pergaminie sowa - nast@pnie umieszczane w futerale bdd w pudeku - przybijano na odrzwiach w momencie wprowadzania si@ do domu. Bezpieczne ycie moe si@ zatem toczyq wycznie w obr@bie strefy wewn@trznej, a zwaszcza w pobliu &wityni, i przy zachowaniu przepisanych przez tradycj@ zakazów i nakazów, tworzcych system, z którego niesposób usunq jakikolwiek element. Wewntrz tej strefy obowizuje nakaz skadania zgodnie z rytuaem rónego rodzaju ofiar, w tym zwaszcza z pierwocin. I tak przykadowo zgodnie z traktatem Orla w Misznie po posadzeniu drzew owoce przez trzy lata uchodziy za nieczyste, i dopiero po zoeniu ofiary Bogu w roku czwartym, mona byo zachowaq owoce dla siebie w roku pitym. Nie przestrzegajcy tych zasad bywali wykluczani ze spoeczno&ci. Na zewntrz znajduj si@ grodne pustynie, emanacje nieprzyjaznej i nieskobczonej przestrzeni, gdzie rzdz moce chaosu, zniszczenia i &mierci, i gdzie yj nieczyste narody, z którymi kady kontakt stanowi zagroenie. 8 spo ecze stwie wczesnorzymskim /w:/ ed., H. KOWALSKI, M. KURY OWICZ, Kara mierci w staro ytnym Rzymie, Lublin 1996, 23-39; id., Cz owiek a wszechobecno zagro enia. Rozgraniczanie spo ecznej i sakralnej przestrzeni we wczesnym Rzymie, PKan 40, 1997/1-2, Lev. 6,3-5, 20-23, 7,21, 7,25-27; Mal 1,4; Mt 12,42; Lk 11,31; Act 17,26; Rom 10,18; Hbr 6,16. Zob. m. in. SIEGFRIED Carl, STADE Bernhard, /w:/ Hebräisches Wörterbuch zum Alten Testamente, Leipzig 1893, 111; id., /w:/ ibid., 10; LEVY Jacob, /w:/ Wörterbuch über die Talmudim und Midraschim, Darmstadt 1963, vol.1, 294; 5

6 Zburzenie drugiej &wityni w roku 70 n.e. w wyniku wojny z Rzymem i oderwanie judaizmu od jego materialnego podoa spowodowao, e na znaczeniu zyskaa grupa faryzeuszy, do której naleao wielu %!, czyli badaczy pisma, zajmujcych si@ studiowaniem i wyja&nianiem Prawa, i uznajcych za obowizujce nie tylko prawo spisane, ale take ustne, czyli jego tradycyjn interpretacj@ przekazywan z pokolenia na pokolenie. Poj@cie prawa ustnego w poczeniu z zasad, i Bóg nie ogranicza si@ do jednego miejsca, pozwolio oprzeq ycie religijne na nowych zasadach. 9wityni@ zastpia synagoga jako miejsce modlitwy, za& rabini zastpili kapanów. Jednocze&nie ostatecznie ustalono i zamkni@to kanon ksig &wi@tych i przyj@to zasad@, i celem ycia jest studiowanie Tory, przestrzeganie jej zasad i praktykowanie mio&ci blidniego w yciu codziennym. Poczono to z now w istocie rzeczy zasad domagajc si@ zachowania rytualnej czysto&ci take poza &wityni, a zwaszcza w domu. Codzienny posiek winien by speniaq wszelkie wymogi czysto&ci, w takim samym stopniu, w jaki by do tego w przeszo&ci zobowizany kapan &witynny, za& stó nabra znamion otarza, podczas gdy dom w znaczeniu wspólnoty rodzinnej () jako mieszkaniowej wspólnoty ko ci i cia a ( &) sta si@ &wityni. Oznaczao to zarazem zastpienie dawniejszego koncentrycznego modelu &wiata, w którego centrum znajdowaa si@ &witynia ( '% ), przez ukad decentryczny, obejmujcy szereg równouprawnionych rodzinnych domów- &wityb, mentalnie odnoszony do Jerozolimy jako duchowego symbolu dawnej nieistniejcej ju &wityni. Ten z istoty odmiennie zorientowany system religijny leg u podstaw judaizmu rabinicznego, którego produktem staa si@ Miszna i Gemara. 9 W zdecydowanej wi@kszo&ci przepisy tradycyjnego prawa ydowskiego miay przede wszystkim na celu wzmocnienie trwao&ci, czysto&ci i autorytetu caej wspólnoty. Jeden z pódniejszych tekstów porównuje rodzin@, b@dc jej podstaw, do kopca kamieni, który rozsypuje si@ kiedy zabraq chocia jeden nawet najmniejszy - z kamieni. Tak rozumiane pokrewiebstwo krwi nakadao na wszystkich obowizek solidarnego utosamiania si@ w kadej sytuacji z innymi czonkami wspólnoty. Narzucao to konieczno&q bezwzgl@dnego podporzdkowania si@ jednostki NEUSNER, Das pharisäische und talmudische Judentum, o.c., 9-32; id., Judentum in frühchristlicher Zeit, Stuttgart 1988, 40-41, 46 9 Jos. Flav., Antiq. iud. 13,10,6; bell. iud. 1,5, , 2,8, ; Gen 23,17, 29,14; Exod 10,14; Num 34,6; Deut 6,5-9; 1 Sam 31,9; 1 Reg 1,3; Prov 22,28, 23,10; Jer 5,22; Jos 15,12; Hi 38,20; Mk 5,9; Baba Kamma 92; Pes 116a; Taan 23a. Zob m.in. SIEGFRIED, STADE, /w:/ o.c., 453; UBBELOHDE Herbert, Fluchpsalmen und alttestamentliche Sittlichkeit, Breslau 1938 (diss.); DAUBE David, The New Testament and Rabbinic Judaism, London 1956, ; SCHECHTER Solomon, Aspects of Rabbinic Theology, New York 1961, 46-56, ; LEVY, /w:/ o.c., vol. 3, 464; BOMAN Thorleif, Das hebräische Denken im Vergleich mit dem Griechischen, Göttingen 1965, 56-57, ; BARR James, Bibelexegese und moderne Semantik. Theologische und linguistische Methode in der Bibelwissenschaft, München 1965, (skrajnie polemiczna); PASCHEN Wilfried, Rein und Unrein. Eine Wortgeschichtliche Untersuchung der Vorstellungen im biblischen Hebräisch und ihres Fortlebens in Qumran und in der Rede Jesu, Würzburg 1968 (diss.); HANELT T., Poj cie bli niego w starotestamentalnym przykazaniu mi o ci, RBiblLit 30, 1977/5, ; NEUSNER, Das pharisäische und talmudische Judentum, l.c.; id., Judentum in frühchristlicher Zeit, o.c., 28, 64-65; COHEN A., Le Talmud. Exposé synthétique du Talmud et de l enseignement des Rabbins sur l éthique, la religion, les coutumes et la jurisprudence, Paris 1983, , , , , ; FILIPIAK Marian, Problematyka spo eczna w Biblii, Warszawa 1985, ; BENSCH Peter, Rein und Unrein. Das biblische Sexualtabu, Gelnhausen 1996; BRIKS Piotr ks., /w:/ Podr czny s ownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa 2000, 240 6

