SPIS TREŚCI. Wstęp... 7

Transkrypt

1

2

3

4

5 SPIS TREŚCI Wstęp Rozdział I. Wielowymiarowość doświadczanych problemów u osób odbywających sankcje izolacyjne Sposoby wykonywania kar pozbawienia wolności Problemy adaptacyjne więźniów w wymiarze podmiotowym Zaburzenia przystosowawcze osadzonych w wymiarze społecznym Rozdział II. Znaczenie procesu zakorzeniania społecznego w osiąganiu poprawy moralnej przestępców Odczuwanie alienacji jako skutek zaburzeń przystosowawczych w społeczności osadzonych Stan zakorzenienia jako istota poprawy moralnej więźniów Ustawowe środki służące procesowi społecznego zakorzeniania Rozdział III. Metodologia badań nad psychologicznymi mechanizmami zakorzeniania więźniów Problem badawczy i jego uzasadnienie Przebieg badań i charakterystyka badanych osób Opis technik pomiaru zmiennych psychologicznych i sposób obliczania wyników Rozdział IV. Zakorzenianie społeczne jako wynik zmian w wymiarze: anomia poczucie ładu społecznego Istota zakorzeniania w zbiorowości ludzkiej dzięki spostrzeganiu ładu społecznego Czynniki osobowości formujące spostrzeganie ładu społecznego przez więźniów Sposoby kształtowania ładu społecznego wśród osadzonych

6 6 ROZDZIAŁ V. Rozdział V. Zakorzenianie społeczne jako wynik zmian w wymiarze: bezsens poczucie sensu Istota zakorzeniania w społeczeństwie dzięki odczuwaniu sensu Funkcjonowanie osobowości a poczucie sensu w zbiorowości więźniów Sposoby kształtowania poczucia sensu wśród osadzonych Rozdział VI. Zakorzenianie społeczne jako wynik zmian w wymiarze: bezradność poczucie zaradności Istota zakorzeniania w społeczeństwie dzięki odczuwaniu własnej zaradności Funkcjonowanie osobowości a poczucie zaradności w społeczności więźniów Sposoby kształtowania poczucia zaradności wśród osadzonych Rozdział VII. Zakorzenianie społeczne jako wynik zmian w wymiarze: samowyobcowanie autonomia Istota zakorzeniania w społeczeństwie dzięki odczuwaniu autonomii osobistej Funkcjonowanie osobowości a doświadczanie autonomii przez więźniów Sposoby kształtowania autonomii wśród osadzonych Rozdział VIII. Zakorzenianie społeczne jako wynik zmian w wymiarze: izolacja poczucie integracji Istota zakorzeniania w społeczeństwie dzięki doświadczaniu integracji społecznej Funkcjonowanie osobowości a poczucie integracji społecznej u więźniów Sposoby kształtowania poczucia społecznej integracji wśród osadzonych. 194 Źródła prawa Bibliografia Biogram autorki

7 WSTĘP Chociaż karanie przestępców czyni zadość ludzkiemu poczuciu sprawiedliwości, to sankcje izolacyjne budzą bardzo dużo kontrowersji. Kryminolodzy zarzucają karze pozbawienia wolności niehumanitarność, nieskuteczność w przeciwdziałaniu recydywie, trudności w pogodzeniu pracy wychowawczej z warunkami więziennymi i oddziaływanie w kategoriach samoistnego czynnika kryminogennego 1. Wymienione przesłanki uzasadniają stanowisko Organizacji Narodów Zjednoczonych, która zaleca krajom członkowskim, aby karę pozbawienia wolności traktować jako środek ostateczny i orzekać ten rodzaj sankcji tylko wtedy, gdy jest on niezbędny z punktu widzenia bezpieczeństwa publicznego lub gdy stosowanie innych środków okazało się całkowicie nieskuteczne 2. Należy podkreślić, że pomimo krytyki sankcje izolacyjne stanowią podstawowy środek reakcji karnej na przestępczość w światowej polityce kryminalnej 3. W wielu krajach szczególnie w Unii Europejskiej zmienia się jednak koncepcja kary pozbawienia wolności, gdyż ma ona pełnić przede wszystkim rolę środka służącego osiąganiu przez skazanych pozytywnej readaptacji społecznej 4. Taki cel sankcji izolacyjnych został również sformułowany na gruncie polskiego prawa. Stosowanie środków resocjalizacyjnych w systemie penitencjarnym powinno umożliwić skazanemu ukształtowanie umiejętności istotnych dla życia po opuszczeniu zakładu karnego i dać mu okazję do odrobienia zaległości w jego dotychczasowym rozwoju 5. Inspiracją do powstania książki pt. Zakorzenianie społeczne więźniów były wyniki badań dotyczące związków między funkcjonowaniem wybranych 1 B. Hołyst. Kara pozbawienia wolności w teorii i praktyce (wybrane zagadnienia). W: Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego Red. A. Marek. Warszawa: Wyd. Prawnicze 1990, s B. Urban. Zachowania dewiacyjne młodzieży. Kraków: Wyd. UJ 2000, s Uzasadnienie rządowego projektu kodeksu karnego. Warszawa: Wyd. Prawnicze 1997, s B. Hołyst. Kryminologia. Warszawa: LexisNexis 2004, s S. Pawela. Prawo karne wykonawcze. Zarys wykładu. Zakamycze: Zakamycze 2003, s

8 8 WSTĘP mechanizmów osobowościowych a sposobem funkcjonowania osób odbywających sankcje izolacyjne. Badania przeprowadzono w ramach projektu Więzi społeczne zamiast więzień. Wsparcie pozytywnej readaptacji zagrożonych wykluczeniem społecznym z powodu konfliktu z prawem, współfinansowanego przez Europejski Fundusz Społeczny. Tytuł niniejszego opracowania wskazuje, że istotną strategią w procesie społecznej readaptacji więźniów jest proces zakorzeniania. W tym miejscu należy odpowiedzieć na pytanie, na czym ów proces polega. Jego istotę należy rozpatrywać w kontekście dwubiegunowego czynnika osobowości, w którym jeden biegun można określić mianem poczucia alienacji, zaś drugi odczuwaniem zakorzeniania 6. Poczucie alienacji oznacza rodzaj doświadczenia, w którym osoba czuje się oderwana zarówno od ważnych dla niej obszarów rzeczywistości społecznej, jak również od istotnych sfer osobistego funkcjonowania. Stan wyobcowania (alienacji) jest konstytuowany przez pięć podstawowych przeżyć: 1) niemożność wpływania na wydarzenia w osobistym życiu (poczucie bezradności), 2) przeświadczenie o braku wartości, które nadają sens własnej egzystencji (przeżywanie bezsensu), 3) brak akceptacji dla obowiązującego w społeczeństwie systemu aksjo-normatywnego (poczucie anomii), 4) doświadczanie deficytów w relacjach społecznych (izolacja społeczna), 5) odseparowanie od własnych przekonań (samowyobcowanie). Przeciwstawny do alienacji stan funkcjonowania jednostki został scharakteryzowany jako poczucie zakorzenienia, na które składają się takie elementy jak: 1) doświadczanie osobistego wpływu na własny los (poczucie zaradności), 2) przekonanie, że istnieją idee i wartości, które nadają sens ludzkiemu życiu (odczuwanie sensu), 3) akceptowanie preferowanych przez społeczeństwo wartości i reguł postępowania (spostrzeganie ładu społecznego), 4) doświadczanie wspólnoty z innymi/ważnymi osobami (integracja społeczna), 5) identyfikowanie się z posiadanymi standardami wewnętrznymi (autonomia). Na bazie przedstawionych pojęć można dopiero stwierdzić, że proces zakorzeniania społecznego więźniów polega na takim ukierunkowaniu strategii resocjalizacyjnych w zakładzie karnym, dzięki którym osoby odbywające sankcje izolacyjne będą mogły doświadczać następujących zmian w funkcjonowaniu osobowościowym: 1) od bezradności ku zaradności, 2) od bezsensu do odczuwania sensowności, 3) od poczucia anomii do spostrzegania ładu 6 K. Kmiecik-Baran. Poczucie alienacji. Gdańsk: Wyd. UG 1995, s. 28.

9 WSTĘP 9 społecznego, 4) od izolacji interpersonalnej do integracji społecznej, 5) od samowyobcowania do podmiotowej autonomii. Możliwość przedstawionych powyżej zmian podmiotowych sprawiła, że przedmiotem refleksji niniejszej publikacji jest poszukiwanie argumentów zarówno teoretycznych, jak i empirycznych które wskazują na to, że zwiększenie poziomu zakorzenienia u przestępców odbywających sankcje izolacyjne powinno poszerzać ich szanse na pozytywną readaptację społeczną. Rezultaty przeprowadzonych poszukiwań zostały zawarte w ośmiu rozdziałach. W pierwszym z nich pt. Wielowymiarowość doświadczanych problemów u osób odbywających sankcje izolacyjne zwrócono uwagę na sposoby wykonywania kar pozbawienia wolności w polskim systemie karnym oraz na zaburzenia przystosowawcze osadzonych w wymiarze indywidualnym i społecznym. W rozdziale drugim pt. Znaczenie procesu zakorzeniania społecznego w osiąganiu poprawy moralnej przestępców przedstawiono argumenty wskazujące na to, że trudności adaptacyjne w społeczności więźniów często prowadzą do doświadczania alienacji. Zauważono też, że poprawa moralna więźniów, stanowiąca maksymalny cel wykonywania kary pozbawienia wolności, w istotny sposób wiąże się ze stanem psychologicznego zakorzeniania. Ostatnia część rozdziału została poświęcona penitencjarnym środkom resocjalizacyjnym, które powinny służyć procesowi społecznego zakorzeniania przestępców. Rozdział III ma charakter metodologiczny. Przedstawiono w nim problem badawczy, przebieg badań, charakterystykę badanych osób (N=109) i techniki pomiaru zmiennych psychologicznych, które zostały uwzględnione w przeprowadzonej analizie empirycznej. W tym miejscu należy podkreślić, że w badaniach uwzględniono szerokie spektrum mechanizmów osobowościowych, które mogą posiadać istotne znaczenie w kształtowaniu procesu zakorzeniania więźniów. Mianowicie, w ramach testowanych zmiennych zwrócono uwagę na takie wymiary osobowości jak: 1) przystosowanie osobiste, 2) zasoby adaptacyjne, 3) poczucie jakości życia, 4) doświadczanie koherencji, 5) osobowościową orientację aksjologiczną, 6) poczucie własnej skuteczności, 7) strategie radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Pięć kolejnych rozdziałów poświęcono wymiarom konstytuującym zakorzenianie więźniów ładowi społecznemu (rozdział IV), odczuwaniu sensu (rozdział V), zaradności (rozdział VI), autonomii (rozdział VII) oraz integracji społecznej (rozdział VIII). Analiza każdego z wymienionych doświadczeń obejmowała trzy aspekty. Pierwszy z nich teoretyczny miał na celu uka-

10 10 WSTĘP zanie istoty wyjaśnianego doświadczenia i jego regulacyjne funkcje. Drugi aspekt empiryczny wskazywał na związki między wyjaśnianym wymiarem zakorzeniania a innymi mechanizmami osobowości. Zaś trzeci aplikacyjny przedstawiał możliwości kształtowania analizowanych czynników. Wieloaspektowe podejście do procesu społecznego zakorzeniania więźniów uzasadnia nadzieję, że po przeczytaniu książki Czytelnicy uzyskają odpowiedzi przynajmniej na część nurtujących ich pytań z zakresu kryminologii, psychologii penitencjarnej, pedagogiki resocjalizacyjnej i pracy socjalnej. Tego rodzaju przypuszczenie wynika z faktu, że publikacja jest skierowana do wszystkich osób zainteresowanych podmiotowymi uwarunkowaniami pozytywnej readaptacji społecznej przestępców karanych sankcjami izolacyjnymi. Książka powinna stanowić interesującą lekturę zarówno dla Czytelników, którzy omawiane zagadnienia traktują jako przedmiot teoretycznych rozważań, jak również dla Adresatów, którzy mają styczność z analizowanymi problemami w kontekście praktycznych działań. Iwona Niewiadomska

11 ROZDZIAŁ I WIELOWYMIAROWOŚĆ DOŚWIADCZANYCH PROBLEMÓW U OSÓB ODBYWAJĄCYCH SANKCJE IZOLACYJNE Na początku analiz odnoszących się do sposobów przeciwdziałania marginalizacji więźniów dokonano charakterystyki czynników, które decydują o sposobach wykonywania kary pozbawienia wolności. W kontekście funkcjonowania systemu penitencjarnego zwrócono uwagę na dwie kategorie problemów adaptacyjnych u osób odbywających sankcje izolacyjne zaburzenia przystosowawcze w aspekcie psychologicznym i trudności odczuwane w wymiarze społecznym. Zaprezentowane problemy stanowią przesłankę do uzasadnienia tezy, że ważną kategorią funkcjonowania jednostek osadzonych w zakładach karnych jest doświadczanie poczucia alienacji. 1. Sposoby wykonywania kar pozbawienia wolności Sankcje izolacyjne mogą być realizowane tylko w miejscach do tego przeznaczonych zakładach karnych, które funkcjonują według zasad ustalonych w kodeksie karnym wykonawczym (k.k.w.) 1. Sposoby wykonywania tych sankcji zależą natomiast od rodzaju i typu zakładu karnego, w którym przebywają osadzeni oraz od systemu wykonywania kary pozbawienia wolności 2. Rodzaje zakładów karnych. Rodzaj miejsc odbywania izolacji wyznacza kryterium określonych kategorii skazanych 3. Cztery z nich expressis verbis wymienia art. 69 k.k.w. są to zakłady karne dla: 1) młodocianych 2) pierwszy raz karanych 1 Ustawa z r. Kodeks karny wykonawczy. DzU 1997 nr 90 poz Z. Hołda, K. Postulski. Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. Gdańsk: Arche 2005, s Tamże s. 318.