7 interesom grupy: problemy i krzywdy jednych traktowano jako problem pozostaych, co znalazo swój chyba najpeniejszy wyraz w tradycji (. Samo poj@cie oznacza zarówno m&ciciela krwi, czyli tego, kto szuka pomsty za przelan krew kogo& z rodziny, dalej tego, kto wykupuje z niewoli swego krewnego zaprzedanego za dugi i w kobcu bliskiego krewnego, bronicego z obowizku praw wdowy. Sprzeniewierzenie si@ tak rozumianemu obowizkowi solidarno&ci byo ci@k zbrodni, porównywaln z wyst@pkiem Kaina, czemu towarzyszyo powszechne pot@pienie, i mogo nawet prowadziq do wykluczenia ze spoeczno&ci. 10 Dobre imi@ wspólnoty jak i habb@ jednostki uznawano jednoznacznie za majtek wspólny, który stawa si@ udziaem wszystkich niezalenie od miejsca pobytu, stopnia zainteresowania czy wreszcie zajmowanej pozycji spoecznej, co w decydujcy sposób sprzyjao narastaniu izolacji i w konsekwencji wrogo&ci wobec &wiata zewn@trznego. Znamienne, e podobna terminologia pojawia si@ w odniesieniu do Boga wielkiego, pot@nego i straszliwego (!) * ( ( ) jako Tego, który wybawia Izrael i okre&lanego w Starym Testamencie jako m&ciciela i oswobodziciela swojego ludu z uciemi@enia (,! -!! & *, + (, ); do niego take jest skierowana podczas codziennej modlitwy pro&ba o bogosawiebstwo, przy czym pierwsze bogosawiebstwo odnosi si@ do wybawienia z egipskiej niewoli, drugie za& do wybawienia, które ma miejsce zawsze i wsz@dzie. Jego odpowiednikiem w Nowym Testamencie jest Bóg jako zbawca ( ) przez Jezusa Chrystusa ( η ο ο ο υ ου ) i Chrystus jako Odkupiciel i Wyzwoliciel ludzko&ci z grzechu ( ο ο η ο, ο ο ) i z niewoli szatana, ale równie i Mojesz jako wódz i wysany przez Boga wybawca po opiek anioa ( ο ο [ ] ο υ ου). Tak silnie zakorzenione w spoeczno&ci poczucie solidarno&ci zarówno w dobru jak i w zu, dodatkowo wzmocnione trudno osigalnym poczuciem bezpieczebstwa, b@dce w pierwszym rz@dzie konsekwencj szczególnie bliskiego zwizku z bogiem wzmacnia w grupie nie tylko przekonanie o swojej wyjtkowo&ci, ale równie prze&wiadczenie, e wszystko inne, obce i nieznane, jest wrogie i ze, i jako takie wymaga odpowiedniej reakcji. Moe byq to próba o ile to moliwe niedopuszczenia do pojawienia si@ kultu obcych, ssiednich bóstw, albo ich uzalenienia czyli w istocie podporzdkowania wasnemu, zaproszenia bdd nawet - jak to miao miejsce w okresie cesarstwa rzymskiego na poziomie pabstwa przeniesienia ich kultu i wprowadzenia u siebie. Ostatnie rozwizanie prowadzi jednak pr@dzej czy pódniej do konfrontacji i w istocie burzy dotychczasowy porzdek rzeczy i tradycyjny wizerunek &wiata. Dlatego te w podobnej sytuacji istniej dwie moliwo&ci, albo stereotyp obcego pozostaje niezmieniony, a wszelkie odst@pstwa od normy s traktowane jako wyjtek od reguy, i bezwzgl@dnie zwalczane, albo dochodzi do stopniowej modyfikacji i adaptacji za cen@ osabienia wewn@trznej spójno&ci spoeczebstwa najcz@&ciej w postaci jej post@pujcej segmentyzacji i destabilizacji Bliej na ten temat zob. SCHARBERT J., Solidarität in Segen und Fluch im Alten Testament und in seiner Umwelt, Bonn 1958; COHEN, o.c., , ; FILIPIAK, o.c., 10-14; PANKIEWICZ Ryszard, Rodzina i wychowanie w Palestynie rzymskiej w wietle tradycji biblijnej i pó nojudaistycznej, ZNWSP w Bydgoszczy. Studia Pedagogiczne 18, 1992, Rodz 29,4, 29,14, 37,26-27; Num 35,19, Deut 10,17-21; Iz 41,14, 43,1, 43,14, 44,22-24, 47,4; Rut 2,20; Lk 1,47, 2,11; Joh 4,42; Act 5,31, 7,35, 13,23; Ephes 5,23; Philip 3,20; 1 Tim 1,1; 2 Tim 1,10; Tit 1,3, 1,4, 2,10, 2,13, 3,4, 3,6; Jud 25, 2 P 1,1, 1,11, 2,20, 3,2, 3,18; 1 J 4,14; Aboth 2,5; Keth 17a; SIEGFRIED, STADE, /w:/ o.c., 109; KOEHLER 7

8 Tej negatywnej konsekwencji wydzielenia przestrzeni odpowiada take jej pozytywna sfera, prowadzca do utworzenia wydzielonej i wyznaczonej granic wasnej, swojskiej przestrzeni, porzdkujcej ycie wspólnoty i przeciwstawiajcej j reszcie &wiata. Poza t granic rozpoczyna si@ obszar panowania obcych bogów i ludów, gdzie rzdz nieczyste moce chaosu, zniszczenia i &mierci, i z którymi kady kontakt stanowi zagroenie. Ciekaw ilustracj tej zasady jest epizod z Drugiej Ksi@gi Królewskiej, relacjonujcy histori@ obcych osadników sprowadzonych do Samarii przez Asyryjczyków z Syrii, Fenicji i Babilonu, którzy przynie&li z sob kult swoich dawnych bogów. Poniewa jednak osadnicy jako cudzoziemcy nie oddawali JHWH nalenej czci jako panu ziem Izraela, byli tak dugo napastowani przez lwy, które dokonyway w sabo zaludnionym kraju spustoszenia a nie sprowadzili z wygnania izraelickiego kapana z Betel, który nauczy ich oddawania czci prawowitemu bogu w Samarii ( * -., (! *). Co znamienne osadnicy jako obcy nie zostali zmuszeni do porzucenia swoich dotychczasowych religijnych praktyk, i mogli nadal bezkarnie oddawaq hod swoim bogom, pod warunkiem równolegego wypeniania zobowizab wobec boga Izraelitów; trudno zatem dopatrywaq si@ w tym okresie istnienia kulturowej przepa&ci i jawnie okazywanej wrogo&ci, przynajmniej w sferze religijnej, pomi@dzy wysiedlonymi z Samarii Izraelitami a innymi narodami semickimi. Z drugiej jednak strony dopuszczanie si@ podobnych zaniedbab wobec wasnego boga przez Izraelitów byo w &wietle teologii Starego Testamentu jednoznacznie nie do przyj@cia i zgodnie z tradycj kadorazowo pocigao za sob powane konsekwencje dla caej spoeczno&ci. 12 Do pewnego stopnia koreluje z tym opis pobytu Jezusa w &wityni w Jerozolimie w Ewangelii &w. Jana. Otó oburzony obecno&ci w niej handlarzy i siedzcych za stoami bankierów - pomimo obowizujcego w religii judaistycznej i potwierdzonego m.in. w Talmudzie zakazu wchodzenia do &wityni z pieni@dzmi - wyp@dzi ich wszystkich ze &wityni, a nast@pnie porozrzuca pienidze i powywraca stoy, mówic ο ο,, ο ο ο ο ου ο ο ο ου. Szczególn uwag@ zwraca w tym kontek&cie przekazane w nieznacznie rónicej si@ relacji &w. Marka powoanie si@ na fragment z ksi@gi proroka Izajasza, ogaszajcy &wityni@ domem modlitwy wszystkich narodów: ο ο ο ο. ο, ο ου ο ο ο υ η ο ; ο ο. 13 Ludwig, BAUMGARTNER Walter, /w:/ Lexicon in Veteris Testamenti libros, Leiden 1958, vol. 1, ; GESENIUS Wilhelm, /w:/ Hebräisches und aramäisches Handwörterbuch über das Alte Testament, Berlin-Göttingen-Heidelberg 1962, ; LEVY,! /w:/ o.c., vol. 1, 290; id., /w:/ ibid., Zob. take MEYER Rudolf, Hellenistisches in der rabbinischen Anthropologie, Stuttgart 1937; FILIPIAK, l.c.; PANKIEWICZ, Rodzina i wychowanie w Palestynie rzymskiej, o.c., passim; AUFFARTH Christoph, Der Schutz des Fremden. Begründung eines Grundwertes in den Religionen des Alten Orients und Griechenlands /w:/ ed., H. BÜRKLE, Grundwerte menschlichen Verhaltens in den Religionen, Frankfurt a.m. 1993, Reg 17, Kuta albo Kuth obecnie Tell-Ibrahim koo Babilonu, Awwa lokalizowane w Fenicji bdd w Elamie, Chamat i Sefarwaim prawdopodobnie aramejskie miasta w Syrii. Bliej na ten temat zob. SCHMIDT Hans, Die großen Propheten, Göttingen 1915, Mk 11,15-18; Joh 2, Por. Iz 56,7: -- 1! 2 /% 0 *, - -!, * - 4 /% -, : 0 " -,!& 0 " *. Bliej na ten temat PANKIEWICZ Ryszard, Ceny, p ace i pieni dze w Ko ciele Apostolskim, Vox Patrum 15, 1988, 599n. 8

9 Zgodnie z tym schematem my&lowym cay &wiat pozostajcy w niczym nie kontrolowanej gestii wszechpot@nych boskich si, odwouje si@ do symbolicznie zakodowanych tablic l@ków, obaw i nakazów. Ta indywidualna i zbiorowa przestrzeb boga oraz &wiata ludzi stanowi w istocie lustrzane odbicie jednego i tego samego wszech&wiata czy raczej jego odwzorowanie w psychice ludzkiej. Istnienie podziau na swoi i obcy zakada istnienie strefy intymno&ci, a zatem strefy chronionej, w której nie ma prawa ingerowaq nikt z zewntrz, nikt obcy. To swego rodzaju ukad niezwykle bliskich wi@zi, opartych na zaufaniu i poczuciu wspólnoty, odwoujcych si@ do wspólnej tradycji i odmiany sekretnej wiedzy, niezwykle podatny na urazy, profanacj@, a nawet zniszczenie i tym samym wymagajcy caego szeregu mechanizmów chronicych przed &wiatem zewn@trznym. Tego typu wi@zy mog z natury rzeczy czyq tylko niektórych, nielicznych, np. krewnych czy te czonków lokalnych, etnicznych bdd religijnych wspólnot, co zawiera w sobie take koncepcj@ narodu wybranego, poczonych chociaby wspólnym przeyciem czego& niezwykego i tajemniczego, przekazywanego w formie sacrum z pokolenia na pokolenie np. w postaci opowie&ci o przej&ciu Morza Czerwonego i ucieczki z Egiptu do ziemi obiecanej. \czy si@ z tym swego rodzaju umowa okre&lajca, kto, co i w jaki sposób ma podlegaq ochronie przed &wiatem zewn@trznym. Z reguy te granice i sposób ochrony intymno&ci s przy tym wpisane w zestaw norm okre&lajcych model ycia spoecznego i kultury danej wspólnoty. 14 Samo poj@cie obcego posiada niewtpliwie stosunkowo bogaty zakres znaczeniowy, w znacznej cz@&ci o charakterze subiektywnym. Biorc pod uwag@ jego sposób rozumienia w okresie staroytnym, w sensie spoecznym to ten, kto nie naley do rodziny, rodu bdd tej samej religii. Z kolei z punktu widzenia politycznego jest nim kady, kto jako obywatel jednego pabstwa przebywa na obszarze innego, i który moe wprawdzie budziq jako czonek obcej grupy l@k i obaw@, ale jest zarazem go&ciem, któremu zgodnie z nakazami religii naley si@ szacunek. 15 U Klemensa Aleksandryjskiego pojawia si@ wymowne stwierdzenie, które powoujc si@ na Homera i traktujc go&cinno&q jako spokrewnion z mio&ci, i b@dc szczególn umiej@tno&ci obcowania z luddmi kae widzieq w kadym czowieku zgodnie z tradycj biblijn brata Boga, wyradnie nawizujc do biblijnej zasady, obecnej w obu Testamentach kochaj bli niego swego jak siebie samego,. Ludzie obcy s bowiem przybyymi z daleka naszymi go&qmi, podobnie jak nasi przyjaciele i bracia, których powoa do ycia ten sam Logos. 9w. Pawe w li&cie do Rzymian 14 Por. GÜDEMANN M., Der Fremde ist der Feind. Ein Beitrag zur Fremdwörterfrage, 25(=61) MGWJ 1917/1, 1-6; HELLER Bernhard, Die Scheu vor Unbekanntem, Unbenanntem in Agada und Apokryphen, MGWJ 47(=83), 1939, ; M BEDY Munasu Duala, Die Wissenschaft vom Fremden und die Verdrängung der Humanität in der Anthropologie, Freiburg i.br.-münchen 1977; PANKIEWICZ, Cz owiek a wszechobecno zagro enia, o.c.; BÖHME Hartmut, Leibliche und kulturelle Codierungen der Angst /w:/ Große Gefühle. Bausteine menschlichen Verhaltens, Frankfurt a.m. 2000, ; HØIRIS Ole, Forfald og Fremskridt, Aarhus 2000; MWDRZECKI Wodzimierz, Intymno i sfera prywatna w yciu codziennym i obyczajach rodziny wiejskiej w XIX-XX wieku /w:/ Materia y 17. Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, Kraków wrze&nia 2004 r. 15 MENTZOU Maria, Der Bedeutungswandel des Wortes Xenos. Die byzantinischen Gelehrtengedichte und die griechischen Volkslieder über die Fremde, Hamburg 1964 (diss.); FASCHER Erich, GAUDEMET Jean, Fremder /w:/ RAC 8, 1972, ; PUZICHA Michaela, Christus peregrinus. Die Fremdenaufnahme (Mt 25,35) als Werk der privaten Wohltätigkeit im Urteil der Alten Kirche, Münster 1980, 17-24; MALITZ Jürgen, Der Umgang mit Fremden in der Welt der Griechen: natives, Perser, Juden /w:/ ed., Waltraut SCHREIBER, Kontakte Konflikte Kooperationen. Der Umgang mit Fremden in der Geschichte, Neuried

10 do przestrzegania go&cinno&ci, wzywajc do wzajemnego prze&cigania w go&cinno&ci, za& w li&cie do Hebrajczyków ponownie przypomina o tym nakazie, gdy jak zaznacza dzi@ki jej przestrzeganiu niektórzy bezwiednie ugo&cili anioów-posabców, aluzyjnie przywoujc przykad go&cinno&ci Abrahama, Sary i Lota. Wtek go&cinny pojawia si@ zreszt kilkakrotnie m.in. w Dziejach Apostolskich i w li&cie do Filemona, gdzie &w. Pawe zach@ca adresata listu, a swojego przyszego gospodarza do przygotowania go&ciny. Cecha go&cinno&ci jest m.in. warunkiem powoania na biskupa, i którego powinna wyróniaq jako czowieka nienagannego i cieszcego si@ dobr opini ( η ο ) w sposób szczególny, choq oczywi&cie powinni j posiadaq wszyscy chrze&cijanie. Take &w. Piotr w swoim Pierwszym Li&cie zwraca si@ do przeoonych gmin ( ο ) i jako ich wspóstarszy ( υ ο ) zaleca im dobrowolne i bezinteresowne zajmowanie si@ wiernymi; przestrzega ich przy tym przed zaniedbaniami, wskazujc na rzymskich urz@dników, szukajcych jedynie wasnych zysków i nie zwaajcych na dobro swoich poddanych. Do wszystkich naley si@ odnosiq z mio&ci i okazywaq im bez wahania go&cinno&q ( ο ου υ ο υ ο ), i zawsze post@powaq w taki sposób, aby zawstydziq tych którzy niesusznie oskaraj i zniesawiaj chrze&cijan. Z kolei &w. Pawe wskazujc cechy, które powinny cechowaq wdow@, wyróniajc si@ &wiadectwem dobrych czynów ( ο ο υ ου η), i która w ramach swojej posugi moe byq oficjalnie zatrudnion - zapisan ( ) - do pracy duszpasterskiej gminy, wspomina w Pierwszym Li&cie do Tymoteusza o wszechstronnym wychowaniu, go&cinno&ci ( ο η ), usuno&ci, gotowo&ci do okazywania wspóczucia i niesienia w pokorze pomocy ( ο ο ) tym wszystkim, którzy jej potrzebuj. Wtek go&cinno&ci pojawia si@ take przy okazji opisu pobytu &w. Pawa na Malcie, gdzie wyst@puje postaq Rzymianina Publiusza, namiestnika wyspy, który yczliwie go&ci przez trzy dni rozbitków okr@towych, Pawa i jego towarzyszy. 16 W j@zyku greckim wyraz ο oznacza obcego, cudzoziemca, podrónego i go&cia. Samo poj@cie podobnie jak jego acibski odpowiednik hospes moe zreszt oznaczaq zarówno sam osob@ przyj@t w go&cin@ jak i gospodarza, czyli osob@, która podejmuje przybysza; 17 tak np. w Li&cie do 16 Gen 5,1; Clem. Alex., Strom. I 19,94,5, II 9,41,3-6, II 15,70,5; Mt 25,35-36; Act 28,7, 28,33; Rom 12,13; Hbr 13,2; 1 Tim 3,2, 5,5-10; Tit 1,8; Philem. 22; 1 P 3,8-12, 3,13-17, 4,7-11, 5,1-5. Por. Homer., Il. IV 144, V 359; Rodz 12,13; 18,1-15; Hbr 13,2; Tit 1,8; 2 P 4,9; Tertull., De oratione 26. Bliej na temat go&cinno&ci zob. HILTBRUNNER Otto, ο ο ο, xenodochium /in:/ RE II 9,2, 1967, ; id., Gastfreundschaft in der Antike und im frühen Christentum, Darmstadt 2005; HILTBRUNNER Otto, GORCE Denys, Gastfreundschaft /w:/ RAC 8, 1972, ; PYTEL Jan Kanty, Go cinno w Biblii. Studium ród owo-porównawcze, PoznaB 1990; 17 PAPE Wilhelm, Handwörterbuch der griechischen Sprache, Braunschweig 1842, vol. 2, ; ALEXANDRE C., ο /w:/ Abrégé du dictionnaire grec-français, Paris 1876, 407; SCHIRLITZ S.Ch., ο /w:/ Griechisch-deutsches Wörterbuch zum Neuen Testament, Giessen 1893, 283; WHITE John Williams, ο /w:/ An Illustrated Dictionary to Xenophon s Anabasis with Groups of Words Etymologically Related, Boston 1896, 149; PARIS Pierre, ο /w:/ Lexique des Antiquités Grecques, Paris 1909, ; WOODHOUSE S.C., Foreign /w:/ English Greek Dictionary. A Vocabulary of the Attic Language, London 1910, 336; PREUSCHEN Erwin, ο /w:/ Vollständiges griechisch-deutsches Handwörterbuch zu den Schriften des neuen Testaments und der übrigen urchristlichen Literatur, Gießen 1910, 771; BOISACQ, ο /w:/ Dictionnaire étymologique de la langue grecque étudiée dans ses rapports avec autres langues indo-européennes, Heidelberg-Paris 1916, ; STÄHLIN Gustav, ο,,, ο ο, ο, ο /w:/ ThWNT 5, 1954, 1-36; ABRAMOWICZÓWNA Zofia, ο /w:/ S ownik grecko-polski, Warszawa 1962, vol. 3, 228; MOULTON James Hope, 10