12 12 ROZDZIAŁ I 3) recydywistów penitencjarnych 4) odbywających karę aresztu wojskowego. Ponadto, istnieją podstawy prawne do wyodrębnienia kolejnych rodzajów zakładów karnych m.in.: 5) dla skazanych niebezpiecznych (art k.k.w.) 6) dla kobiet (art. 87 k.k.w.) 7) innych rodzajów (art. 71 k.k.w.). Ad 1) Zakład karny dla młodocianych jest przeznaczony dla skazanych, którzy nie ukończyli 24 r.ż., zwłaszcza jeżeli ich postawa i zachowanie za tym przemawiają, a także wówczas, gdy jest to konieczne ze względu na realizację zadań określonych w indywidualnych programach oddziaływania resocjalizacyjnego lub terapeutycznego (art k.k.w.). Wyodrębnienie zakładów karnych dla młodocianych było spowodowane kilkoma względami. Po pierwsze, z uwagi na mniejszą dojrzałość psychiczną osadzonych. Po drugie, ze względu na większą skuteczność pracy wychowawczej. Po trzecie, z uwagi na odrębność stosowanych form i metod oddziaływania penitencjarnego, a w szczególności konieczność organizowania w szerokim zakresie nauczania i przyuczania do zawodu. Po czwarte, ze względu na konieczność odizolowania młodocianych od demoralizującego wpływu więźniów dorosłych 4. Ustawa nie określa szczegółowych dyrektyw dotyczących metod i środków oddziaływania na tę kategorię skazanych. Wynika to z faktu, że zakres pracy wychowawczej należy do dziedziny psychologii i pedagogiki penitencjarnej 5. Programy resocjalizacji młodocianych muszą charakteryzować się dużą różnorodnością stosowanych metod i środków, a jednocześnie wysokim stopniem ich indywidualizacji ze względu na znaczną rozpiętość postaw, stopnia demoralizacji i podatności na wpływy zewnętrzne w tej grupie osadzonych. Jako podstawowe sposoby resocjalizacji stosuje się nauczanie i zatrudnienie. Ponadto wykorzystuje się różnorodne formy oddziaływania zespołowego lub indywidualnego, odpowiednie do wieku skazanych np. zajęcia kulturalno- -oświatowe, wychowanie fizyczne i sport, prace o charakterze samorządowym, utrzymywanie więzi z rodziną. Zakres uprawnień młodocianych zależy od typu zakładu, w którym kara jest wykonywana. Ponadto, ta kategoria osadzo- 4 S. Pawela. Prawo karne wykonawcze. Zarys wykładu. Zakamycze: Zakamycze 2003, s T. Szymanowski, Z. Świda. Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. Warszawa: Wyd. Librata 1998, s. 185.

13 WIELOWYMIAROWOŚĆ DOŚWIADCZANYCH PROBLEMÓW 13 nych ma prawo do dłuższych lub dodatkowych widzeń, nie stosuje się wobec nich surowych kar dyscyplinarnych, z wyjątkiem pozbawienia lub ograniczenia uprawnień do zakupu wyrobów tytoniowych. Skuteczną formą oddziaływania jest również włączenie dorosłych skazanych w kształtowanie środowiska wychowawczego młodocianych. Z jednej strony, wspomagają oni proces resocjalizacji, a z drugiej zapobiegają wzajemnej demoralizacji młodych więźniów. Do zadań tych nadają się tylko osadzeni o nienagannym zachowaniu, którzy przed pozbawieniem wolności cieszyli się dobrą opinią, a przy tym są w stanie współdziałać z personelem zakładu penitencjarnego. Włączanie dorosłych skazanych w ten rodzaj oddziaływań następuje poprzez skierowanie za ich zgodą do odbywania kary w zakładzie dla młodocianych (art k.k.w.) 6. Ad 2) Zakład karny dla pierwszy raz karanych. W zakładach tego rodzaju przebywają ci, którzy są pierwszy raz karani, a jednocześnie nie kwalifikują się do innych zakładów penitencjarnych. Dotyczy to przede wszystkim sprawców, którzy po raz pierwszy zostali skazani na karę pozbawienia wolności, osób odbywających karę zastępczą i więźniów z kolejnym wyrokiem izolacji za przestępstwa nieumyślne (art. 85 k.k.w.). Szczególne względy resocjalizacyjne mogą przemawiać za skierowaniem recydywistów penitencjarnych do zakładu dla ukaranych po raz pierwszy np. niewielki stopień demoralizacji, nieznaczne zagrożenie społeczne sprawcy, niewielki wymiar sankcji izolacyjnej (art. 86 k.k.w.). Decyzje w tym przedmiocie podejmuje komisja penitencjarna. W omawianym rodzaju zakładów skazani poddawani są oddziaływaniu wychowawczemu stosownie do typu ośrodka i systemu odbywania kary. Wymienione względy decydują również o rodzaju ich obowiązków i uprawnień 7. Istnienie zakładów penitencjarnych dla pierwszy raz karanych stanowi podstawę dwojakiego typu postulatów. Pierwszy z nich sugeruje ich dalsze zróżnicowanie ze względu na kryteria klasyfikacji osadzonych wiek, stan zdrowia, rodzaj popełnionego przestępstwa, stopień demoralizacji 8. Natomiast drugi nakazuje zwracać uwagę na staranne przestrzeganie zasad klasyfikacji wewnętrznej w tych ośrodkach 9. Ad 3) Zakład karny dla recydywistów penitencjarnych. Profil tego zakładu określa art. 86 k.k.w. Odbywają w nim karę dorośli skazani za przestępstwa 6 Pawela, jw. s Hołda, Postulski, jw. s Tamże s S. Lelental. Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. Warszawa: C. H. Beck 2001, s. 256.

14 14 ROZDZIAŁ I i wykroczenia umyślne, którzy uprzednio już odbywali karę za podobne czyny (art. 86 k.k.w.). Jest więc przeznaczony dla więźniów w warunkach tzw. recydywy kodeksowej (art. 64 k.k.). Pojęcie recydywy penitencjarnej jest szersze i obejmuje wszystkie osoby, które poprzednio już odbywały karę pozbawienia wolności i ponownie zostały skazane na nią za umyślne przestępstwo. Przepis w art. 86 k.k.w. odnosi się jedynie do dorosłych, natomiast niepełnoletni recydywiści penitencjarni odbywają karę w zakładzie dla młodocianych 10. Tak sprofilowany ośrodek więzienny wyraża założenie, że recydywiści stanowią kategorię osób w znacznym stopniu zdemoralizowanych i stwarzających większe zagrożenie dla społeczeństwa. Wykonywanie kary pozbawienia wolności wobec nich należy do najważniejszych i najtrudniejszych zadań polityki penitencjarnej 11. Nieskuteczność poprzednio orzeczonej i wykonanej izolacji nakazuje stworzenie surowszych warunków jej kolejnego odbywania oraz intensyfikację pracy resocjalizacyjnej. W zakładach dla recydywistów penitencjarnych wymienione funkcje występują łącznie. Głównym celem pracy wychowawczej w tym rodzaju ośrodka jest kształtowanie u skazanych przekonania o możliwości i celowości prowadzenia uczciwego życia, bez powrotu do przestępstwa, dążenie do eliminowania niekorzystnych nawyków i kształtowanie zachowań ułatwiających przystosowanie społeczne. Ad 4) Zakład karny dla odbywających karę aresztu wojskowego. Sąd może orzec areszt wojskowy w stosunku do żołnierza lub osoby powołanej do pełnienia służby wojskowej, jeżeli (art. 329 k.k.) 12 : za popełniony czyn karalny jest przewidziany areszt wojskowy przestępstwo zagrożone jest pozbawieniem wolności nie przekraczającym 5 lat, a wymierzona za nie kara nie byłaby surowsza niż 2 lata izolacji. Areszt wojskowy trwa najmniej miesiąc a najwyżej 2 lata (art. 322 k.k.). Jest to szczególny rodzaj sankcji, ponieważ zawiera elementy kary pozbawienia wolności, ale różni się od niej przede wszystkim tym, że jest odbywany w specjalnym zakładzie penitencjarnym z uwzględnieniem szkolenia i dyscypliny wojskowej. Skazani przebywają tam w umundurowaniu wojskowym pozbawionym godła państwowego oraz oznak i stopni (art. 69 pkt 4 k.k.w. i art. 322 k.k.). 10 Pawela, jw. s S. Lelental. Wykonywanie kary pozbawienia wolności w zakładach karnych dla recydywistów. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN Ustawa z r. Kodeks karny. DzU 1969 nr 13 poz. 94.

15 WIELOWYMIAROWOŚĆ DOŚWIADCZANYCH PROBLEMÓW 15 Ad 5) Zakład karny dla skazanych niebezpiecznych. Ten rodzaj więzienia jest przeznaczony dla skazanych, którzy stwarzają znaczne zagrożenie społeczne albo poważne trudności dla utrzymania bezpieczeństwa zakładu karnego (art k.k.w.). Przesłanki kwalifikujące do kategorii niebezpiecznych sprawców są zawarte w art. 88a 2 k.k.w. Są to: właściwości i warunki osobiste, motywacja, sposób zachowania się przy popełnianiu przestępstwa, rodzaj i rozmiar ujemnych następstw czynu szkodliwego, sposób zachowania się w trakcie pobytu w zakładzie karnym lub stopień demoralizacji. Pierwszym kryterium, które należy uwzględniać przy uznaniu osoby za sprawcę niebezpiecznego, jest rodzaj lub sposób popełnionego przestępstwa zamach na niepodległość lub integralność Rzeczypospolitej Polskiej, konstytucyjny ustrój państwa lub jego konstytucyjne organy, życie Prezydenta, jednostkę Sił Zbrojnych kraju, popełnienie przestępstwa ze szczególnym okrucieństwem, wzięcie lub przetrzymanie zakładnika, uprowadzenie statku wodnego lub powietrznego, użycie broni palnej, materiałów wybuchowych albo łatwopalnych. Drugie kryterium stanowi ocena uprzedniego lub obecnego pozbawienia wolności związana ze stwarzaniem zagrożenia dla bezpieczeństwa zakładu karnego lub aresztu śledczego poprzez: a) organizowanie lub aktywne uczestnictwo w zbiorowym wystąpieniu, b) dopuszczenie się czynnej napaści na funkcjonariusza, c) zgwałcenie współwięźnia albo znęcanie się nad innym skazanym, d) ucieczkę lub próbę ucieczki. Ponadto, w zakładzie karnym dla niebezpiecznych skazanych mogą być osadzone osoby, które działały w zorganizowanej grupie albo w związku mającym na celu popełnianie przestępstw (art k.k.w.). Cechą charakterystyczną dla tego rodzaju ośrodków jest przestrzeganie w sposób szczególny względów bezpieczeństwa. Dlatego istnieje dyrektywa, aby niebezpiecznych skazanych osadzać w zakładach typu zamkniętego. W praktyce mogą to być zarówno całe ośrodki, jak również wydzielone oddziały czy cele 13. O osadzeniu osoby w takim miejscu powiadamia się sędziego penitencjarnego (88a 1 k.k.w.). Ad 6) Zakład karny dla kobiet. Obowiązujący system prawny nie przewiduje wydzielonego rodzaju zakładu penitencjarnego dla kobiet. Jednak art stanowi, że odbywają one karę pozbawienia wolności oddzielone od 13 Pawela, jw. s. 208.

16 16 ROZDZIAŁ I mężczyzn. W praktyce oznacza to, że więzienia przeznaczone dla kobiet są swego rodzaju odrębnym ośrodkiem karnym 14. Do specyfiki odbywania sankcji przez kobiety należy zaliczyć przede wszystkim preferowanie ośrodka półotwartego, chyba że stopień demoralizacji lub względy bezpieczeństwa przemawiają za realizacją wyroku w zakładzie karnym innego typu (87 2 k.k.w.). Druga różnica w stosunku do osadzania mężczyzn jest związana z realizacją funkcji macierzyńskich. Kobiecie ciężarnej lub karmiącej zapewnia się specjalistyczną pomoc (87 3 k.k.w.). W celu umożliwienia matce pozbawionej wolności sprawowania stałej i bezpośredniej opieki nad dzieckiem organizuje się przy wskazanych więzieniach domy dla matki i dziecka, w których może ono przebywać na życzenie matki do ukończenia trzeciego roku życia, chyba że względy wychowawcze lub zdrowotne, potwierdzone opinią lekarza albo psychologa, przemawiają za oddzieleniem dziecka od matki albo za przedłużeniem lub skróceniem tego okresu. Takie decyzje wymagają zgody sądu opiekuńczego (87 4 k.k.w.). Ad 7) Inne rodzaje zakładów karnych. Minister Sprawiedliwości w oparciu o obowiązujące prawo karne wykonawcze może w drodze rozporządzenia tworzyć inne rodzaje i typy zakładów karnych a także ustalić inne systemy wykonywania sankcji pozbawienia wolności. Wprowadzane zmiany powinny być zgodne z celami izolacji, zasadami klasyfikacji skazanych, a także uwzględniać potrzeby w zakresie opracowania nowych środków i metod oddziaływania penitencjarnego na osadzonych (art. 71 k.k.w.). Typy zakładów karnych. Realizacji zasady niesformalizowanej progresji, która zakłada, że od zachowania skazanych zależy możliwość ich awansowania lub degradacji, służy typologia zakładów karnych 15. Różnica między nimi polega przede wszystkim na stopniu zabezpieczenia, izolacji osadzonych oraz ich uprawnieniach i obowiązkach w zakresie poruszania się na terenie więzienia i poza nim. Odmienność poszczególnych typów ośrodków uzasadniona zasadą progresji, indywidualizacją metod i środków oddziaływania na skazanych oraz ich przygotowaniem do wyjścia na wolność może dotyczyć również innych dziedzin, np. widzeń, korespondencji czy rozmów telefonicznych (art k.k.w.) 16. Odbywanie sankcji izolacyjnych może być organizowane w zakładach karnych typu (art k.k.w.): 14 Szymanowski, Świda, jw. s Uzasadnienie rządowego projektu kodeksu karnego. Warszawa Wyd. Prawnicze 1997, s Pawela, jw. s. 216; Hołda, Postulski, jw. s. 319.