11 Rzymian, gdzie &w. Pawe przesya Rzymianom pozdrowienia od swojego wspópracownika Gajusza jako gospodarza jego i caej spoeczno&ci. Zdecydowanie cz@&ciej wyst@puje jednak w Nowym Testamencie w znaczeniu go&cia bdd przybysza. I tak &w. Mateusz wspomina o ο jako wcieleniu Chrystusa, któremu dano piq i je&q, obdarowano ubraniem i wspomoono w chorobie, za co jest obiecane królestwo niebieskie, podczas gdy za odmówienie go&ciny grozi ogieb wieczny; w dniu sdu ostatecznego na niego&cinny dom i miasto spadnie kara ci@sza od tej, jaka dotkn@a Sodom@ i Gomor@. 18 Najcz@&ciej poj@cie ο wyst@puje jednak w znaczeniu podstawowym jako obcy, jak w Dziejach Apostolskich, gdzie w zoonej formie ο η ο ο oznaczaj dnych nowinek przybyszów przebywajcych w Atenach czy w li&cie do Efezjan, gdzie &w. Pawe do pewnego stopnia przeciwstawia niegdy& uczynionych obcymi ( η ο ο part. perf. pass. od czasownika ο ο ) i (b@dcych) obcymi wzgl@dem przymierzy obietnicy, a zarazem nie majcymi jako ο nadziei, nawróconym na chrze&cijabstwo i przez to bliskim w Jezusie Chrystusie. 19 W Nowym Testamencie poj@cie ο przybiera te niekiedy znaczenie pielgrzyma-cudzoziemca bdd te nietutejszych wysanników, a wa&ciwie misjonarzy, wysyanych przez apostoa do gmin, bliskie znaczeniowo acibskiemu peregrinus. 20 W sensie przybysza, a zatem odmiennie ni w Grece klasycznej, gdzie oznacza podobnie jak hebrajski / 5* w pierwszym rz@dzie ssiada, a nast@pnie cudzoziemca bez peni praw MILLIGAN George, ο /w:/ The Vocabulary of the Greek Testament, London 1963, ; MENTZOU, o.c., 3-14; HOFMANN Johann Baptist, ο /w:/ Etymologisches Wörterbuch des Griechischen, Darmstadt 1966, 221; FRISK Hjalmar, ο /w:/ Griechisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg 1970, ; BAUER Walter, ο /w:/ Griechischdeutsches Wörterbuch zu den Schriften des neuen Testaments und der übrigen urchristlichen Literatur, Berlin-New York, 1971, ; LIDDELL George Henry, SCOTT Robert, A Greek-English Lexicon with a Revised Supplement, Oxford 1996, 1189; POPOWSKI Remigiusz ks., ο /w:/ Wielki s ownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warszawa 1997, 415 (nr 3453); SPICQ Ceslas,,, ο ο, ο /w:/ id., Notes de lexicographie néo-testamentaire, Fribourg- Göttingen 1978, vols. 2, ; WÓJTOWICZ Henryk Ks., Go&cinno&Q u Homera /w:/ Ksi ga pami tkowa po wi cona Prof. Zofii Abramowiczównie, ToruB 1987, ; id., Homerycka i biblijna terminologia go cinno ci, RHum 33, 1985/3, 5-17; Pytel, Go cinno, o.c., 45; PASSOW Franz, ο /w:/ Handwörterbuch der griechischen Sprache, Darmstadt 1993, vol. II.1, 382; FOULON E., ο ο et ο hellenistiques, REG 108, 1995, ; TRUNDLE M.F., Epikouroi, Xenoi and Mistophoroi in the Classical Greek Word, War and Society 16, 1998, 1-12; STOLL Oliver, Gemeinschaft in der Fremde: Xenophons Anabasis als Quelle zum Söldnertum im Klassischen Griechenland?, GfA 5, 2002, 124; THAYER Joseph H., ο /w:/ Greek-English Lexicon of the New Testament, Peabody/MA 2003, Mt 10, 14, 25,34-46; Mk 6,7-13; Lk 9,1-6, 10,11-12; Rom 16,23: ο ου η η 19 Act 17,26; Ephes 2, tak m.in. Mt 27,7; Hbr 11,13; 3 J 5: ο ο ο ο ου. Zob. SCHELLER Immanuel Johannes Gerhard, Peregrinus /w:/ Lateinisch-deutsches Handlexikon, Leipzig 1822, 2121; GEORGES Karl Ernst, Peregrinus /w:/ Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch, Leipzig 1869, vol. 2, 794; KÜBLER Bernhard, Peregrinus /w:/ RE 19,1, 1937, ; KÖTTLING Bernhard, Peregrinatio religiosa. Wallfahrfahrten in der Antike und das Pilgerwesen in der alten Kirche, Regensburg-Münster 1950, 7-11; ERNOUT Alfred, MEILLET Antoine, peregr, peregr /w:/ Dictionnaire étymologique de la langue latine. Histoire des mots, Paris 1959, 498; KREBS Johann Philipp, Peregrinatio /w:/ Antibarbarus der lateinischen Sprache, Darmstadt 1962, vol. 2, 277; GEORGES Karl Ernst & Heinrich, Peregrinus /w:/ Ausführliches lateinisch-deutsches Handwörterbuch, Hannover 1962, vol. 2, 1581; PLEZIA Marian (ed.), S ownik aci sko-polski, Warszawa 1999, vol. 4,

12 obywatelskich, w Nowym Testamencie popularny w Septuagincie termin ο ο, w tym raz w cytacie i dwukrotnie w kontek&cie odwoujcym si@ do Starego Testamentu. Szczególn uwag@ zwraca jego zastosowanie w Dziejach Apostolskich i w Pierwszym Li&cie &w. Piotra w odniesieniu do wszystkich chrze&cijan. 21 Podobnie neutralne wydaje si@ posugiwanie si@ w Nowym Testamencie okre&leniem ο, zasadniczo pozbawione tak charakterystycznej dla Greki klasycznej wrogo&ci i poczucia wyszo&ci, rozumiane czy to jako przeciwstawienie do Greków, czy to oznaczajce ludzi mówicym innym, niezrozumiaym j@zykiem, czy wreszcie jako jednej z wielu kategorii ludzkich, równych przed Chrystusem. W okresie rzymskim za Greka inaczej ni w przypadku Rzymianina, uchodzi ten, kto z wychowania i sposobu ycia uwaany by za Hellena; urodzenie i pochodzenie odgrywao przy tym zasadniczo drugorz@dn rol@. Natomiast za barbarzybców w potocznym znaczeniu uznawano tych, którzy nie znali greckiej, a wa&ciwie grecko-rzymskiej kultury bdd nie yli w sposób postrzegany jako hellebski. Z tego punktu widzenia sposób rozumienia poj@cia ο w Nowym Testamencie wydaje si@ stanowiq odbicie tego typu my&lenia. 22 W Septuagincie poj@cie ο wyst@puje osiem razy. Szczególnie jego zastosowanie w ksi@dze Ezechiela w opisie sdu nad Ammonitami i zagroenie wydania Izraelitów w r@ce ludzi dzikich, sprawców zniszczenia ( ο ) i niewtpliwie stanowice mocno zagodzon wersj@ w porównaniu ze sformuowaniem uytym w jego odpowiedniku hebrajskim (,( + ),, nawizuje do jego tradycyjnego, pejoratywnego znaczenia, podobnie jak i uyte w stosunku do wojsk syryjskich w Drugiej Ksi@dze Machabejskiej i ο ου ο ου w Trzeciej Ksi@dze Machabejskiej, podczas gdy odwoanie si@ do historii wyj&cia z Egiptu i sposób uycia tego terminu w Psalmie 113 w stosunku do egipskiego, barbarzybskiego ludu ( ο ου), biorc pod uwag@ take jego hebrajski odpowiednik ("1 ) kojarzy si@ byq moe z uwagi na szacunek do wasnej tradycji - raczej z jego neutralnym zastosowaniem w Pierwszym Li&cie &w. Pawa do Koryntian, zbliony do sformuowania w apokryficznym li&cie Arysteasza Act 7,6, 7,29, 13,17; Ephes 2,19; 1 P 1,17, 2,11 22 Act 28,2-4; Rom 1,14; 1 Cor 14,11; Kol 3,11: ου ο η ου ο, ο ο υ, ο, η, ο ο, ο, [ ] ; PAPE, ο /w:/ Handwt., o.c., vol. 1, ; SCHIRLITZ, ο /w:/ o.c., 69; PREUSCHEN, ο /w:/ o.c., 199; WINDISCH Hans, ο /w:/ ThWNT 1, 1949, ; MOULTON, MILLIGAN, ο /w:/ o.c., 103; ABRAMOWICZÓWNA, ο /w:/,o.c., vol. 1, 414; HOFMANN, ο /w:/ o.c., 33; BAUER, ο /w:/ o.c., ; LIDDELL, SCOTT, o.c., 306; POPOWSKI, o.c., 92 (nr 908); THAYER, ο /w:/, o.c., Ez 23,16 (=36); Ps 114,1 (=113,1); 2 Macc 2,21, 4,25, 5,22, 10,4, 15,2; 3 Macc 3,24; Ep. Ar 122; 1 Cor 14,11; BARON A., La représentation des guerres perses et la notion de barbares dans la première moitié du Ve siècle, BCH 87, 1963, ; OPELT Ilona, SPEYER Wolfgang, Barbar, JbAC 10, 1967, ; WERNER Jürgen, Kenntnis und Bewertung fremder Sprachen bei den antiken Griechen. I. Griechen und Barbaren: Zum Sprachbewusstsein und zum ethnischen Bewusstsein im frühgriechischen Epos, Philologus 133, 1989, ; RUGULLIS Sven, Die Barbaren in den spätrömischen Gesetzen: eine Untersuchung des Terminus barbarus, Frankfurt a.m. 1992; TIMPE DIETER, Rom und die Barbaren des Nordens /w:/ ed., Meinhard SCHUSTER, Die Begegnung mit dem Fremden. Wertungen und Wirkungen in Hochkulturen vom Altertum bis zur 12

13 W Rzymie kady wolny, który nie jest obywatelem rzymskim jest zasadniczo okre&lany jako hostis. Pocztkowo to oznacza obcego, przybysza, a wi@c do pewnego stopnia odpowiednika pódniejszego peregrinus, bez jakiegokolwiek odcienia znaczeniowego jako wroga ; tak jeszcze rozumie je Cyceron i Warron, i dopiero z chwil zastosowania terminu hospes dla okre&lenia go&cia oraz gospodarza, czyli osoby goszczcej, sowo hostis otrzymuje ostatecznie kontekst znaczeniowy wroga. 24 Analogicznie acibskie peregrin r, a w &lad za tym i rzeczownikowa forma peregrinus tudzie exterus i extraneus, oznaczao w pierwszym rz@dzie przebywanie za granic, z dala od kraju bdd miejsca zamieszkania, zwaszcza w pochodnej formie peregr nati nie inaczej w greckich okre&leniach ο η i czasownikowej formie ο - i w gruncie rzeczy biorc pod uwag@ wspomnian grup@ poj@q jedynie w przypadku peregr nit s silniej dochodzi do gosu element obco&ci, aczkolwiek stosowany niemal e wycznie w odniesieniu do j@zyka i obyczajów. 25 W okresie cesarstwa posiadanie obywatelstwa rzymskiego, niezalenie od tego czy odziedziczonego czy te nabytego za zasugi bdd po prostu kupionego za pienidze, byo powodem do dumy, a ponadto dawao okre&lone przywileje, w tym zwaszcza prawo odwoania si@ do sdu cesarskiego, co faktycznie przerywao dotychczasowe post@powanie, chronio od habbicej kary &mierci w rodzaju przybicia do krzya, a zatem przynosio jego posiadaczowi okre&lone korzy&ci w coraz silniej wstrzsanym przez religijne i etniczne konflikty, i n@kanym przez rónego rodzaju uprzedzenia i animozje pabstwie. W sensie prawnym poj@cie obcy przestaje de facto istnieq na skutek wydania przez Karakall@ constitutio Antoniniana, nadajcej zasadniczo obywatelstwo rzymskie wszystkim mieszkabcom cesarstwa. Samo okre&lenie obejmuje odtd wa&ciwie wycznie barbarzybców, by nast@pnie w formie nowych obcych pojawiq si@ w aktach ustawodawczych chrze&cijabskich cesarzy na oznaczenie heretyków. Tym niemniej w praktyce ycia codziennego okre&lenie obcych istnieje w staroytnym Rzymie nadal i jest powszechnie stosowane, zwaszcza w Italii i Galii na oznaczenie bkajcych si@ przybyszy z daleka. 26 Gegenwart, Stuttgart-Leipzig 1996) 34-50; SANTIAGO Rosa-Araceli, Griegos y bárbaros: arqueología de una alteridad, Faventia 20, 1998/2, WORONOWSKI Benedykt, Go /w:/ S ownik polsko- aci ski ze skarbu ksi dza Knapiusza et societate Jesu, Kalisz 1787, vol. 1, 258; SCHELLER, hospes /w:/ o.c., 1221; id., hostis /w:/ ibid., ; \EBI;SKI W., hospitale, hospitalitas /w:/ Materya y do s ownika aci sko-polskiego redniowiecznej aciny staro ytno ci polskich, PoznaB 1885, 81; GEORGES, Ausführliches Wt., hospes, o.c., vol. 1, 2246; id., hostis /w:/ ibid., ; WALDE Alois, hospes /w:/ 370; id., hostis /w:/ ibid., ; ERNOUT, MEILLET, hospes /w:/ o.c., ; id., hostis /w:/ ibid., 301; KREBS, hospes /w:/ o.c., vol. 1, 661; id., hostis /w:/ ibid., 662; ESTIENNE Robert, hospes /w:/ Thesaurus linguae latinae, Bruxelles 1964 [= 1740], vol. 2, 518; id., hostis /w:/ ibid., ; GEORGES, hospes /w:/ Ausführliches Handwt., vol. 1, ; id., hostis /w:/ ibid., 3089; WALDE Alois, HOFMANN Johannes B., hospes /w:/ Lateinisches etymologisches Wörterbuch, Heidelberg 1982, vol. 1, ; id., hostis /w:/ ibid., ; PLEZIA, hospes /w:/ o.c., vol. 2, ; id., hostis /w:/ ibid., Bliej na ten temat KÖTTLING, l.c. Zob. przykadowo CIC., Rab. Perd. 28, Brut. 51, Arch. 16, de nat. Deor. 1,54; QUINT., inst. or., 11,3,30; WORONOWSKI, obcy /w:/ S ownik polsko- aci ski ze skarbu ksi dza Knapiusza et societate Jesu, Kalisz 1787, vol. 2, BIERZANEK Remigiusz, Quelques remarques sur le statut juridique des étrangers à Rome, Iura 12, 1962, ; DhBROWSKI Eugeniusz ks., Dzieje Paw a z Tarsu, Warszawa 1953, , ; DEUG-SU I., Europa-Vorstellungen im Mittelalter, Pegasus 1, 2003, 31-43; GOFFART Walter, Foreigners In the Histories of Gregory of Tours, Florilegium 2, 1980; GOLTZ A.H., Barbarenbilder im Imperium romanum /w:/ Fremde - Zum Umgang mit Fremden in der Geschichte und 13

14 W hebrajskim istniej zasadniczo cztery terminy, z jednej strony odpowiednikiem greckiego ο, a z drugiej acibskiego hospes/hostis i peregrinus, i najcz@&ciej tumaczone jako obcy, przybysz bdd cudzoziemiec, a mianowicie, 5*, +, i ". Zasadniczo z punktu widzenia ich statusu prawno-spoecznego mona je podzieliq na dwie kategorie, a mianowicie cudzoziemców osiadych i chocia nie traktowanych jako autochtonów, pomimo to w róny sposób powizanych z Izraelitami i z czasem podlegajcym pewnej asymilacji, i cudzoziemców przebywajcych tylko czasowo w Palestynie albo wszelkiego rodzaju przejezdnych. Do pierwszej kategorii naleeli i 5*, ludzie stale zamieszkali w Palestynie, z reguy ze sob powizani i wzajemnie si@ uzupeniajcy; oba te terminy mog byq niekiedy sobie podporzdkowane, a mianowicie w przypadku, gdy okre&lenie 5* peni w stosunku do rol@ przydawki, silnie akcentujc w tym przypadku fakt duszego, nieprzerwanego przebywania bdd osiedlenia na stae, lub te zestawione bezpo&rednio obok siebie, by zaakcentowaq w ten sposób, jak to czyni Abraham po &mierci Sary w ksi@dze Rodzaju, swój status jako obcego i przybysza (! *- ), i równocze&nie proszc synów Cheta o ofiarowanie mu dziedzicznego grobu, gdzie chciaby pochowaq zmar on@. Niekiedy, jak przypadku przepisów prawnych okre&lajcych rodzaj i zakres pomocy dla swoich zuboaych i starzejcych si@ braci ( 0 ) w ramach roku jubileuszowego, wyst@puj one w zasadzie w charakterze synonimów; przy czym udzielenie samej pomocy miao umoliwiq wspóln egzystencj@ (. 0 *!* ). 27 Pierwotne znaczenie terminu jako obcego stale bdd czasowo mieszkajcego na terytorium izraelickim, z czasem ulega pewnej ewolucji, w pocztkowej fazie jako termin samodzielny nawizujc znaczeniowo do pnia, obejmujcego zarówno l@k jak i w@drówk@. W ksi@gach pódniejszych pojawia si@ coraz cz@&ciej w towarzystwie przydawki i stopniowo nabiera znaczenia z jednej strony do pewnego stopnia zasymilowanego obcego, który od okresu niewoli babilobskiej stopniowo bywa utosamiany z prozelit, take wówczas kiedy chocia zachowujc na co dzieb Prawo JHWH nie przystpi przez obrzezanie do judaizmu ( w tych przypadkach Septuaginta stosuje konsekwentnie termin ο υ ο ), a z drugiej oznacza przybysza bdd w@drowca. Okre&lenie wyst@puje w Starym Testamencie 92 razy, z tego 68 razy w Pi@cioksi@gu, najrzadziej pojawia si@ w partiach modszych, tzn. ksi@gach prorockich i mdro&ciowych. Równie cz@sto, a mianowicie 86 razy, wyst@puje w Starym Testamencie poj@cie 5* - wywodzce si@ z j@zykowego pnia, oznaczajcego mieszkaq, z tego 62 razy w Pi@cioksi@gu, a ponadto 8 razy w ksi@gach historycznych, i odpowiednio 11 i 5 razy w ksi@gach prorockich i mdro&ciowych. 28 Gegenwart, Berlin 1993, 31-34; ijklmno p.o., ь ( ), nqrstuvw xyuz{t }~} }t z tursƒƒ}~} lƒvrs tvusuz 3(=8), 1998, 7-14; KAKOSCHKE Andreas, Ortsfremde in den römischen Provinzen Germania inferior und Germania superior. Eine Untersuchung zur Mobilität in den germanischen Provinzen anhand der Inschriften des 1. bis 3. Jahrhunderts n.chr., Möhnesee 2002; TAUBENSCHLAG Rafa, Proces Aposto a Paw a w wietle papirusów, Kraków 1920; WIRSZUBSKI Chaim, Libertas als politische Idee im Rom der späten Republik und des frühen Prinzipats, Darmstadt Gen 23,3-4; Lev 25,6, 25,35; Deut 14,19; 26,12; 1 Reg 29,15; Ps 39,14; Mak 2, SIEGFRIED, STADE, /w:/ o.c., ; ID., 5 *6 /w:/ ibid., 846; KOEHLER, BAUMGARTNER, /w:/ o.c., vol. 1, 192; GESENIUS, * /w:/ o.c., ; LEVY, /w:/ o.c., vol., 1, ; id., 5 *6 /w:/ o.c., vol. 4, 634; KELLERMANN D., /w:/ THWAT 1, 1973, ; HANELT T., Poj cie przybysza (g r) w Starym Testamencie, Studia GnieDnieBskie 3, 1977, 29-51; AMUSIN, o.c.; PYTEL, Go cinno, o.c.,