17 WIELOWYMIAROWOŚĆ DOŚWIADCZANYCH PROBLEMÓW 17 1) zamkniętego 2) półotwartego 3) otwartego. Ad 1) Zakłady karne typu zamkniętego charakteryzują się najmniejszą swobodą skazanych zarówno wewnątrz więzienia, jak i w zakresie ich kontaktów ze światem zewnętrznym. Ich reżim został określony w art. 90 k.k.w. Cele mieszkalne z reguły są zamknięte całą dobę. Zasadą jest, że osadzeni powinni być zatrudniani na terenie zakładu karnego. Mogą pracować poza nim, ale w pełnym systemie konwojowania. Jednak skazani na karę dożywotniego pozbawienia wolności mogą wykonywać pracę wyłącznie na terenie więzienia 17. Nauczanie oraz zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe również są organizowane tylko w obrębie zakładu. Ruch więźniów po jego terenie odbywa się w sposób zorganizowany i pod dozorem. Osadzeni mogą używać jedynie własnej bielizny i obuwia. Natomiast na posiadanie osobistej odzieży musi wyrazić zgodę dyrektor zakładu. Skazany może korzystać z dwóch widzeń w miesiącu. Z wyjątkiem określonych wypadków (art. 102 pkt. 11 k.k.w. i art. 103 k.k.) nadzorowi administracji ośrodka karnego podlegają rozmowy telefoniczne, widzenia i korespondencja więźnia. Osobom odbywającym karę w placówkach zamkniętych nie można udzielać przepustek. Można im jednak przyznawać nagrody, w tym najważniejsze zezwolenie na widzenia poza zakładem na okres 30 godzin i na opuszczenie go do 14 dni. Przyznanie takiej nagrody skazanemu, który odbywa karę 25 lat albo dożywotniego pozbawienia wolności wymaga zgody sędziego penitencjarnego (art k.k.w.). Przepustka losowa jest udzielana przez sędziego penitencjarnego, a w przypadkach nie cierpiących zwłoki przez dyrektora zakładu karnego 18. Dodatkowy reżim towarzyszy ośrodkom typu zamkniętego, które są przeznaczone dla niebezpiecznych sprawców. Obostrzenia są sprecyzowane w art. 88b k.k.w. Po pierwsze, cele mieszkalne oraz miejsca przebywania osób niebezpiecznych są wyposażone w odpowiednie zabezpieczenia techniczno-ochronne. Po drugie, cele pozostają zamknięte całą dobę i często są kontrolowane. Po trzecie, skazani mogą uczyć się, pracować, bezpośrednio uczestniczyć w nabożeństwach, spotkaniach religijnych i nauce religii oraz korzystać z zajęć kulturalno-oświatowych, z zakresu kultury fizycznej i sportu, 17 Hołda, Postulski, jw. s Tamże s

18 18 ROZDZIAŁ I tylko w oddziale, w którym są osadzeni. Poruszanie się więźniów po terenie zakładu karnego odbywa się pod wzmocnionym dozorem i jest ograniczone tylko do niezbędnych potrzeb, ponadto poddaje się ich kontroli osobistej przy każdorazowym wyjściu i powrocie do cel. Widzenia skazanych odbywają się w wyznaczonych miejscach pod wzmocnionym dozorem. Mogą one przebiegać w sposób uniemożliwiający bezpośredni kontakt z odwiedzającymi, jeżeli zachodzi poważne zagrożenie bezpieczeństwa tych osób. Decyzje w tej sprawie podejmuje dyrektor zakładu karnego. Dodatkowo, osadzeni nie mogą korzystać z własnej odzieży i obuwia. Ad 2) Zakłady karne typu półotwartego. Zakres uprawnień skazanych w zakresie kontaktów wewnętrznych i zewnętrznych jest znacznie szerszy niż w więzieniu typu zamkniętego. Ośrodki półotwarte odgrywają dużą rolę w procesie resocjalizacji, dlatego powinni w nich odbywać karę skazani objęci systemem programowanego oddziaływania 19. Art. 91 k.k.w. określa następujący reżim dla zakładów typu półotwartego. Cele mieszkalne są otwarte w porze dziennej, a w porze nocnej mogą być zamknięte. Skazani mogą być zatrudniani poza ośrodkiem penitencjarnym w systemie zmniejszonego konwojowania lub bez konwojenta. Osadzonym można zezwolić na uczestniczenie w nauczaniu, szkoleniu oraz zajęciach terapeutycznych poza murami zakładu karnego, jak również w organizowanych przez administrację więzienia poza jego obszarem zajęciach kulturalno-oświatowych i sportowych. Skazani mogą poruszać się po terenie placówki według zasad ustalonych w porządku wewnętrznym oraz korzystać z własnej odzieży, bielizny i obuwia. Osadzonym można udzielać przepustek nie częściej niż raz na dwa miesiące, łącznie na okres 14 dni. Ponadto, mogą oni korzystać z trzech widzeń w miesiącu. Podlegają one nadzorowi administracji zakładu. Natomiast rozmowy w trakcie widzenia, korespondencja i kontakty telefoniczne mogą być kontrolowane w sposób fakultatywny. Ad 3) Zakłady karne typu otwartego pełnią ważne funkcje w systemie penitencjarnym z dwóch powodów. Po pierwsze, stwarzają najwyższy i najkorzystniejszy stopień w systemie wolnej progresji. Wyraźnie złagodzony reżim odbywania kary spełnia rolę silnego bodźca w resocjalizacji skazanych. Po drugie, ośrodek otwarty daje możliwość ukształtowania końcowej fazy odby- 19 Uzasadnienie rządowego projektu s. 547; Szymanowski, Świda, jw. s. 195.

19 WIELOWYMIAROWOŚĆ DOŚWIADCZANYCH PROBLEMÓW 19 wania kary pozbawienia wolności 20. Organizacja pobytu w takim zakładzie jest w największym stopniu podobna do życia na wolności. Dlatego spełnia on rolę pomostu między warunkami więziennymi i wolnościowymi. Szczegółowe zasady organizowania takich ośrodków określa art. 92 k.k.w. Cele mieszkalne skazanych są otwarte całą dobę. Są oni zatrudniani przede wszystkim poza terenem więzienia i bez konwojenta. Osadzonym można zezwolić na uczestniczenie w nauczaniu, szkoleniu, zajęciach terapeutycznych, kulturalno- -oświatowych lub sportowych poza zakładem. Osadzeni mogą poruszać się po terenie placówki według zasad ustalonych w porządku wewnętrznym. Do ich dodatkowych uprawnień należą możliwości: a) korzystania z własnej odzieży, bielizny i obuwia, b) otrzymywania z depozytu pieniędzy pozostających do osobistej dyspozycji, c) otrzymywania przepustek nie częściej niż raz w miesiącu, łącznie na okres nie przekraczający 28 dni w roku, d) korzystania z nieograniczonej liczby widzeń mogą podlegać nadzorowi administracji zakładu, ale rozmowy w trakcie ich trwania odbywają się bez obserwatorów, e) przygotowywania posiłków we własnym zakresie. Ważne jest również to, że nie podlegają kontroli rozmowy telefoniczne i korespondencja skazanych. Systemy wykonywania izolacji. W obecnym kształcie prawnym istnieją trzy systemy wykonywania kary pozbawienia wolności (art. 81 k.k.w.): 1) programowanego oddziaływania 2) terapeutyczny 3) zwykły. Ad 1) Z systemem programowanego oddziaływania wiąże się największe nadzieje na skuteczną realizację celów wykonywania kary pozbawienia wolności. U jego podłoża leży przekonanie, że ten sposób odbywania sankcji powinien wpływać na wolę tego, kto dobrowolnie popełniając przestępstwo może również podjąć trud w zakresie kształtowania prospołecznych postaw 21. Dlatego podstawowym warunkiem skuteczności programowanego oddziaływania jest współpraca skazanego z personelem penitencjarnym 22. Na mocy art k.k.w. objęcie dorosłych więźniów tym systemem zostało uzależnione od ich zgody na partycypację w przygotowaniu i wykonaniu zaplanowanych zadań resocjalizacyjnych. Obowiązek uczestniczenia w programowanym 20 Szymanowski, Świda, jw. s J. Śliwowski. Kara pozbawienia wolności we współczesnym świecie. Rozważania penitencjarne i penologiczne. Warszawa: Wyd. Prawnicze 1981, s Pawela, jw. s

20 20 ROZDZIAŁ I oddziaływaniu dotyczy jedynie młodocianych. Przed zasadniczą częścią pracy ustala się diagnozę zawierającą opis i wyjaśnienie przyczyn popełnienia przestępstwa. Następnie komisja penitencjarna konstruuje indywidualny program oddziaływań poprawczych. Zgoda dorosłego skazanego na udział w nim musi być wyrażona swobodnie i wyraźnie, najlepiej w formie pisemnej. Przed jej podjęciem należy udzielić zainteresowanej osobie stosownych informacji o zasadach odbywania kary w tym systemie oraz przedstawić projekt zindywidualizowanych działań. Propozycja tego rodzaju może być oferowana osadzonemu wielokrotnie i w każdym czasie 23. System programowanego oddziaływania jest nastawiony na resocjalizację i społeczną readaptację skazanego 24. W związku z tym wymaga dużej aktywności zarówno ze strony osoby poddawanej resocjalizacji, jak i personelu odpowiedzialnego za przebieg tego procesu 25. Uczestnictwo w tej metodzie zakłada również, że trzeba poświęcić na nią pewien czas, w ciągu którego zastosowane środki mogą być zrealizowane. W praktyce potrzeba na to co najmniej kilku miesięcy. Z tego względu skazanym odbywającym zastępczą karę pozbawienia wolności, areszt za wykroczenia czy izolacyjne kary porządkowe w zasadzie nie należy oferować odbywania izolacji w tym systemie 26. Zasada okresowych ocen wykonania programu zakłada, że jego realizacja powinna być dostosowana do postępów resocjalizacji i do zmieniających się okoliczności np. zdobytych kwalifikacji zawodowych, stanu zdrowia, możliwości zatrudnienia (art k.k.w.). W wyniku wprowadzenia tej zasady istnieje możliwość stworzenia oddziaływań wychowawczych o dynamicznym charakterze. Zachęty i przywileje powinny stymulować pozytywne postawy skazanego, skłaniać innych do naśladownictwa oraz eliminować z programu poprawczego tych więźniów, którzy nie poddają się procesowi resocjalizacji 27. Jeżeli w trakcie realizacji programu zachodzą przesłanki do odbywania kary w systemie terapeutycznym, to skazany jest do niego przenoszony (art k.k.w.). Natomiast, jeżeli osadzony nie przestrzega wymagań ustalonych w projekcie oddziaływania, to jest kierowany do realizacji wyroku w systemie zwykłym Hołda, Postulski, jw. s Szymanowski, Świda, jw. s Uzasadnienie rządowego projektu s Hołda, Postulski, jw. s Pawela, jw. s Hołda, Postulski, jw. s

21 WIELOWYMIAROWOŚĆ DOŚWIADCZANYCH PROBLEMÓW 21 Ad 2) System terapeutyczny. Jego istotą jest stosowanie środków leczniczych i psychokorekcyjnych oraz ich dostosowanie do indywidualnych potrzeb więźniów 29. Uzasadnieniem dla stworzenia takiej formy oddziaływań jest fakt, że u znacznego odsetka skazanych na karę pozbawienia wolności występują zaburzenia psychiczne i/lub fizyczne 30. Według art k.k.w. odbywanie kary w systemie terapeutycznym jest uzależnione od łącznego spełnienia dwóch przesłanek. Pierwsza dotyczy wystąpienia niepsychotycznego zaburzenia psychicznego, zaburzenia preferencji seksualnych, upośledzenia umysłowego, uzależnienia od alkoholu albo innych środków odurzających lub psychotropowych czy też niepełnosprawności fizycznej. Druga przesłanka to konieczność oddziaływania specjalistycznego, zwłaszcza opieki psychologicznej, lekarskiej lub rehabilitacyjnej. W przypadku ich zaistnienia nie jest wymagana zgoda skazanego na odbywanie kary w systemie terapeutycznym (art k.k.w.). Do podstawowych celów oddziaływań w tym systemie należy zapobieganie pogłębianiu się patologicznych cech osobowości, przywracanie równowagi psychicznej oraz kształtowanie zdolności współżycia społecznego i przygotowanie do samodzielnego życia skazanych (art k.k.w.). W przypadku kierowania osadzonego do odbywania kary w systemie terapeutycznym szczególne znaczenie mają badania osobopoznawcze, przede wszystkim psychologiczne i psychiatryczne 31. Specjalistyczna opieka jest prowadzona głównie w oddziałach terapeutycznych o określonej specjalności (art k.k.w.). Systemem tym mogą być również objęci skazani przebywający poza oddziałami terapeutycznymi na bazie indywidualnych programów, które są poprzedzone diagnozą zawierającą charakterystykę zaburzeń, aktualnego stanu psychofizycznego, problemu stanowiącego podstawę skierowania do tego systemu oraz ocenę motywacji skazanego do uczestnictwa w programie. W indywidualnym projekcie terapeutycznym określa się przede wszystkim rodzaje i formy oddziaływań specjalistycznych, zwłaszcza psychologicznych, lekarskich i rehabilitacyjnych. Na wniosek lub po zasięgnięciu opinii personelu specjalistycznego, dyrektor zakładu karnego dokonuje niezbędnych odstępstw od przewidzianego sposobu wykonania kary, uzasadnionego stanem zdrowia i potrzebami terapii skazanego. Podobnie jak w zakresie programowanego oddziaływania, również w systemie terapeutycznym dokonuje się okresowych 29 Uzasadnienie rządowego projektu s T. Kolarczyk. Terapeutyczny system wykonywania kary pozbawienia wolności. Przegląd Więziennictwa Polskiego 1995 nr 10, s Hołda, Postulski, jw. s