15 Okre&lenie jest tumaczone w Septuagincie niejednolicie. I tak 64 razy, gównie w pódniejszych ksi@gach zast@puje je - sporadycznie, bo jedynie czterokrotnie wyst@pujcy w Nowym Testamencie i to wycznie w znaczeniu neofity/prozelity - termin ο υ ο, 26 razy wyst@puje w tej roli ο ο take wyst@pujcy (6-krotnie) w Nowym Testamencie i po jednym razie (nieznany w Nowym Testamencie) oraz co moe zaskakujce najcz@&ciej uywany w Nowym Testamencie na okre&lenie obcych termin ο. Je&li chodzi o sposób tumaczenia przez Septuagint@ hebrajskiego to najprawdopodobniej naley si@ przyczyq do sugestii ks. \acha, zgodnie z któr posugiwano si@ okre&leniem ο ο tylko wtedy, kiedy chciano uniknq specyficznego kontekstu znaczeniowego zawartego w poj@ciu ο υ ο ; po&rednio zdaje si@ na to wskazywaq posugiwanie si@ przez Apulejusza przy okazji kultu Izydy poj@ciem advena jako odpowiednikiem ο υ ο i traktowanym jako synonimiczny odpowiednik religiosus wzgl@dnie zastosowanie ο υ ο przez scholiast@ do Apolloniusza z Rodos dla oznaczenia osoby o statusie ο ο. 29 Spokrewniony z termin 5* jest najcz@&ciej tumaczony przez Septuagint@ przy pomocy greckiego ο ο zasadniczo w znaczeniu ssiada i akcentujc swoj osiado&q, 30 pi@q razy w znaczeniu (mieszkajcy w pobliu) odwoujc si@ do nie wyst@pujcego w Nowym Testamencie poj@cia ο ο, 31 dwukrotnie uywajc terminu w zestawieniu z ο ο jako najemnik 32 oraz w jednym przypadku niezwykle interesujcym z punktu widzenia jego pódniejszego stosowania w Nowym Testamencie okre&lenia η ο w znaczeniu przybysza Gen 15,13, 23,4; Exod 2,22, 12,19, 18,3; Deut 14,21, 23,8; Hiob 31,32; Apul., Met. 11,26; PAPE, ο υ ο /w:/ Handwt., 723; SCHIRLITZ, o.c., 359; PREUSCHEN, ο υ ο /w:/ o.c., 976; REITZENSTEIN Richard, Die hellenistischen Mysterienreligionen nach ihren Grundgedanken und Wirkungen, Leipzig-Berlin 1927, 193, 204; MOULTON, MILLIGAN, ο υ ο /w:/ o.c., 548; KUHN Karl Georg, ο υ ο /w:/ THWNT 6, 1959, ; \ACH Stanisaw ks., Ksi ga Powtórzonego Prawa, Lublin-PoznaB-Warszawa 1971, 318; BAUER, ο υ ο /w:/ o.c., ; LIDDELL, SCOTT, ο υ ο /w:/ o.c., 1513; POPOWSKI, o.c., 530 (nr 4208); THAYER, ο υ ο /w:/ o.c., Exod 20,10; Lev 25,23, 53,47; Num 35,16; Deut 5,14, 14,21, 23,8; Ez 47,22; PAPE, ο ο /w:/ Handwt., o.c., ; CREMER D. Hermann, ο ο /w:/ Biblisch-Theologisches Wörterbuch der neutestamentlichen Gräcität, Gotha 1889, 639; SCHIRLITZ, o.c., 319; SCHÄFER H., ο ο /w:/ RE 18, , ; ABRAMOWICZÓWNA, ο ο /w:/ o.c., 447; BAUER, ο ο /w:/ o.c., 1247; MOULTON, MILLIGAN, ο ο /w:/ o.c., 496; SCHMIDT Karl Ludwig, SCHMIDT Martin Anton, MEYER Rudolf, ο ο, ο, ο /w:/ ThWNT 5, 1954, ; BALZ Horst, ο ο /w:/ EWNT 3, 1983, 99; id., ο /w:/ EWNT 3, 1983, 98-99; FELDMEIER, o.c., 12-17; LIDDELL, SCOTT, ο ο /w:/ o.c., 1342; POPOWSKI, ο ο /w:/ o.c., 471 (nr 3816) 31 Lev 16,29, 17,8, 17,10, 17,12, 25,6 32 Exod 12,45, 25,40 33 Gen 23,4; Hbr 11,13; 1 P 1,1, 2,11; PAPE, η ο /w:/ Handwt., vol. 2, 489; SCHIRLITZ, η ο /w:/ o.c., 318; PREUSCHEN, η ο /w:/ o.c., 873; ABRAMOWICZÓWNA, η ο /w:/ o.c., vol. 3, 438; MOULTON, MILLIGAN, η ο /w:/ o.c., 493; BAUER, η ο /w:/ o.c., ; SPICQ Ceslas, η ο /w:/ id., Notes de lexicographie néo-testamentaire, Fribourg-Göttingen 1978, vols. 2, ; BALZ 15

16 Z kolei +, gramatycznie rzecz biorc przymiotnikiem, jest tumaczone jako obcy, inny, drugi, nie izraelski czy w kobcu pogabski. Biorc pod uwag@ jego formy czasownikowe szczególnie wymowne wydaj si@ takie konteksty znaczeniowe jak podawaq si@, a wa&ciwie uchodziq za obcego i uwaaq kogo& za kogo& innego (ni jest w rzeczywisto&ci). Jako rzeczownik termin + wyst@puje w Starym Testamencie 45 razy i stosowany wobec osób oznacza kadego cudzoziemca, w tym take kupców i wszelkiego typu podrónych, stanowic zatem termin do pewnego stopnia pokrewny, a niekiedy nawet synonimiczny w stosunku do poj@cia *". Wedug ksi@gi Powtórzonego Prawa + to czowiek obcy, nie b@dcy bratem ( 0 -(,, + ); za& z kontekstu wynika, e królem moe byq tylko brat-izraelita. Z kolei w ksi@dze S@dziów pojawia si@ zalecenie nie zachodzenia do miasta cudzoziemców (+ ). W oparciu o te teksty mona zatem przyjq bez wtpienia, e + to cudzoziemiec nie b@dcy Izraelit, który jednak moe wsz@dzie w Palestynie liczyq na pomoc, jako e obowizek jej &wiadczenia spoczywa na kadym Izraelicie. W okresie pódniejszym, a &ci&lej w ksi@gach historycznych i mdro&ciowych pojawia si@ obok tego znaczenia take znaczenie w sensie szerszym jako kady obcy. + podobnie zreszt jak i " nie móg w przeciwiebstwie do i 5* byq przyj@ty do wspólnoty izraelickiej. 34 W Septuagincie jako odpowiednik + pojawia si@ przewanie ο w znaczeniu obcego, nierzadko przybysza z wrogiego kraju, 35 nast@pnie termin ο - raz tylko pojawiajcy si@ w Nowym Testamencie w znaczeniu postrzeganego jako obcego, innoplemiebca, 36 dalej υ ο, jako obcy z którym z oporami zawierano rónego rodzaju umowy 37 i w kobcu jako ο bez wyradnego pejoratywnego kontekstu znaczeniowego, jak np. cudzoziemiec i wygnaniec, uyty przez króla Dawida do wiernego w stosunku do niego Gittejczyka Ittaja. 38 Do okre&lania wroga sensu stricto, a wa&ciwie wroga poganina suyo natomiast poj@cie ", to czowiek bez praw i przywilejów, cakowicie zdany na ask@ i nieask@ drugiej strony. W Pi@cioksi@gu to poj@cie ogólne, nie uywane w stosunku do konkretnych osób, i dopiero w ksi@gach prorockich stosowane wobec wrogów ( w tym znaczeniu take w ksi@gach mdro&ciowych), a take cudzoziemców, obcych, pogan oraz obcych bogów. Obcy w tym znaczeniu s np. wyradnie wyczeni z posiku u wej&cia do Namiotu Spotkania zorganizowanego Horst, η ο /w:/ EWNT 3, 1983, 89-90; FELDMEIER, o.c., 8-12; LIDDELL-SCOTT, η ο /w:/ o.c., 1337; POPOWSKI, η ο /w:/ o.c. 469 (nr 3802); THAYER, η ο /w:/ o.c., Exod 2,22, 17,15-16, 18,3, 21,8; Deut 17,15; Koh 6,2; Iud 19,12; 1 Reg 11,1, 11,8; Esdr 10,2, 10,10-11, 10,14, 10,17018, Neh 13,27; SIEGFRIED, STADE, + /w:/ o.c., 423; KOEHLER, BAUMGARTNER, + /w:/ o.c., ; GESENIUS, + /w:/ o.c., ; id., + /w:/ ibid., 506; LEVY, + /w:/ o.c., vol. 3, ; PYTEL, Go cinno, o.c., Exod 2,22, 18,3, 21,8; Deut 14,21, 17,15, 29,21, 32,12 (boga); Iudic 19,12; 1 Reg 8,41, 11,1; Iz 2,6, 28,21; Prov 2,16, 5,10, 5,20, 6,24, 7,5, 27,13, 23,27, 27,2 36 Hi 19,15; Lk 17,18 37 Iz 2, Sam 15,19; Ps 68,9 16