22 22 ROZDZIAŁ I ocen wykonywania indywidualnych programów 32. Po zakończeniu oddziaływań więźnia przenosi się do innego systemu programowanego lub zwykłego 33. Ad 3) System zwykły. W taki sposób wykonywana jest kara pozbawienia wolności tych skazanych dorosłych, którzy jej nie odbywają w systemie programowanego oddziaływania lub terapeutycznym 34. Do izolowanych w tym systemie mają zastosowanie wszystkie przepisy k.k.w. i regulaminu jej wykonania, z wyjątkiem odrębności stosowanych w uprzednio wymienionych systemach. Praca ze skazanymi obejmuje więc wszystkie metody i środki wpływu resocjalizacyjnego zatrudnienie, naukę, zajęcia społeczno-wychowawcze, sport, stosowanie kar i nagród. Wprowadzana jest także indywidualizacja form i środków oddziaływania w ramach określonego rodzaju i typu zakładu penitencjarnego. Do osadzonych, którzy odbywają sankcję w systemie zwykłym, odnosi się również zasada okresowych ocen resocjalizacji, a stwierdzone w tej mierze postępy są uwzględniane przez stosowne awansowanie lub degradowanie skazanych w obrębie poszczególnych typów zakładów. W odróżnieniu od programowanego oddziaływania, w zwykłym systemie odbywania kary nie wymaga się sporządzania indywidualnych programów i ich okresowej oceny Problemy adaptacyjne więźniów w wymiarze podmiotowym Izolacja społeczna, niezależnie od przyczyn powstawania i towarzyszących okoliczności, jest źródłem zaburzeń adaptacyjnych. Trudności tego rodzaju powstają w wyniku ograniczenia ilości i różnorodności napływających bodźców sensorycznych, zmniejszenia przestrzeni życiowej oraz minimalizacji bezpośrednich kontaktów społecznych. W przypadku izolacji przymusowej dochodzi również bardzo poważne źródło napięcia psychicznego w postaci frustracji potrzeby bezpieczeństwa 36. Istotą dolegliwości kary pozbawienia wolności jest z jednej strony oderwanie osoby od jej środowiska życia rodziny, pracy, przyjaciół, miejsca 32 Pawela, jw. s Hołda, Postulski, jw. s Tamże s Pawela, jw. s M. Ciosek. Izolacja więzienna a doświadczanie czasu. Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny 1983 nr 11, s ; M. Ciosek. Izolacja więzienna. Gdańsk: Wyd. UG 1993, s

23 WIELOWYMIAROWOŚĆ DOŚWIADCZANYCH PROBLEMÓW 23 zamieszkania, a z drugiej funkcjonowanie na ograniczonej przestrzeni zakładu karnego, konieczność podporządkowania się rygorom zastosowanej sankcji oraz narażenie na różnorodne sytuacje trudne 37. Problemy przystosowawcze związane ze skutkami doświadczania stresu. Na przeżywanie deprywacji przez więźniów wpływają ograniczenia stymulacji sensorycznej, które wynikają z architektury i zasad funkcjonowania zakładów karnych ubóstwo barw, monotonia przestrzeni i zdarzeń 38. Ważnym źródłem napięcia psychicznego jest aspekt funkcjonalny środowiska więziennego frustracja potrzeb, kontrola zachowań i ingerowanie personelu we wszystkie dziedziny życia, niekorzystne warunki bytowe, ograniczenie swobody decyzji i działań, częste ich zrutynizowanie i bezsensowność, pozbawienie możliwości kontaktów heteroseksualnych 39. Czynnikiem stresorodnym jest również aspekt temporalny kary pozbawienia wolności. Czas stanowi taki wymiar ludzkiego życia, w którym istotną rolę odgrywają subiektywne doświadczenia. W świadomości więźniów zajmuje on miejsce wyjątkowe. Przede wszystkim dlatego, że jest wartością, w której mierzony jest okres izolacji. Sankcja jest tym dotkliwsza, im dłuższy jest orzeczony wyrok. Wyczekiwanie na moment zakończenia kary, a jednocześnie ograniczenie swobody samodzielnego wywoływania zdarzeń i podejmowania działań sprawiają, że okres spędzony w więzieniu staje się nierealny, nierzeczywisty i zupełnie inny od upływającego na wolności. Skazani często informują, że dużą wartość ma tylko czas zewnętrzny, natomiast pobyt w izolacji charakteryzuje się funkcjonowaniem poza czasem, który jest stracony 40. Przeżywanie sytuacji trudnych przez skazanego jest również wynikiem oderwania od otoczenia społecznego, poczucia utraty więzi z rodziną, obawy o los najbliższych, świadomości wyrządzonej krzywdy czy żalu za utraconą pracą. Oderwanie od dotychczasowego środowiska życia jest często odbierane przez więźniów w kategoriach odrzucenia społecznego 41. Długotrwałe napięcie związane z pobytem w zakładzie karnym prowadzi do negatywnych zmian w osobowości skazanych, co znajduje odzwierciedlenie w ich sposobie myślenia, doświadczanych emocjach i zachowaniu. Izolacja 37 M. Ciosek. Psychologia sądowa i penitencjarna. Warszawa: PWN 2001, s Tamże s Tamże s Ciosek. Izolacja więzienna a doświadczanie czasu s ; Ciosek. Psychologia sądowa s B. Hołyst. Kryminologia. Warszawa: LexisNexis 2004, s

24 24 ROZDZIAŁ I więzienna jest jedną z najostrzejszych form zaburzenia struktury ja świat w wyniku tego, że powoduje konieczność znacznej redukcji bodźców z obydwu tych sfer. Destrukcyjne zmiany w psychice są spowodowane tym, że osobowość rozwija się w wyniku interakcji z otaczającym światem. Niemożność podtrzymania tych relacji prowadzi do tego, że osobowość funkcjonuje w warunkach nieadekwatnych do jej oczekiwań 42. Negatywne skutki izolacji więziennej są najczęściej wywołane brakiem zaspokojenia potrzeb związanych z bezpieczeństwem, miłością, afiliacją, stymulacją sensoryczną i informacyjną, autonomią decyzyjną, swobodą działania, kontaktami heteroseksualnymi 43. Potrzeby psychiczne stanowią mechanizm motywacyjny, który pobudza do działania i nadaje kierunek podjętej aktywności. Dlatego deprywacja potrzeb człowieka w warunkach zakładu karnego prowadzi do różnego typu zaburzeń w wymiarze funkcjonowania 44 : 1. poznawczego 2. emocjonalnego 3. behawioralnego. Ad 1) Poznawcze skutki deprywacji potrzeb u osadzonych. Do efektów w sferze poznawczej należy zaliczyć przede wszystkim skrócenie okresu koncentracji uwagi, wskutek czego podejmowane czynności szybko męczą. Skazany zamienia wysiłek intelektualny na poszukiwanie stymulacji w postaci zachowań zastępczych np. coraz mniej wybrednych żartów lub czynności przypominających dziecięce zabawy. Nasilają się tendencje do myślenia magicznego, co skutkuje wzrostem podatności na sugestię i większą zależnością od autorytetów. Osadzony często ma trudności z funkcjonowaniem w wymiarze temporalnym. W związku z tym nie potrafi myśleć perspektywicznie i traci orientację dotyczącą celów życiowych. Ad 2) Emocjonalne skutki deprywacji potrzeb u osadzonych. Pod wpływem izolacji więziennej zachodzą również istotne zmiany w sferze emocjonalnej. Pobytowi w zakładzie karnym może towarzyszyć gwałtowny wzrost negatywnych stanów psychicznych w postaci 45 : 42 Tamże s Ciosek. Izolacja więzienna s. 255; H. Chmielewska. Psychologiczne aspekty izolacji. W: Zagadnienia penitencjarne. Red. H. Chmielewska, K. Jędrzejak, T. Karczewski, P. Łapiński, B. Nowak, L. Stodolska, E. Szymczak. Kalisz: COSSW 2004, s Hołyst, jw. s Ciosek. Izolacja więzienna s ; Ciosek. Psychologia sądowa s

25 WIELOWYMIAROWOŚĆ DOŚWIADCZANYCH PROBLEMÓW 25 złego samopoczucia napięcia psychicznego impulsywności wysokiego lęku i/lub trwałego przygnębienia nieadekwatnych reakcji uczuciowych w stosunku do napływających bodźców. Szczególną uwagę w zakresie emocjonalnych skutków pobytu w więzieniu należy zwrócić na gwałtowny wzrost agresywności. Wynika to z kilku prawidłowości, które mają istotne znaczenie dla procesów przystosowawczych. Po pierwsze, omawiane zjawisko jest typowym następstwem sytuacji o charakterze izolacyjnym 46. W związku z tym agresja pojawia się często jako reakcja na sytuację więzienną. Potwierdzają to wyniki badań osadzeni w zakładach karnych przejawiają istotnie wyższy poziom agresji w stosunku do osób poddawanych probacji skazanych z warunkowym zawieszeniem wykonania kary i warunkowo przedterminowo zwolnionych z jej wykonywania 47. Po drugie, przejawy takich zachowań mogą mieć różny charakter np. podejmowanie ataków wobec innych, autoagresja lub bunt przeciwko normom moralnym 48. Po trzecie, wysokie nasilenie agresji często współwystępuje z niską tolerancją na stres 49. Należy podkreślić, że zachowanie agresywne może być spowodowane różnymi mechanizmami reagowania podmiotowego reaktywnością, niską samokontrolą, potrzebami, stylami radzenia sobie w sytuacjach trudnych, poczuciem własnej wartości i wyuczonymi wzorcami zachowania 50. Pomimo różnic indywidualnych pod względem ukształtowania i nasilenia wymienionych mechanizmów, agresja niemal zawsze wiąże się z procesem przystosowawczym przede wszystkim z poznawczym konstruowaniem znaczenia zaistniałej sytuacji. W związku z tym wystąpienie reakcji agresywnej w dużym stopniu zależy od subiektywnej interpretacji zachowań innych osób (np. umyślne działanie czy zdarzenie przypadkowe), repertuaru posiadanych sposobów rozwiązywania problemów a także od norma- 46 Ciosek. Psychologia sądowa s J. Szałański, J. Michalski. Wskaźniki syndromu agresji u przestępców osadzonych w zakładach karnych i poddanych probacji. W: Wina Kara Nadzieja Przemiana. Red. J. Szałański. Łódź-Warszawa-Kalisz: COSSW 1998, s Hołyst, jw. s G. Calhoun, B. Glaser, T. Stefurak, C. Bradshaw. Preliminary Validation of the Narcissistic Personality Inventory-Juvenile Offender. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology 2000 nr 5, s Tamże s. 565.

26 26 ROZDZIAŁ I tywnego przekonania o tym, co się w danej sytuacji powinno robić 51. Uruchomienie agresji wiąże się także z operacjami poznawczymi podmiotu w zakresie 52 : przewidywania skutków własnego postępowania im bardziej pewne oczekiwanie negatywnych konsekwencji, tym mniejsze prawdopodobieństwo manifestowania agresji zdolności do decentracji, tj. przyjęcia perspektywy innej osoby w interpretacji zaistniałego zdarzenia. Ad 3) Behawioralne skutki deprywacji potrzeb u osadzonych. Niezaspokojone potrzeby w warunkach więziennych wywołują również niekorzystne zmiany na poziomie aktywacji zachowań. Ich długotrwała deprywacja prowadzi do 53 : bierności apatii niechęci do podejmowania wysiłku fizycznego i/lub psychicznego bezwolności bezsilności. Brak motywacji w kierunku podejmowania aktywności może prowadzić w konsekwencji do tego, że skazany zmienia się z podmiotu sprawczego na przedmiot oddziaływań innych. Podsumowując przedstawione powyżej zagadnienia, należy jeszcze raz podkreślić, że adaptacja oznacza zdolność dopasowania się człowieka do zmieniających się okoliczności zewnętrznych oraz umiejętność osiągnięcia ważnych dla siebie celów 54. Stres więzienny, nawet przy dużych zdolnościach adaptacyjnych, uruchamia mechanizmy obronne, mające na celu zlikwidowanie źródła wywołującego napięcie wewnętrzne, a jeśli się to nie udaje, to przynajmniej doprowadzenie do redukcji natężenia negatywnego stanu psychicznego 55. Problemy w procesie adaptacyjnym u osadzonych potwierdzają 51 J. Reykowski. O czterech poziomach regulacji zachowań agresywnych u człowieka. W: Człowiek i agresja. Głosy o nienawiści i przemocy. Ujęcie interdyscyplinarne. Red. Ł. Jurasz- -Dudzik. Warszawa: Wyd. Sic! 2002, s A. Frączek. Agresja interpersonalna: opis i analiza z perspektywy psychologii społecznej. W: Człowiek i agresja. Głosy o nienawiści i przemocy. Ujęcie interdyscyplinarne. Red. Ł. Jurasz- -Dudzik. Warszawa: Wyd. Sic! 2002, s Ciosek. Psychologia sądowa s ; Hołyst, jw. s Ciosek, jw. s Tamże s. 308.