17 przy okazji wprowadzania Aarona i jego synów w czynno&ci kapabskie, gdy jest to rzecz &wi@ta ( (- - ). 39 Jego zasadniczy grecki odpowiednik stanowi w Septuagincie - znany ju u Homera - ο, pojawiajcy si@ take (7 razy) w Nowym Testamencie, gdzie wyst@puje w kilku powanie si@ rónicych odcieniach znaczeniowych, m.in. w znaczeniu wroga/nieprzyjaciela w opowie&ci &w. Pawa o upadku Jerycha w Li&cie do Hebrajczyków. 40 Jak si@ wydaje oddanie w j@zyku greckim specyficznego kontekstu znaczeniowego hebrajskiego " sprawiao stosunkowo powane problemy, moe na to m.in. wskazywaq tylko jednokrotne odwoanie si@ do greckiego, 41 tak popularnego w Nowym Testamencie, 42 i ο, 43 które - podobnie jak υ ο - tylko raz wyst@puje w Nowym Testamencie, w opowie&ci o wdzi@cznym Samarytaninie, gdzie odnosi si@ do wyróniajcego si@ gorliwo&ci w wierze cudzoziemca, 44 jak i posuenie si@ ο η z zauwaalnym pogardliwym odcieniem, kadcym nacisk podobnie jak w Nowym Testamencie na niegodziwo&q i podo&q post@powania. 45 υ ο wyst@puje w Dziejach Apostolskich w znaczeniu obcoplemiebca bdd poganina; przy okazji spotkania z setnikiem Korneliuszem w Cezarei, &w. Piotr wypowiada tam znamienne sowa, i (jemu jako) ydowi wprawdzie nie wolno jak wiadomo - spotykaq si@ z cudzoziemcem i przychodziq do niego ( ο ο ο ), ale jako chrze&cijanin wyznajcy nauk@ Chrystusa nie moe pomimo oburzenia faryzeuszy - nikogo uwaaq za pospolitego i traktowaq za nieczystego, rozumianego tutaj zreszt najprawdopodobniej nie tylko w sensie rytualnym. W podobnym duchu brzmi odpowiedd niewiasty z Samarii na pro&b@ zm@czonego i spragnionego Jezusa: Jakesz, ty b@dc ydem prosisz mnie Samarytank@, bym ci daa si@ napiq? ( ου ο ο υ ο ο η ). 46 Z kolei w Septuagincie termin υ ο wyst@puje przewanie w formie przymiotnika (bdd rzeczownika) w swoim podstawowym znaczeniu obcy, cudzy tudzie niewa&ciwy 47 i odwouje si@ - przynajmniej w cz@&ci - do tradycyjnego sakralnego kontekstu hebrajskiego ". Biorc pod uwag@ przedstawiony w artykule materia odwoujcy si@ do stosunkowo bogatej bazy Dródowej, jak stanowi w pierwszym rz@dzie kanoniczna i pozakanoniczna tradycja staro- i nowotestamentalna, wyania si@ stosunkowo zoony i po cz@&ci niejednolity obraz stosunku do obcych w Palestynie rzymskiej i w diasporze hellenistycznej. 39 Exod 29,33, 30,9; Lev 10,1, 12,13, 22,10; SIEGFRIED, STADE, " /w:/ Wt., ; KOEHLER, BAUMGARTNER, " /w:/ o.c., 265; GESENIUS, " /w:/ o.c., 205; Levy, " /w:/ o.c., vol. 1, 551; PYTEL, Go cinno, o.c., Num 1,51, 22,12; Lev 22,10, 22,13; Ab 11; Hi 19,15; Mt 17,25-26; Joh 10,5; Act 7,6; Hbr 11,9, 11,34; Rom 14,4; 41 Prov 6,1 42 Mt 5,43-44, 10,36, 13,25, 13,28, 22,44; Mk. 12,36; Lk1,71-74, 6,27, 19,27, 19,43, 20,43; Act 13,10; Rom 5,10, 11,28, 12,20; 1 Kor 15,25; Philip 3,18; Kol 1,21; 2 Tes 3,15; Hbr 1,13, 10,13; Ap 11,5, 11,12 43 Prov 11,15 44 Lk 17,18; Act 10,28. Bliej na temat zob. m.in. SCHRAGE Wolfgang, Ethik des Neuen Testaments, Berlin 1985, Exod 30,9; Jer 51,2 46 Mt 17,25-26; Jh 4,5-15; Hbr 11,34; Rom 14,4; Act 10,28. Por. Hom., Od. 16, Lev 10,1; Prov 2,16, 5,17, 7,5, 27,13 17

18 Oceniajc wykorzystanie terminologii na oznaczenie rónego rodzaju kategorii osób obcych w biblii Hebrajskiej, twórcy Septuaginty w swoim sposobie traktowania greckiego sownictwa nie zawsze potrafili tumaczc na j@zyk grecki pozostaq w zgodzie z tradycj starotestamentaln, co zreszt wywoywao sprzeciw cz@&ci tradycyjnej spoeczno&ci ydowskiej, zwaszcza na skutek wprowadzania do tekstu greckiego zwrotów i poj@q ze wspóczesnego j@zyka filozoficznego i usuni@cia cz@&ci semickich antropomorfizmów, a z drugiej strony nie zdoali pogodziq deklarowanego przez siebie denia do moliwie wiernego przekadu z powstaniem cakowicie nowej sytuacji geopolitycznej, narodowo&ciowej i spoeczno-ekonomicznej w basenie Morza 9ródziemnego. Z tego punktu widzenia podej&cie Nowego Testamentu wydaje si@ bardziej konsekwentne i radykalne, i w wi@kszym stopniu uwzgl@dniajce now sytuacj@, szczególnie w Palestynie rzymskiej i w Azji Mniejszej, byq moe m.in. z uwagi na nadanie problematyce spoecznej szczególnego znaczenia w ramach swojej koncepcji dziaalno&ci misyjnej Ko&cioa. Znamienne s w tym kontek&cie sowa &w. Pawa w 1 li&cie do Koryntian: Dla ydów sta em si jak yd, aby pozyska ydów. Dla tych, co s pod Prawem, by em jak ten, który jest pod Prawem - cho w rzeczywisto ci nie by em pod Prawem - by pozyska tych, co pozostawali pod Prawem. Dla nie podlegaj cych Prawu by em jak nie podlegaj cy Prawu by pozyska tych, którzy nie s pod Prawem. Dla s abych sta em si jak s aby, by pozyska s abych. Sta em si wszystkim dla wszystkich, eby w ogóle ocali przynajmniej niektórych. Wszystko za czyni dla Ewangelii, by mie w niej swój udzia. Natomiast Septuaginta, aczkolwiek przeznaczona w pierwszym rz@dzie dla ydów mówicych po grecku, staa si@ ostatecznie wa&ciwie wbrew pierwotnym intencjom, &wi@t ksi@g rywalizujcego z judaizmem w okresie wczesnego cesarstwa chrze&cijabstwa, i w tej zhellenizowanej postaci mimo podejmowania nowych przekadów praktycznie zapomnian w rabinicznej tradycji judaistycznej. 48 Pomimo pewnych podobiebstw czcych &wiat grecko-rzymski z tradycj judaistyczn i wczesnochrze&cijabsk, stosunek do obcych widziany poprzez pryzmat zachowanych Dróde wykazuje szereg istotnych rónic b@dcych w pierwszym rz@dzie konsekwencj z gruntu odmiennych warunków ustrojowych i historycznych. I tak poj@cie obcych nie obejmuje w &wiecie grecko-rzymskim - przynajmniej do pojawienia si@ chrze&cijabstwa osobnej kategorii ludzi biednych jako grupy ludzi wymagajcych wsparcia, tak jak to miao miejsce przynajmniej w zaoeniu - w tradycji starotestamentalnej. Hebrajskie poj@cie, oznacza pocztkowo wszystkich tych osiadych obcych, którzy formalnie nie naleeli do narodu izraelskiego, w tym oprócz obcych kupców i handlarzy czy innych przybyszy, przede wszystkim sabych, chorych i biednych, a wi@c generalnie ludzi potrzebujcych opieki i oparcia, nie czynic przy udzielaniu jamuny i pomocy rónicy tak zaleca w Misznie traktat Gittin (i po cz@&ci Sukka) powoujc si@ przy tym na dawn tradycj@ - pomi@dzy ubogim ydem i jego ssiadem nie- ydem, wzywajc do 48 1 Kor 9, 20-23: η ο ου ο ου ο, ου ου ο ο ο, ο, ο ο ο ο ο ο,, ο ου η ο, ο ο ο,. ο ο, υ ο ο. Bliej na ten temat zob. m.in. FELTEN Joseph, Neutestamentliche Zeitgeschichte oder Judentum und Heidentum zur Zeit Christi und der Apostel, Regensburg 1925, vol. 2, 63-64; KENYON, o.c., 25-35; SIMON Marcel, Cywilizacja wczesnego chrze cija stwa, Warszawa 1981, 58, 95-95, 97-98; HENGEL, Septuaginta als christliche Schriftensammlung, o.c.,

19 okazywania yczliwo&ci oraz do odwiedzania na równi wszystkich chorych i zapewnienia kademu godziwego pochówka. aden czowiek podobnie jak i rzecz nie zasuguje na pogard@ z uwagi na swoje boskie pochodzenie. Dotyczy to równie prozelitów, którym nie wolno wytykaq ich nie aramejskich (tutaj uytych w znaczeniu nie izraelickich) przodków, do dziesitego pokolenia wcznie. Wedug ksi@gi Powtórzonego Prawa Bóg nie ma wzgl@du na osoby i ich stan bdd pochodzenie i wymierza sprawiedliwo&q sierotom i wdowom, oraz miuje cudzoziemców ( ( *), obdarowujc ich chlebem i zapewniajc odzienie. I zwracajc si@ do Izraela za po&rednictwem Mojesza nakazuje: Wy tak e mi ujcie cudzoziemca, bo cie sami byli cudzoziemcami w ziemi egipskiej ( & 8, 7 - : -,, *), do której pódniej nawizuje Rawa w dyskusji z Rabba bar Meir w traktacie Baba Kamma. Kto za& nie pozwala biednym zbieraq z pól tego, co pozostao, ograbia biednych i &ciga na siebie gniew Boga. 49 Z tego punktu widzenia tak wyradnie akcentowany w Nowym Testamencie wtek opieki i pomocy okazywanej obcym i potrzebujcym, okre&lanych najcz@&ciej wieloznacznym mianem ο, i postrzeganym w ramach teologii cnoty go&cinno&ci i apologii ubóstwa, a w perspektywie nauki o zbawieniu, stanowi do pewnego stopnia, aczkolwiek w innym wymiarze, nawizanie do starszej tradycji judaistycznej, i w istocie prowadzi poprzez nauk@ o mio&ci blidniego do pódniejszego uniwersalizmu chrze&cijabskiego. Zarówno w okresie poprzedzajcym niewol@ babilobsk, jak i w okresie drugiej &wityni zwarte siedziby izraelskie, obejmujce na pocztku epoki machabejskiej praktycznie jedynie obszar tzw. Judei wa&ciwej i nast@pnie Idumei, tzn. tereny pooone na poudnie od Samarii, i poczynajc od okresu Aleksandra Janneusa take obszar na wschód od rzeki Jordan oraz stosunkowo pódno zjudaizowan Galile@, byy zewszd otoczone &cisym pier&cieniem obcych ludów i narodów, i jedynie po cz@&ci zasymilowani cudzoziemcy zaliczani do kategorii i 5*, b@dcy potencjalnie prozelitami i okresowo uprzywilejowani wewntrz israelickiej wspólnoty, aczkolwiek nie posiadajcy penych praw bez poddania si@ obrzezaniu, stanowili swego rodzaju stref@ po&redni, której istnienie sprzyjao do pewnego stopnia agodzeniu konfliktów o charakterze religijnym tudzie etnicznym, zwaszcza na terenach przej&ciowych. Wydaje si@, i wa&nie ten stan rzeczy tkwi u podoa genezy greckiego poj@cia ου b@dcego w istocie nie tyle j@zykowym przejawem separatyzmu izraelickiego, ile raczej prób zaznaczenia swojej kulturowej odr@bno&ci w sposobie bycia i my&lenia w zdominowanym przez obcych &rodowisku poprzez podkre&lanie wobec hellenizmu wasnej tosamo&ci, a symbolizowanej przez starsze i powszechnie akceptowane poj@cie η jako okre&lenie interpretowane na zasadzie domy&lnej apozycji wobec ο, i rozumiane przez ogó w cakowitym w oderwaniu od swojego pierwotnego, zasadniczo etnicznego kontekstu znaczeniowego i wa&ciwie zawaszczone przez greckoj@zyczn wi@kszo&q. Za szczególnie symptomatyczne trzeba zapewne uznaq najstarsze przykady posuenia si@ okre&leniem ου Û - przy okazji opisu dziaab wojennych Judy Machabeusza w pozostajcej pod wpywem my&li faryzejskiej i aleksandryjskiej szkoy retorycznej Drugiej Ksi@dze Machabejskiej, 49 Gen 5,1; Deut 10,17-19, Lev 19,17-18; Iz 56,7, Tob 12,9; Ber 58b; Gittin 61; Baba Metzia 71; Baba Kamma 92; Shabbat 127; Sanhedrin 94; Sukka 59; Chab 31a; Mak 24a; Abot 3,4; Taanit 20; Pea 5,6; Tos. Pea 4,18; Sifre Kedoshim. Por. Ps 55,16, 55,24; Mekh 95a (w zwizku z Exod 22,20); Pes 87b; Yeb 47a-b; Mak 2,1-3. Zob. równie HANELT T., Poj cie bli niego, o.c.; COHEN, o.c., , 381; FILIPIAK, o.c., 22-43; SCHNIDER, o.c.; PANKIEWICZ, Ryszard, Stosunek w. Ambro ego w De Nabuthae do w asno ci i ja mu ny, VPatrum 6, 1986/11,

20 które stanowi reakcji na wcze&niej przymusowej hellenizacji ydów ze strony Seleukidów, a zwaszcza Antiocha IV Epifanesa, a nast@pnie wr@cz sporadyczne ich stosowanie w literaturze okootestamentalnej w I w. n.e. 50 Spo&ród narodów &wiata hellenistycznego ydów, i to zarówno w Palestynie jak i w diasporze, cechowao niewtpliwie najsilniejsze poczucie odr@bno&ci narodowej i kulturowej, i to pomimo posiadania tak za Ptolemeuszy i Lagidów, jak i pódniej w okresie rzymskim, pewnych znaczcych przywilejów, jak przykadowo zwolnienia od obowizku skadania czci religijnej cesarzom i stosunkowo daleko posuni@tej swobody w sprawowaniu kultu, 51 co niewtpliwie pog@biao obustronn nieufno&q, a sami Izraelici pozostawali w odczuciu ogóu &rodowiskiem raczej zamkni@tym i wyradnie izolowanym, za& ich obrz@dy religijne stale otaczaa aura tajemnicy i ograniczonej dost@pno&ci. ByQ moe dalekich korzeni tego procesu naleaoby si@ doszukiwaq jeszcze w okresie niewoli babilobskiej, który stanowi z tego punktu widzenia punkt wyj&cia dla brzemiennych w swoich skutkach przemian, w wyniku których coraz wi@ksza cz@&q narodu emigrowaa bdd bya przesiedlana poza obszar Palestyny, zwi@kszajc tym samym rol@ diaspory. W kadym bdd razie ten typ kulturowego izolacjonizmu oraz otwarcie okazywana przez ogó nieufno&q, a take niech@q podobnie jak i w stosunku do chrze&cijan, pocztkowo uchodzcych za jedn z sekt ydowskich - stay si@ z czasem powodem coraz wi@kszej podejrzliwo&ci, a nast@pnie pot@gujcej si@ z czasem nienawi&ci. Coraz powszechniej ydzi byli odbierani jako lud bezbony, nieprzyst@pny, grodny i niebezpieczny, i cz@sto oskarany szczególnie na przestrzeni I wieku n.e. - o amiksj@, tzn. o wrogo&q, a nawet obsesyjn nienawi&q wobec obcych i &wiadome odrzucanie jakiegokolwiek kontaktu z innymi narodami. W konsekwencji w spoeczebstwie rzymskim szerzyy si@ bez wi@kszych przeszkód, a zarazem przy braku jakichkolwiek prób przeciwdziaania ze strony wadz najprzeróniejsze domysy, pogoski i plotki, za którymi szy pomówienia, oskarenia, procesy i wyroki &mierci. W tej sytuacji oparcie ycia wewntrz wspólnoty, szczególnie po zburzeniu &wityni drugiej &wityni, czemu towarzyszy zanik urz@dów kapabskich i likwidacja ostatnich instytucjonalnych &ladów niezaleno&ci narodowej, na nowych, po cz@&ci bardziej rygorystycznych zasadach, a zarazem konieczno&q gruntownej reorganizacji ycia religijnego i spoecznego, w którym czysto&q rytualna oraz unikanie maebstw mieszanych zacz@y odgrywaq wi@ksz rol@, z jednej strony utrudniao kontakt z nie-izraelitami w yciu codziennym, za& z drugiej prowadzio do wzmocnienia tendencji separatystycznych i w konsekwencji ksenofobicznych, szczególnie po zakazaniu ydom za panowania Hadriana w nast@pstwie kl@ski powstania Bar Kochby wst@pu do Jerozolimy. Równocze&nie nasilajce si@ tendencje izolacjonistyczne, szczególnie widoczne wobec nieczystych, bezbonych pogan, i umacniajce si@ przekonanie o swojej wyjtkowo&ci jako narodu wybranego, dodatkowo podsycane rosnc wrogo&ci &wiata zewn@trznego, zmuszao do rewidowania dotychczasowego stosunku do obcych, po cz@&ci wypierajc wcze&niejsz postaw@, na ogó oscylujc pomi@dzy tolerancj a nieufno&ci, i zast@pujc j bardziej rygorystyczn i niech@tn wobec budzcej l@k i zarazem skazanej na zagad@ ludno&ci nieydowskiej. Ostatecznie prowadzio to jak si@ wydaje - w nieunikniony sposób z jednej strony do otwartego 50 2 Macc. 2,21, 8,1, 14,38; Gal. 1,4; Walter GUTBROD, ου /w:/ ThWNT 3, 1950, 385; GERHARDSSON Birger, Die Anfänge der evangelischen Tradition, Wuppertal 1977, 13. Zob. równie WRÓBEL Mirosaw Stanisaw, Antyjudaizm a ewangelia wed ug w. Jana, Lublin 2995, Zob. m.in. Jos. Flav., Ant. Iud. XIV 10,11nn., XVI 6,2-7; Philo, Leg. Ad Gaium 36 i 40; Cic., Pro Falcco 28 20