27 WIELOWYMIAROWOŚĆ DOŚWIADCZANYCH PROBLEMÓW 27 wyniki badań. Stwierdzono w nich, że w miarę wydłużania się czasu izolacji u skazanych występuje 56 : brak wyraźnej perspektywy życiowej mniejsza odporność psychiczna obniżenie samooceny aprioryczna negacja wartości przekazywanych przez personel brak reakcji na oddziaływania poprawcze stępienie wrażliwości na uwięzienie nasilenie agresywnych zachowań, w tym również częstsze stosowanie przemocy większe nasilenie zaburzeń seksualnych. Zaburzenia przystosowawcze związane z funkcjonowaniem w instytucji totalnej. W społeczności więziennej, podobnie jak w innych grupach, występują dwa rodzaje więzi formalne i nieformalne (Hołyst 2004, s ). Formalna organizacja skazanych jest oparta na przepisach ustawowych i regulaminie zakładu karnego, które w sposób drobiazgowy normują całość zachowań jednostki, a jednocześnie tworzą niezwykle złożony układ jawnych i ukrytych zależności, określanych w kategoriach instytucji totalnej (Ciosek 2001, s ). O tym, że więzienie można traktować jako takie miejsce, decydują następujące wyznaczniki (Sęk 2001 s ; Błachut i in s ): podział społeczności na personel pełniący funkcje regulacyjno-kontrolne i pensjonariuszy bezwzględnie podporządkowanych nadzorowi ze strony funkcjonariuszy grupowy charakter władzy, w której każdy członek personelu może wymierzać sankcje każdemu pensjonariuszowi powszechne stosowanie sankcji, które mogą być wymierzane skazanym za bardzo liczne zachowania funkcjonowanie osadzonych na niewielkiej i ograniczonej przestrzeni przepełnienie zakładów karnych regulowanie i kontrolowanie całej aktywności jednostki ścisłe podporządkowanie regulaminowi rozkładu dnia, kolejności i czasu działań 56 M. Wołowicz. Charakterystyka młodocianych i młodych więźniów byłych wychowanków zakładów poprawczych. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa: CZSW i COSSW 1996, s. 214; H. Machel. Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna. Gdańsk: Arche 2003, s

28 28 ROZDZIAŁ I jednakowe traktowanie skazanych przez personel podejmowanie wszelkich czynności pensjonariuszy w obecności współwięźniów, którzy zachowują się w podobny sposób unifikacja skazanych polegająca na tym, że mają oni takie same prawa i obowiązki. Efekt przebywania w zakładzie karnym jako instytucji totalnej może polegać na 57 : 1) standaryzacji, 2) degradacji, 3) depersonalizacji, 4) błędnej adaptacji. Ad 1) Standaryzacja. Tego rodzaju procesowi podlegają wszystkie bez wyjątku osoby skazane na karę pozbawienia wolności. Standaryzacja jest skutkiem stosowania regulaminu zakładów karnych, który bardzo szczegółowo określa formy postępowania z więźniami 58. Ad 2) Degradacja. Zjawisko to polega na tym, że człowiek pozbawiony wolności może stać się przedmiotem manipulacji ze strony innych ludzi zarówno podmiotów reprezentujących administrację, jak również współwięźniów. Proces obejmuje różne formy naruszania godności osoby m.in. doświadczanie poniżenia czy upokorzenia 59. Ad 3) Depersonalizacja. Termin ten służy określeniu subiektywnie doznawanej przemiany, przeżywanej jako poczucie obcości lub wręcz nierealności siebie. Postępowi depersonalizacji w więzieniu sprzyja osobliwa sytuacja izolacji, wiążąca się z zawieszeniem planów osobistych dotyczących życia rodzinnego czy zawodowego, pozbawieniem możliwości podejmowania autonomicznych decyzji, brakiem potrzeby planowania codziennych działań 60. Ad 4) Błędna adaptacja. Objawy tego zespołu są także określane jako syndrom instytucjonalizmu. Do podstawowych należą 61 : wyuczona bezradność apatia depresja 57 H. Sęk. Wprowadzenie do psychologii klinicznej. Warszawa: Wyd. Nauk. Scholar 2001, s ; S. Steuden, K. Jaworowska. Egzystencjalny wymiar doświadczania izolacji więziennej przez osoby skazane na karę pozbawienia wolności. W: Kara kryminalna. Analiza psychologiczno-prawna. Red. M. Kuć, I. Niewiadomska. Lublin: TN KUL 2004, s Steuden, Jaworowska, jw. s Tamże. 60 Tamże s Sęk, jw. s

29 WIELOWYMIAROWOŚĆ DOŚWIADCZANYCH PROBLEMÓW 29 skrajna uległość obniżenie poczucia jakości własnego życia nasilenie zachowań agresywnych utrata tożsamości indywidualnej silna motywacja do integrowania się z podkulturą więzienną. Należy także zwrócić uwagę na to, że włączenie skazanego do grupy więziennej ma charakter sztuczny i przymusowy. Nienaturalność populacji więźniów polega na tym, że w dużym skupieniu i na małej przestrzeni funkcjonują osoby, które niewiele łączy jedynie sytuacja, w jakiej się znalazły, natomiast pod wieloma innymi względami jest to grupa silnie zróżnicowana np. w kwestii wieku, osobowości, potrzeb, postaw, wykształcenia i stopnia demoralizacji. Do najczęściej występujących problemów społecznych w środowisku więziennym należą sytuacje konfliktowe, stanowiące efekt sprzecznych funkcji w systemie penitencjarnym. Kolizja ról między personelem a skazanymi wynika z faktu, że funkcjonariusze wykonują rutynowe zadania kontrolne (np. rewizje), którym często towarzyszy brak zaufania do pensjonariuszy. Skazani natomiast poddają się tym czynnościom jedynie pod groźbą przymusu. Przedstawiony układ zależności stanowi sytuację konfrontacyjną, która w wielu przypadkach prowadzi do zaburzeń w funkcjonowaniu indywidualnym i społecznym. 3. Zaburzenia przystosowawcze osadzonych w wymiarze społecznym Skazanie na karę pozbawienia wolności stawia człowieka przed koniecznością przystosowania się do nowych warunków, zupełnie innych niż te, w jakich żył na wolności 62. Adaptacja skazanego do pobytu w zakładzie karnym jest ściśle związana ze zjawiskiem prizonizacji. Polega ono na tym, że w trakcie odbywania sankcji osoba izolowana przyswaja sobie coraz większą wiedzę na temat norm i wartości obowiązujących w społeczności więziennej. Ponadto, osadzony wykazuje się coraz wyższym stopniem przyswojenia specyficznych dla tego środowiska postaw, zachowań i rytuałów. Efektem prizonizacji jest lepsze znoszenie dolegliwości więziennych, integracja z grupami nieformal- 62 H. Chmielewska. Psychologiczne aspekty izolacji. W: Zagadnienia penitencjarne. Red. H. Chmielewska, K. Jędrzejak, T. Karczewski, P. Łapiński, B. Nowak, L. Stodolska, E. Szymczak. Kalisz: COSSW 2004, s

30 30 ROZDZIAŁ I nymi, a czasem bezkrytyczna akceptacja dewiacyjnych form zachowania 63. Istnieją cztery podstawowe techniki prizonizacji adaptacji jednostki do wykonywania kary w warunkach izolacyjnych 64 : 1. Wycofanie z sytuacji polega na radykalnym odcięciu się od otoczenia, zobojętnieniu na sprawy innych, manifestowaniu trudności emocjonalnych, częstym stosowaniu mechanizmów obronnych, zachowań infantylnych i/lub egocentrycznych, a w skrajnych przypadkach na depersonalizacji, symptomach autyzmu lub autoagresji. Syndrom wycofania łączy się w istotny sposób z wysokim ryzykiem samobójstwa 65. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia, wskaźnik samobójstw w aresztach śledczych jest dziesięciokrotnie wyższy w stosunku do populacji ogólnej, a w zakładach karnych trzykrotnie wyższy 66. Wyniki analiz empirycznych pozwoliły na wyodrębnienie trzech kategorii więźniów o szczególnym ryzyku samobójstwa 67 : młodocianych z dużymi trudnościami adaptacyjnymi, zarówno w warunkach wolnościowych jak i więziennych, charakteryzujących się wysokim lękiem, skłonnością do izolowania się i bezradnością skazanych dorosłych, którzy doświadczają wstydu i/lub winy ze względu na popełnione przestępstwo oraz poczucia beznadziejności więźniów z zaburzeniami psychicznymi, którzy mają duże problemy w zakresie radzenia sobie z codziennymi problemami. Badania skazanych po próbach samobójczych wykazały, że tylko u 1/3 osób w tej grupie występowały motywy instrumentalne i/lub manipulacyjne. Połowa ankietowanych charakteryzowała się wysokim ryzykiem samobójczym, w którym dominował motyw pozbawienia się życia 68. Bardzo często taka próba stanowi rodzaj rozwiązania sytuacji problemowej. Uzasadnia to fakt, że z jednej strony zachowania tego rodzaju następują po jakimś konflikcie ze współwięźniami, władzami więziennymi, członkami rodziny albo po nega- 63 E. Goffman. On the characteristics of total institutions. W: The prison. Studies in institutional organization and change. New York: Guilford Press 1961, s Tamże s G. Babiker, L. Arnold. Autoagresja. Mowa zranionego ciała. Gdańsk: GWP 2003, s. 177; J. Szałański, D. Wątła-Bechaj. Wskaźniki syndromu agresji u osadzonych za przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu oraz mieniu. W: Wina Kara Nadzieja Przemiana. Red. J. Szałański. Łódź-Warszawa-Kalisz: COSSW 1998, s Zapobieganie samobójstwom. Poradnik dla funkcjonariuszy Służby Więziennej. Warszawa- -Genewa: WHO, PTS 2003, s A. Liebling. Vulnerability and prison suicide. British Journal of Criminology 1995 nr 35, s G. Dear, D. Thomson, A. Hills. Self-harm in prison: manipulators can also be suicide attempters. Criminal Justice and Behavior 2000 nr 2, s

31 WIELOWYMIAROWOŚĆ DOŚWIADCZANYCH PROBLEMÓW 31 tywnych postanowieniach sądu, a z drugiej w okolicznościach, gdy skazany doświadcza poczucia beznadziejności, zawężenia perspektyw na przyszłość i/lub nie widzi możliwości poradzenia sobie. W takiej sytuacji samobójstwo zaczyna być spostrzegane jako jedyne wyjście z rozpaczliwej i beznadziejnej sytuacji (Światowa Organizacja Zdrowia 2003, s ). 2. Bunt objawia się jawną wrogością wobec personelu lub uczestnictwem w grupach nieformalnych i skrywaną niechęcią wobec administracji zakładu karnego. 3. Zadomowienie związane jest z osiągnięciem pewnej swobody działania i względnie stabilnych warunków egzystencji. Dla tego sposobu przystosowania charakterystyczna jest fasadowa życzliwość zarówno wobec personelu, jak i współwięźniów. Przystosowanie cechujące się zadomowieniem jest charakterystyczne dla recydywistów penitencjarnych. Duża częstotliwość pobytów w zakładach karnych powoduje, że ta grupa dobrze zna realia więzienne i ma w nich ugruntowaną pozycję. Ponadto, warunki socjalno-bytowe w więzieniu są dla wielu z nich lepsze od tych, które mieli na wolności Konwersja polega na tym, że skazany przyjmuje bez zastrzeżeń wszystkie polecenia personelu, jest posłuszny, zdyscyplinowany i nie stwarza żadnych problemów wychowawczych. Uległość i podporządkowanie ma często charakter polityczny, ponieważ ma na celu osiąganie doraźnych interesów. Wyniki badań przeprowadzone na grupie osadzonych wskazują, że najczęściej stosowanym mechanizmem prizonizacyjnym jest technika wycofania. Jej występowanie jest związane z problemami w funkcjonowaniu 70 : emocjonalnym występowanie zaburzeń emocjonalnych, obniżenie poczucia własnej wartości, obcość bliskich osób, utrata wiary intelektualnym osłabienie sprawności umysłowej, poczucie naznaczenia behawioralnym duża częstotliwość zachowań dewiacyjnych, negatywne postawy wobec innych ludzi. U części badanych mechanizm adaptacyjny wycofania jest kompensowany przez technikę integracji z grupą nieformalną współwięźniów (kara jako możliwość nawiązania przyjaźni) i/lub metodę zadomowienia (izolacja jako czynnik uczący samodzielności i zaradności). Najrzadziej występującym sposobem prizonizacyjnym jest konwersja traktowanie przez osadzonych 69 Chmielewska, jw. s I. Niewiadomska. Opinie skazanych dotyczące kary pozbawienia wolności jako wskaźnik adaptacji do warunków izolacji więziennej. W: Kara kryminalna. Analiza psychologiczno- -prawna. Red. M. Kuć, I. Niewiadomska. Lublin: TN KUL 2004, s. 327.

32 32 ROZDZIAŁ I pobytu w zakładzie karnym jako czynnika, który służy zerwaniu kontaktów z destrukcyjnym środowiskiem 71. Wpływ subkultury przestępczej na adaptację skazanych. Kontakty między więźniami są tworzone spontanicznie i często przyjmują postać nielegalnej organizacji drugiego życia które może stanowić poważny problem dla funkcjonowania zakładu karnego. Na gruncie literatury przedmiotu przyjmowana jest hipoteza, że stanowi ono formę odtworzenia warunków wolnościowych, będących przeciwwagą dla izolacji społecznej i przejawów totalności zakładu karnego. Skazani stwarzają sobie bodźce stymulacyjne, strukturę społeczną, system wykonywanych ról i możliwości podejmowania decyzji dotyczących własnego i cudzego losu. Świadczy o tym m.in. 72 : akceptacja wartości i norm ułatwiających funkcjonowanie w roli przestępcy negatywny stosunek do pracy traktowanie członków społeczeństwa w kategorii frajerów skłonność do używania substancji psychoaktywnych. Ze względu na fakt, że proces odtwarzania środowiska wolnościowego występuje w warunkach nienaturalnych, to jego efekty przybierają często patologiczne formy 73. Podkultura więzienna jest zjawiskiem dynamicznym, jej charakter jest uzależniony od typu zakładu karnego, jego wielkości, stosunku funkcjonariuszy do osadzonych, atmosfery wychowawczej, organizacji życia więziennego, zagospodarowania czasu wolnego, stosowanego systemu nagradzania i karania oraz ogólnie przyjętej polityki penitencjarnej 74. Funkcjonalne znaczenie grup subkulturowych wynika z faktu, że angażowanie się osoby w ich działalność umożliwia zaspokojenie sfrustrowanych potrzeb psychicznych bezpieczeństwa, stymulacji, przynależności, odrębności, uznania i/lub poczucia własnej wartości 75. Znaczenie nieformalnych grup w indywidualnym przystosowaniu skazanych potwierdzają wyniki badań. Uczestnictwo w subkulturze w istotny sposób współwystępuje z 76 : 71 Niewiadomska, jw. s E. Szymczak. Podkultura przestępcza. W: Zagadnienia penitencjarne. Red. H. Chmielewska, K. Jędrzejak, T. Karczewski, P. Łapiński, B. Nowak, L. Stodolska, E. Szymczak. Kalisz: COSSW 2004, s ; Śliwowski, jw. s Hołyst, jw. s Szymczak, jw. s Ciosek. Psychologia sądowa s Szałański J. Wybrane korelaty osobowościowe uczestnictwa w podkulturze więziennej. W: Problemy współczesnej patologii społecznej. Red. B. Urban. Kraków: Wyd. UJ 1998, s

33 WIELOWYMIAROWOŚĆ DOŚWIADCZANYCH PROBLEMÓW 33 większym poczuciem bezpieczeństwa lepszym przystosowaniem do warunków zakładu karnego przeświadczeniem o realnych możliwościach osobistego wpływu na przebieg zdarzeń mniejszym nasileniem symptomów poczucia osamotnienia bardziej realistycznym stosunkiem do rzeczywistości niższym poziomem trudności w myśleniu, nastroju i działaniu. Wpływy subkulturowe znacznie wzrastają w sytuacji, gdy dochodzi do nasilenia skutków wynikających z izolacji społecznej i totalnego funkcjonowania zakładu karnego. Solidarność w stosunku do obowiązujących reguł podkulturowych odzwierciadla podporządkowanie więźniów naczelnym zasadom, jakimi kierują się zorganizowane grupy drugiego życia. Nieformalne reguły polegają przede wszystkim na 77 : 1) kulcie siły, agresywności i cwaniactwa 2) zakazie współpracy z administracją więzienną 3) nakazie solidarności i wzajemnej pomocy 4) eksploatacji więźniów spoza grupy. W relacjach między skazanymi znajduje też wyraźne odzwierciedlenie zasada subkulturowa, która polega na dychotomicznym postrzeganiu społeczności więziennej my oni. Grupie my są przypisywane atrybuty pozytywne. Natomiast kategoria oni, do której należą pozostali więźniowie i funkcjonariusze, stanowi zagrożenie dla wewnętrznej solidarności grona subkulturowego. Dychotomiczny podział środowiska prowadzi do konfrontacyjnego nastawienia i sytuacji ciągłego konfliktu między grupą podkulturową a jej społecznym otoczeniem zarówno w relacjach z personelem, jak i pozostałymi skazanymi 78. Bardzo niekorzystny wpływ subkultury na przystosowanie więźniów zaznacza się w kontekście modelowania zachowań dewiacyjnych. Największa podatność na demoralizację, skutkująca największymi problemami resocjalizacyjnymi, występuje u młodocianych. Skazani nieletni charakteryzują się wysokim stopniem identyfikacji z wartościami i normami podkulturowymi, wysoką pozycją w hierarchii grup nieformalnych i dużym stopniem solidaryzmu wewnątrzgrupowego 79. Z tego względu w zachowaniach 77 M. Kosewski. Agresywni przestępcy. Warszawa: Wiedza Powszechna 1977, s ; Szymczak, jw. s Jędrzejak K. Konflikty w izolacji więziennej. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Kalisz: CZSW 1996, s Szymczak, jw. s ; Hołyst, jw. s

34 34 ROZDZIAŁ I młodych więźniów występuje duże nasilenie różnych form agresywności m.in. 80 : brutalność znęcanie się nad słabszymi pobicia samouszkodzenia głodówki. Badania dotyczące stosowania przemocy w zakładach karnych wykazały, że duża część populacji więziennej doświadcza pokrzywdzenia ze strony członków nieformalnych społeczności (Świętochowska 1995, s. 57). W placówce penitencjarnej występują również przestępstwa agresywne, pomimo nadzoru i kontroli administracyjnej. W wielu przypadkach współczynnik przestępczości wewnątrzwięziennej (stosunek liczby popełnionych czynów do liczby osadzonych) jest znacznie wyższy niż w populacji ogólnej (Szymanowski 2004, s. 265). Sprawcy czynów agresywnych dzielą się na dwie grupy. Do pierwszej z nich należą skazani charakteryzujący się nasilonymi tendencjami do przekraczania norm współżycia społecznego, mający trudności w nawiązywaniu relacji interpersonalnych, rozwiązujący konflikty za pomocą zachowań agresywnych i spostrzegający ludzi jako nieżyczliwych i szkodzących. Natomiast drugą grupę stanowią przestępcy, których trudności adaptacyjne wynikają z zaburzeń czynności emocjonalnych słabej tolerancji na okoliczności stresowe, dużej skłonności do przeżywania napięć i niepokoju, depresyjności, drażliwości i niekontrolowanych wybuchów gniewu w sytuacjach przekraczających odporność psychiczną 81. Ofiary przestępstw i aktów przemocy wśród osadzonych można natomiast podzielić na trzy grupy 82 : 1) więźniów z defektami psychicznymi i fizycznymi najczęściej są to osoby o wątłej budowie ciała, słabej sprawności fizycznej i niskim poziomie sprawności umysłowej 2) skazanych sprawnych fizycznie, ale z poważnymi defektami psychicznymi, co w znacznym stopniu decyduje o ich niezaradności życiowej 3) osadzonych słabych fizycznie, ale bez mankamentów psychicznych (typ najrzadziej spotykany). 80 Kosewski, jw. s ; Chmielewska, jw. s. 176; Szymczak, jw. s M. Gordon. Psychologiczno-psychiatryczne przesłanki resocjalizacji sprawców przestępstw przeciwko osobom bliskim. W: Wina Kara Nadzieja Przemiana. Red. J. Szałański. Łódź-Warszawa-Kalisz: COSSW 1998, s B. Hołyst. Wiktymologia. Warszawa: LexisNexis 2006, s

35 WIELOWYMIAROWOŚĆ DOŚWIADCZANYCH PROBLEMÓW 35 Stosowana przemoc ma najczęściej charakter psychiczny i/lub fizyczny, ale występuje również, chociaż w znacznie mniejszym nasileniu, agresja o charakterze seksualnym. Badania brytyjskie wskazały, że ok. 1% skazanych doświadcza takiej formy pokrzywdzenia seksualnego szykanowania, gwałtu, eksploatacji, przy tym akty przemocy w tej sferze mają najczęściej wielokrotny charakter 83. Przedstawione zaburzenia adaptacyjne skazanych związane z konsekwencjami doświadczanego stresu, funkcjonowaniem w instytucji totalnej, stosowanymi technikami prizonizacyjnymi, wpływami subkulturowymi stanowią podstawę do tego, aby poszukiwać takiej płaszczyzny analiz, dzięki której można w jak najszerszy sposób wyjaśnić funkcjonowanie osób odbywających karę pozbawienia wolności. Próba tego rodzaju będzie polegała na badaniu doświadczania alienacji w grupie osadzonych. 83 S. Banbury. Coercive Sexual Behaviour in British Prisons as Reported by Adult Ex-Prisoners. Howard Journal of Criminal Justice 2004 nr 2, s

36

37 ROZDZIAŁ II ZNACZENIE PROCESU ZAKORZENIANIA SPOŁECZNEGO W OSIĄGANIU POPRAWY MORALNEJ PRZESTĘPCÓW Treść niniejszego rozdziału odnosi się do trzech zagadnień charakterystyki poczucia alienacji jako skutku wielowymiarowych trudności adaptacyjnych w społeczności więźniów, przedstawienia procesu zakorzeniania jako istoty poprawy moralnej osadzonych oraz ukazania ustawowych środków penitencjarnych, które powinny prowadzić do konstruktywnych zmian w funkcjonowaniu przestępców karanych sankcjami izolacyjnymi. 1. Odczuwanie alienacji jako skutek zaburzeń przystosowawczych w społeczności osadzonych Poczucie alienacji wyobcowania, wykorzenienia oznacza sytuację, w której osoba czuje się oderwana zarówno od ważnych dla niej obszarów rzeczywistości społecznej, jak również od istotnych sfer osobistego funkcjonowania. Wynika to z faktu, że wyalienowanie jest konstytuowane przez takie doświadczenia jak 1 : 1. bezradność 2. bezsens 3. anomia 4. izolacja społeczna 5. samowyobcowanie. Specyfikę doświadczania wymienionych rodzajów wyalienowania oddaje przedstawiona poniżej charakterystyka. 1 K. Kmiecik-Baran. Poczucie osamotnienia. Charakterystyka zjawiska. Przegląd Psychologiczny 1988 nr 4, s. 1082; K. Korzeniowski. Ku pojęciu poczucia alienacji. Przegląd Psychologiczny 1986 nr 2, s

38 38 ROZDZIAŁ II Ad 1) Poczucie bezradności. Pojęcie to odzwierciedla oczekiwanie osoby, że jej własne zachowania nie są w stanie doprowadzić do osiągnięcia zamierzonych celów, co w konsekwencji prowadzi do przekonania, że zachodzące zdarzenia w życiu osobistym nie zależą od własnej aktywności 2. Fenomen odczuwania bezsilności jest podobny do istoty takich doświadczeń jak 3 : zewnętrzne umiejscowienie kontroli (zewnątrzsterowność) systemowa bezradność (niemożność osiągnięcia zamierzonych celów, pomimo istnienia zasobów motywacyjnych jednostki np. z powodu utrudnień systemowych). Kryterium wpływu na realizację dążeń zakłada istnienie kontinuum, na którym można usytuować osoby od takich, które powierzają swój los siłom zewnętrznym, do takich, które sprawują kontrolę nad zdarzeniami zachodzącymi w ich osobistym życiu 4. Ad 2) Poczucie bezsensu. Doświadczenie tego rodzaju jest związane z oczekiwaniem, że nie można w satysfakcjonujący sposób realizować zamierzonych celów. Znaczenie bezsensu w kontekście motywacji człowieka odzwierciedla następujące stwierdzenie 5 : W sytuacji, gdy jednostka nie posiada jasności, w co powinna wierzyć, to nie posiada minimum jasności niezbędnej do podejmowania decyzji. W psychologicznym ujęciu sens ma subiektywne znaczenie. Poznajemy go wtedy, gdy próbujemy odpowiedzieć na pytania: Po co i dlaczego istniejemy?, Do czego powinniśmy dążyć?, Co powinniśmy czynić, aby nasze życie było udane? 6. W wymiarze odczuwania bezsensu zaznacza się silne przekonanie, że podejmowane przez jednostkę działania nie mają żadnej wartości, ponieważ nie gwarantują satysfakcjonujących efektów 7. Dzieje się tak dlatego, że wartości systematyzują sposób postępowania osoby, przez co jej zachowanie staje się w większym stopniu przewidywalne zarówno dla niej samej, jak również dla jej otoczenia 8. 2 K. Kmiecik-Baran. Poczucie alienacji. Treść i charakterystyka psychometryczna. Przegląd Psychologiczny 1993 nr 4, s M. Kwiecińska-Zdrenka. Aktywni czy bezradni wobec własnej przyszłości? Toruń: Wyd. UMK 2005, s K. Kmiecik-Baran. Poczucie alienacji. Gdańsk: Wyd. UG 1995, s Korzeniowski, jw. s W. Okła. Interakcyjne uwarunkowania poczucia sensu życia. W: Człowiek wartości sens. Studia z psychologii egzystencji. Red. K. Popielski. Lublin: RW KUL 1996, s Kmiecik-Baran, jw. s Kmiecik-Baran. Poczucie alienacji. Treść i charakterystyka s. 463.

39 ZNACZENIE PROCESU ZAKORZENIANIA SPOŁECZNEGO 39 Na podstawie przedstawionej charakterystyki można zatem stwierdzić, że poczucie bezsensu odnosi się do niewielkich możliwości w zakresie przewidywania skutków własnego zachowania, zaś doświadczanie bezsilności (poprzedni wymiar alienacji) do spostrzegania niewielkich możliwości w zakresie kontroli osobistych działań 9. Ad 3) Poczucie anomii odzwierciedla spostrzeganie obowiązującego systemu społecznego m.in. norm prawnych, moralnych i obyczajowych jako niejasnego, wewnętrznie sprzecznego i/lub narzuconego z zewnątrz. Sytuacja tego rodzaju przyczynia się do tego, że ogólnie obowiązujące wartości i reguły tracą moc regulacyjną w stosunku do postępowania osoby. W ramach doświadczanej anomii u człowieka mogą pojawić się przekonania dotyczące tego, że 10 : przestrzeganie obowiązujących w społeczeństwie wartości i reguł postępowania uniemożliwia jednostce osiągnięcie ważnych dla niej celów przywódcy społeczni są obojętni na potrzeby pojedynczych osób w zbiorowości opierającej się na określonych zasadach nie można ani zaspokoić osobistych potrzeb, ani zbyt wiele osiągnąć jednostka nie może liczyć na społeczne wsparcie. Anomia konstytuuje stan alienacji człowieka w wyniku tego, że wspólne wartości i normy postępowania konstytuują więź międzyludzką. Jednostka może przez wiele lat pozostawać sama w sensie fizycznym (samotność fizyczna), a jednocześnie czuje się związana z ideami i wartościami, a przynajmniej z wzorami społecznymi, które dają jej poczucie wspólnoty i przynależności do grupy. Więzi ze światem, pomimo samotności fizycznej, mogą przybierać różne formy np. mnich w swojej celi, który wierzy w Boga, czy też więzień polityczny, przebywający w odosobnieniu, a jednocześnie odczuwający związek z towarzyszami broni. Z drugiej zaś strony, człowiek może żyć wśród innych, a mimo to doznawać głębokiej alienacji, ponieważ nie czuje się związany z wartościami i/lub wzorami postępowania danej społeczności. Przedstawiona sytuacja odzwierciedla odczuwanie samotności moralnej. Należy też podkreślić, że fizyczne osamotnienie jest bolesne przede wszystkim wtedy, gdy wynika z niego samotność moralna Kmiecik-Baran. Poczucie alienacji s K. Korzeniowski. O dwóch psychologicznych podejściach do problematyki alienacji. Próba syntezy. Przegląd Psychologiczny 1990 nr 1, s. 140; E. Bielicki. Młodociani przestępcy ich wartości i orientacja wartościująca. Bydgoszcz: Wyd. WSP 1995, s ; Z. Dołęga. Samotność młodzieży analiza teoretyczna i studia empiryczne. Katowice: Wyd. UŚ 2003, s E. Fromm. Ucieczka od wolności. Warszawa: PAX 1978, s. 35.

40 40 ROZDZIAŁ II Odczuwanie anomii jest również określane jako osamotnienie bez korzenia, które charakteryzuje się brakiem zakotwiczenia w poszczególnych miejscach pobytu oraz brakiem miejsca, w którym jednostka czuje się bezpiecznie głównie ze względu na brak znaczącego ugruntowania w nieustannie zmieniającej się kulturze. Jedynie zapuszczenie korzeni może zminimalizować ból ciągłej zmiany i zredukować negatywny stan osamotnienia. Jest ono najczęściej doświadczane przez osoby znajdujące się w centrum zmian aksjo-normatywnych, które muszą wciąż przystosowywać się do dynamicznej rzeczywistości kulturowej 12. Na ten aspekt alienacji zwraca uwagę literatura przedmiotu w następujący sposób 13 : We współczesnym społeczeństwie więzy rodzinne i religijne, wartości moralne, ważne idee, instytucje, którym można zaufać, wciąż zmieniają się lub przestają istnieć. Wiele osób wzrasta w rodzinach nuklearnych i nawet tak mała grupa może ulec rozpadowi, zanim jednostka osiągnie dorosłość. Ludzie przeprowadzają się z miejsca na miejsce, ze wspólnoty do wspólnoty i w czasie tych zmian zapominają o przyjaciołach, lojalności wobec wspólnoty i niektórych wartościach moralnych. Ad 4) Poczucie izolacji społecznej (osamotnienia interpersonalnego) oznacza względnie trwałe przekonanie, że osoba z różnych względów nie może nawiązywać satysfakcjonujących związków z innymi ludźmi. Jednocześnie niemożność odczuwania wspólnoty interpersonalnej wywołuje negatywne stany psychiczne 14. Człowiek odczuwający izolację społeczną często spostrzega innych przez pryzmat zniekształceń. W tym kontekście szczególne znaczenie posiadają takie mechanizmy jak 15 : przypisywanie innym cech negatywnych, których nie mają wcale lub posiadają je w małym stopniu znieczulenie jednostki na istniejące u innych cechy negatywne lub pozytywne poprzez dokonywanie projekcji własnych atrybutów, co doprowadza do trudności w dostrzeganiu rzeczywistych intencji innych ludzi 12 Rokach A. Theoretical Approaches To Loneliness: From A Univariate To A Multidimensional Experience. Review of Existential Psychology & Psychiatry 1984/85 nr 19, s Tamże s Korzeniowski. Ku pojęciu poczucia alienacji s ; Kmiecik-Baran. Poczucie alienacji. Treść i charakterystyka s K. Horney. Nerwica a rozwój człowieka. Poznań: Rebis 1993, s

41 ZNACZENIE PROCESU ZAKORZENIANIA SPOŁECZNEGO 41 obserwacja rzeczywistych cech otoczenia, mających jednak specyficzną interpretację efektem tego mechanizmu jest spostrzeganie relacji międzyludzkich w sposób jednostronny i zniekształcony. Przedstawione deformacje bardzo często doprowadzają osobę do braku poczucia bezpieczeństwa w kontaktach z ludźmi. Lęk jest najczęściej wywoływany przez fakt, że u wyalienowanej jednostki występują trudności z orientacją zachowań wobec innych i/lub z nieprawidłową interpretacją postaw ludzi wobec niej. Na podłożu zasadniczej niepewności w osądzaniu osób wzmaga się zarówno lęk przed kontaktami interpersonalnymi, jak również duże nasilenie zachowań obronnych w stosunku do innych 16. Z osamotnieniem w relacjach międzyludzkich często współwystępuje postawa rezerwy, która jest motywowana przez potrzebę wprowadzania dystansu między sobą a otoczeniem społecznym. Rezerwa może być wyrażana przez świadomą lub nieświadomą determinację, by w żaden sposób nie zaangażować się w takie związki jak: miłość, walka, współzawodnictwo, współpraca z innymi, ponieważ każda relacja z drugim człowiekiem jest odbierana jako potencjalne zagrożenie 17. Postawa dystansowania się często jest realizowana przez takie formy postępowania jak 18 : samowystarczalność, pragnienie całkowitej niezależności i/lub nadmierne koncentrowanie się na własnej prywatności tego rodzaju postawy mogą być uzasadniane słowami 19 : Przerwałam stan złej komunikacji z innymi, ponieważ siedziałam na przyjęciach bez możliwości powiedzenia słowa do kogokolwiek. Nie chcę chodzić na spotkania z ludźmi. Mam uczucie braku komfortu w obecności innych; przedstawione opisy wskazują, że współczesny człowiek jest często skoncentrowany na sobie, unika zaangażowania, żeby bez zobowiązań przechodzić z jednego oczekiwania do następnego, poszukując nowości wokół siebie, przy jednoczesnym braku umiejętności do tworzenia trwałych związków 20 fantazjowanie postępowanie tego typu spełnia ujemną rolę, gdy jednostka w trudnych życiowo sytuacjach pogrąża się coraz bardziej w marzeniach, stając się coraz mniej przystosowana do realnego życia; fantazjowanie często przyczynia się do rezygnacji z rozwiązywania problemów, bo łatwiej 16 Tamże s Tamże, jw. s Tamże, jw. s. 15; M. Grzywak-Kaczyńska. Trud rozwoju. Warszawa: PAX 1988, s A. Rokach. The Experience of Loneliness: A Tri Level Model. Journal of Psychology 1988 nr 122, s V. Sermat. Sources of loneliness. Essence 1978 nr 2, s. 274.

42 42 ROZDZIAŁ II jest realizować swoje pragnienia w wyobraźni niż w rzeczywistości; im dalej posuwa się alienacja człowieka w stosunku do siebie i innych, tym łatwiej wyobraźnia opanowuje psychikę, tzn. rzeczywistość staje się czymś tymczasowym i prowizorycznym, a jej miejsce zaczynają zajmować wyobrażenia izolacja jednostki nieśmiałe i/lub zalęknione często budują wokół siebie mur psychiczny, odgradzając się od innych przez tworzenie wyimaginowanego świata, przez co popadają w apatię, bierność, a nawet w głębsze zaburzenia psychiczne; w subiektywnej interpretacji człowieka izolacja może stanowić efekt poczucia odłączenia od reszty społeczeństwa (np. 21 : Czuję się rozpaczliwie osamotniona. Czuję się outsiderem. Nie czuję się częścią mojej grupy w pracy.) lub doświadczania ostracyzmu ze strony innych (np. 22 : Otaczający mnie ludzie coś do mnie mówią, a ja czuję się tak, jakby mówili: Nie istniejesz. Ty nie istniejesz! ) negatywizm mechanizm ten jest najczęściej stosowany przez osoby, które utraciły znaczenie we własnym środowisku społecznym; zazwyczaj ulegają mu ludzie aktywni życiowo, którzy buntują się przeciwko pomniejszaniu ich wartości rezygnacja jest to bardzo niebezpieczny dla rozwoju człowieka mechanizm obronny, ponieważ osoba sfrustrowana ciągłymi niepowodzeniami traci wiarę w siebie i możliwość zmiany własnej sytuacji życiowej na lepszą; rezygnacja polega najczęściej na zaniechaniu jakichkolwiek wysiłków w kierunku zmiany własnego położenia czy też przezwyciężenia występujących trudności; intensywność apatii u wyalienowanej osoby ilustrują następujące słowa 23 : Nie byłam w stanie jeść, patrzeć, słuchać. Towarzyszyło mi silne uczucie tonięcia ogarniające moje ciało. Moje uczucia są często martwe. Mam wrażenie, że wewnątrz mam pole minowe złych uczuć i obawiam się, że te uczucia wybuchną mi na twarzy i zobaczę coś okropnego. Próbowałem zaprzeczać temu, kim jestem, zaprzeczać mojemu bólowi, bo gdy nie czuję bólu, to jestem w porządku. Ad 5) Poczucie samowyobcowania określa stan, w którym człowiek nie postępuje zgodnie z preferowanymi wartościami i/lub z osobistymi poglądami, gdyż działania podporządkowane wewnętrznym standardom mają nieefektywny lub szkodliwy charakter 24. Oderwanie od własnych zasad i przekonań 21 Tamże s Tamże. 23 Tamże s Korzeniowski. Ku pojęciu poczucia alienacji s. 351; Kmiecik-Baran. Poczucie alienacji. Treść i charakterystyka s. 464; Kmiecik-Baran. Poczucie alienacji s

43 ZNACZENIE PROCESU ZAKORZENIANIA SPOŁECZNEGO 43 z jednej strony hamuje proces samorealizacji, w którym człowiek urzeczywistnia ideał własnej osoby, zaś z drugiej prowadzi do obniżenia samooceny, wewnętrznej obcości oraz do braku zaufania do siebie 25. Samoalienacja zaznacza się szczególnie wtedy, gdy człowiek traci poczucie swojej tożsamości, czyli jest wyobcowany od ja autentycznego (centrum własnej istoty, będącej źródłem spontanicznego zainteresowania, psychicznej energii i koncentracji wysiłków, z których wyłaniają się akty woli). Ja autentyczne przyczynia się do pełnej integracji wewnętrznej, sprawia, że osoba podejmuje decyzje i bierze za nie odpowiedzialność. Zachwianie poczucia tożsamości sprawia, że osoba doświadcza wewnętrznej pustki i staje się zależna od innych. Ludzie przeżywający ten stan, opisują go następująco 26 : Mam uczucie głębokiej nicości i niebytu. Czuję się tak, jakbym stracił tożsamość. Istnieje cienka ściana między mną a rzeczywistością. Czuję się, jakbym był kimś innym, patrzącym na mnie samego. Czuję się jakby ciało i umysł to były dwie różne rzeczy we mnie. Samowyobcowanie stanowi często efekt wadliwego procesu indywidualizacji szczególnie wtedy, gdy osoba zaczyna uświadamiać sobie, że w porównaniu z jej własną, jednostkową egzystencją świat jest czymś przytłaczająco potężnym, co powoduje u niej odczuwanie niemocy, niepokoju i osamotnienia. Człowiek może przezwyciężać odczuwanie nicości przez wyrzeczenie się swojej jednostkowej integralności, czyli może przestać być sobą, w pełni akceptując model funkcjonowania narzucony przez otoczenie. W ten sposób znika rozbieżność między ja i światem, a wraz z nią świadomy lęk przed własną skończonością. Osoba, trzymając się blisko innych, pozostaje jednak zupełnie wyobcowana, przepełniona głębokim uczuciem winy i niepewności. Tłumienie spontanicznych uczuć i samodzielnego myślenia, a tym samym rozwoju prawdziwej indywidualności, zaczyna się bardzo wcześnie w procesie wychowania dziecka. Proces ten jest często wzmacniany przez charakter stosunków społecznych. Przedstawione powyżej mechanizmy na gruncie literatury przedmiotu zostały określone w następujący sposób 27 : Osobiste stosunki między ludźmi mają charakter alienacji; stosunki między istotami ludzkimi przybierają charakter stosunków między rzeczami. Ale najważniejszym być może i najbardziej odstraszającym przykładem ducha instrumentalizmu i wyobcowania jest stosunek jednostki do własnego»ja«. Człowiek sprzedaje nie tylko towary; sprzedaje samego siebie i sam czuje się towarem. 25 Kmiecik-Baran. Poczucie osamotnienia s. 1084; Kmiecik-Baran. Poczucie alienacji s Rokach, jw. s Fromm, jw. s. 123.

44 44 ROZDZIAŁ II Przedstawiona powyżej charakterystyka wskazuje na to, że doświadczanie różnych wymiarów wyobcowania m.in. bezradności, bezsensu, anomii, izolacji społecznej i/lub samowyobcowania często prowadzi do dewiacyjnych zachowań i/lub destrukcyjnych sposobów przystosowania 28. Ilustrację do zaprezentowanego wniosku będą stanowiły związki między odczuwanym wyobcowaniem a samoskutecznością, bezradnością, spostrzeganiem niskiej jakości własnego życia oraz procesem marginalizacji społecznej. Negatywny wpływ alienacji na poczucie własnej skuteczności wynika z kilku mechanizmów. Po pierwsze, człowiek, który nie wyznacza sobie ważnych celów i/lub nie spostrzega osobistego wpływu na ich osiąganie, często rezygnuje z wysiłku w sytuacji, gdy napotka jakąkolwiek przeszkodę lub trudność. Po drugie, osoba wyalienowana nie potrafi konstruktywnie zmierzyć się z problemami, ponieważ najczęściej stosuje niedojrzałe strategie zaradcze, co w konsekwencji prowadzi do nasilenia doświadczanych trudności. Po trzecie, poczucie wyobcowania sprzyja ocenianiu własnego życia w kategoriach porażek, przy jednoczesnym marginalizowaniu sukcesów i osiągnięć 29. Odczuwanie alienacji łączy się też w istotny sposób z wyuczoną bezradnością. Przedstawiona zależność wynika z tego, że postawa bierności łączy się zarówno z brakiem poczucia kontroli nad zachodzącymi zdarzeniami w życiu osobistym, jak również z roszczeniowością, wygórowanymi oczekiwaniami oraz niewdzięcznością za otrzymywaną pomoc 30. Narastanie bezradności u wyalienowanej jednostki najczęściej wynika z następujących procesów 31 : posiadania doświadczeń życiowych, które wskazują na częstą bezsilność osoby w przeszłości częste pojawianie się bezradności w teraźniejszej perspektywie czasowej trudności w wytłumaczeniu braku kontroli osobistej nad minionymi i aktualnymi zdarzeniami przewidywanie bezsilności w przyszłości. 28 K. Korzeniowski. Percepcja systemu społeczno-politycznego a poczucie podmiotowości alienacji politycznej. Studia Psychologiczne 1987 nr 2, s. 5-7; Kmiecik-Baran. Poczucie alienacji s K. Korzeniowski. O dwóch psychologicznych podejściach do problematyki alienacji. Próba syntezy. Przegląd Psychologiczny 1990 nr 1, s B. Krzesińska-Żach. Wykluczenie i marginalizacja społeczna jako zagrożenia człowieka współczesnego. W: Człowiek w obliczu wykluczenia i marginalizacji społecznej. Red. B. Białobrzeska, S. Kawula. Toruń: Wyd. Edukacyjne Akapit 2006, s. 75; Kmiecik-Baran. Poczucie alienacji s D. Piekut-Brodzka. Jakość życia ludzi bezdomnych. W: Jakość życia osób niepełnosprawnych i nieprzystosowanych społecznie. Red. Z. Palak. Lublin: Wyd. UMCS 2006, s

45 ZNACZENIE PROCESU ZAKORZENIANIA SPOŁECZNEGO 45 Syndrom wyuczonej bezradności wywołuje problemy na poziomie poznawczym, emocjonalnym i motywacyjnym. Trudności w wymiarze poznawczym polegają na tym, że osoba nie potrafi wykorzystywać posiadanych przez siebie zasobów do funkcjonowania w codziennym życiu. Problemy emocjonalne ogniskują się wokół odczuwania beznadziejności, które towarzyszy ciągłemu oczekiwaniu na niepowodzenia. Deficyty motywacyjne polegają zaś na tym, że jednostka nie posiada wewnętrznej stymulacji do tego, aby podejmować różnego rodzaju działania, dzięki którym mogą nastąpić zmiany w jej sytuacji życiowej 32. Osoby wyobcowane istotnie częściej doświadczają również niskiej jakości własnego życia. Wynika to z faktu, że wysoki poziom alienacji współwystępuje z zaburzeniami na różnych poziomach funkcjonowania człowieka. W analizowanym aspekcie należy zwrócić uwagę na takie problemy jak 33 : na poziomie fizycznym różnorodne dolegliwości somatyczne (np. bezsenność, jadłowstręt) na poziomie psychicznym frustracja potrzeb poznawczych, poczucie bezcelowości własnego życia, magiczny sposób myślenia (np. wiara w proroctwa i działanie sił nadprzyrodzonych), sztywność sądów poznawczych, preferowanie destrukcyjnych strategii przystosowawczych, niska samoocena, duże nasilenie negatywnych emocji (np. wysoki poziom lęku), nerwice, depresje, próby samobójcze, zaburzenia osobowości na poziomie społecznym niewielka wiedza na temat obowiązujących wartości i norm postępowania, podejrzliwość i brak zaufania do innych, niska jakość relacji międzyludzkich, duże nasilenie konfliktów interpersonalnych, nadużywanie substancji psychoaktywnych i/lub uzależnienie od nich oraz wysokie nasilenie tendencji w kierunku zachowań agresywnych i popełniania czynów sprzecznych z normami prawa karnego. Marginalizacja społeczna polega na tym, że osoba znajduje się poza głównym nurtem funkcjonowania zbiorowości, w której dochodzi do wymiany informacji, dóbr, zasobów i usług 34. Znalezienie się poza procesami społecznej 32 J. Miluska. Alienacja: kryzys jednostki czy społeczeństwa? O wyznacznikach i pokonywaniu alienacji. W: Ku pedagogii pogranicza. Red. Z. Kwieciński, L. Witkowski. Toruń: Wyd. UMK 1990, s ; Piekut-Brodzka, jw. s Kmiecik-Baran. Poczucie alienacji s ; Kwiecińska-Zdrenka, jw. s. 30; E. Czerwińska. Poczucie alienacji a jego osobowościowe i sytuacyjne korelaty u młodocianych przestępców. W: Przestępczość nieletnich. Red. B. Gulla, M. Wysocka-Pleczyk. Kraków: Wyd. UJ 2009, s K. Wódz. Wprowadzenie. W: Praca socjalna wobec owych obszarów wykluczenia społecznego. Red. K. Wódz, S. Pawlas-Czyż. Toruń: Akapit 2008, s. 11.

46 46 ROZDZIAŁ II wymiany prowadzi w konsekwencji do negatywnych skutków m.in. do tego, że osoba 35 : w niewielkim stopniu wpływa na warunki własnego życia, co w istotny sposób przekłada się na niesatysfakcjonujący status społeczno-ekonomiczny zajmuje zmarginalizowaną pozycję w różnych grupach społecznych, co jest często związane z niskim wykształceniem i niewielkimi kwalifikacjami zawodowymi rzadko angażuje się w działania na rzecz dobra wspólnego, co znajduje odzwierciedlenie w bierności społecznej często przejawia zachowania dewiacyjne (niezgodne z ogólnie obowiązującym systemem aksjo-normatywnym) wyjątkowo korzysta z adekwatnego wsparcia społecznego w przypadku doświadczania problemów zazwyczaj doświadcza stygmatyzacji ze strony otoczenia. 2. Stan zakorzenienia jako istota poprawy moralnej więźniów Według normy zawartej w artykule 67 1 k.k.w. 36 : Wykonywanie kary pozbawienia wolności ma na celu wzbudzanie w skazanym woli współdziałania w kształtowaniu jego społecznie pożądanych postaw, w szczególności poczucia odpowiedzialności oraz przestrzegania porządku prawnego i tym samym powstrzymania się od powrotu do przestępstwa. Treść zaprezentowanej reguły wskazuje, że wykonywanie sankcji izolacyjnych wiąże się przede wszystkim z realizacją prewencji indywidualnej (specjalnej), czyli z oddziaływaniem kary na sprawcę przestępstwa. W zakresie urzeczywistniania tego typu dążenia mieszczą różne formy oddziaływań, np. eliminowanie przestępcy ze społeczeństwa, odstraszanie go od powrotu do czynu karalnego czy też wychowywanie 37. W aktualnym stanie prawnym najistotniejszym składnikiem treściowym prewencji indywidualnej są oddziaływania wychowawcze (poprawcze), któ- 35 M. Oliwa-Ciesielska. Piętno nieprzystosowania. Poznań: Wyd. UAM 2004, s ; K. Kuziak. Matki samotnie wychowujące dzieci marginalizacja czy wykluczenie społeczne. W: Człowiek w obliczu wykluczenia i marginalizacji społecznej. Red. B. Białobrzeska, S. Kawula. Toruń: Wyd. Edukacyjne Akapit 2006, s. 160; Piekut-Brodzka D. Bezdomni. Warszawa: CHAT 2006, s. 231; Krzesińska-Żach, jw. s Ustawa z r. Kodeks karny wykonawczy. DzU 1997 nr 90 poz Uzasadnienie rządowego projektu kodeksu karnego. Warszawa: Wyd. Prawnicze 1997, s. 152.

47 ZNACZENIE PROCESU ZAKORZENIANIA SPOŁECZNEGO 47 re mają na celu wzmacnianie społecznej readaptacji skazanych 38. Trudność w urzeczywistnianiu tego dążenia wynika przede wszystkim z faktu, że od sankcji izolacyjnych wymaga się zdecydowanie więcej niż tylko powstrzymania osadzonego od powrotu do przestępstwa 39. Dążenie do tego, aby osoba nie popełniła kolejnego czynu sprzecznego z prawem, stanowi realizację celu minimalnego poprawy jurydycznej 40. Przeobrażenia tego rodzaju sprowadzają się do tego, że skazany nie popełni ponownie czynu karalnego. W oddziaływaniach ukierunkowanych na taki cel akcent jest położony na negatywną stronę działania: nie popełni. W dążeniu do osiągnięcia poprawy jurydycznej dochodzi zazwyczaj do instrumentalnego traktowania jednostki, wywołania strachu i/lub pobudzania motywacji unikania przestępstw po to, aby zachować porządek prawny, czyli osiągnąć cel tkwiący poza podmiotem sprawczym. Na bazie przedstawionych prawidłowości można zatem stwierdzić, że zachowania wynikające z poprawy jurydycznej nie mają readaptacyjnego charakteru przede wszystkim dlatego, że osoba opuszczająca zakład karny chwilowo nie szkodzi innym, ale wewnętrznie nadal nie akceptuje wartości i norm życia zbiorowego 41. Przekroczenie dopuszczalnego stopnia rozbieżności między oczekiwaniami społecznymi a zachowaniami jednostki poniżej celu minimum w postaci popełnienia kolejnego czynu zabronionego stanowi wskaźnik braku poprawy u sprawcy przestępstwa 42. W ramach wykonywania kary pozbawienia wolności ustawodawca przewiduje również osiąganie jej maksymalnego celu poprawy moralnej więźnia 43. Wiąże się ona z radykalnymi przeobrażeniami osobowości, skutkującymi zmianą regulacji stosunków jednostki z otoczeniem w takim kierunku, który zwiększa szansę jej pozytywnej readaptacji społecznej. Zmiany tego typu bazują na metodach wychowawczych, których istotą jest wzbudzanie pozytywnej motywacji i zaangażowania skazanego w proces zachodzących zmian wewnętrznych 44. Dlatego oddziaływania penitencjarne powinny być ukierun- 38 Tamże s Z. Hołda, K. Postulski. Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. Gdańsk: Arche 2005, s. 312; T. Szymanowski, Z. Świda. Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. Warszawa: Wyd. Librata 1998, s T. Kalisz. Cele wykonywania kary pozbawienia wolności. W: Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. 4. Red. L. Bogunia. Wrocław: Wyd. UWr 2000, s P. Stępniak. Kryzys resocjalizacji penitencjarnej a praca socjalna. Przegląd Więziennictwa Polskiego 2004 nr 44-45, s H. Machel. Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna. Gdańsk: Arche 2003, s Kalisz, jw. s ; Stępniak, jw. s P. Szczepaniak. Kara pozbawienia wolności a wychowanie. Kalisz-Warszawa: COSSW, UW 2003, s

48 48 ROZDZIAŁ II kowane przede wszystkim na dokonywanie korekt w osobowości i postawach skazanych po to, aby po powrocie do warunków wolnościowych mogli oni prawidłowo funkcjonować w społeczeństwie, tzn. dokonywać właściwych wyborów życiowych i sposobów ich realizacji 45. Do najczęściej stosowanych wskaźników celu maksimum należą takie wymiary funkcjonowania osoby po opuszczeniu zakładu karnego jak 46 : pozytywny przebieg pracy zawodowej systematyczne i należyte jej wykonywanie, przy jednoczesnej rezygnacji z nielegalnych dochodów posiadanie domu stałe związki z partnerami seksualnymi konstruktywne spełnianie ról i obowiązków rodzinnych uzupełnianie luk w wykształceniu podwyższanie kwalifikacji zawodowych realizowanie prospołecznych zainteresowań spędzanie czasu wolnego w konstruktywnych grupach społecznych brak kontaktów z kryminogennym środowiskiem negatywny stosunek do zachowań dewiacyjnych m.in. rezygnacja z używania alkoholu i/lub innych substancji psychoaktywnych, rzadkie przejawianie zachowań agresywnych. Na podstawie przedstawionych przesłanek można sformułować konkluzję, że poprawa moralna przestępców jest ściśle związana z aktywnością podmiotową, która charakteryzuje się trzema ważnymi atrybutami kontekstem społecznym, intencjonalnością i antropomorficznością. Pierwszy polega na tym, że aktywność ludzka nie tworzy interakcji tylko z aktualną sytuacją, ale uwzględnia szerszy system ról i reguł postępowania. Drugi wynika z faktu, że działanie odbywa się w sytuacji zdefiniowanej przez subiektywnie określone cele, oczekiwania i uzyskane efekty. Trzeci atrybut bazuje zaś na tym, że człowiek jest zdolny do świadomego stosowania różnych reguł, realizowania złożonych planów i strategii w celu osiągania pożądanych stanów rzeczy 47. Zaprzestanie działań przestępczych jest związane przede wszystkim z odpowiednim dopasowaniem biopsychicznej specyfiki danego człowieka do otaczających warunków 48. Istota norm społecznych polega na regulowaniu 45 J. Stanik. Związki psychologii z prawem. Przegląd Psychologiczny 1985 nr 4, s T. Szymanowski. Powrót skazanych do społeczeństwa. Warszawa: Wyd. Prawnicze 1989, s ; M. Radochoński. Wybrane determinanty ciągłości zaburzeń antyspołecznych. W: Problemy współczesnej patologii społecznej. Red. B. Urban. Kraków: Wyd. UJ 1998, s M. Najda. Wiedza moralna jako wiedza o świecie społecznym. Przegląd Psychologiczny 1988 nr 2, s J. Błachut, A. Gaberle, K. Krajewski. Kryminologia. Gdańsk: Arche 2001, s

49 ZNACZENIE PROCESU ZAKORZENIANIA SPOŁECZNEGO 49 relacji, jakie zachodzą pomiędzy różnymi podmiotami zbiorowości ludzkiej. Zaś każdy jej członek posiada złożony zespół schematów poznawczych, które odzwierciedlają zasady organizujące rzeczywistość społeczną. Schematy te spełniają trzy zasadnicze funkcje: po pierwsze dostarczają wiedzy na temat życia zbiorowego, po drugie regulują funkcjonowanie reguł moralnych, które są stosowane w codziennych relacjach międzyludzkich, po trzecie dostarczają wzorców dla sądów moralnych w rozwiązywaniu nieuniknionych konfliktów między normami postępowania 49. Zatem urzeczywistnianie maksymalnego celu wykonywania sankcji izolacyjnych poprawy moralnej jest możliwe pod warunkiem poznania i korekty takich zmiennych osobowościowych przestępcy, które wpływają regulacyjnie na jego zachowania 50. Poszukiwanie psychologicznych uwarunkowań pozytywnej readaptacji więźniów wynika także z faktu, że zazwyczaj w definiowaniu procesu resocjalizacyjnego akcentuje się jego cel, natomiast nie określa się osobowościowych mechanizmów doprowadzających do poprawy moralnej (celu maksimum) lub jurydycznej (celu minimum). Jedynie obserwowanie zmian w osobowości skazanego może stanowić podstawę do sformułowania prognozy kryminologicznej. Poprawa moralna stanowi efekt takiego funkcjonowania osobowości, który umożliwia zorganizowanie życia osobistego, realizację bliższych i dalszych celów życiowych, wytrwałość w poszukiwaniu i wykonywaniu pracy, nawiązywanie pozytywnych kontaktów interpersonalnych, stabilność życia rodzinnego i abstynencję w zakresie używania substancji psychoaktywnych. Natomiast poprawie jurydycznej, oscylującej wokół umiejętności powstrzymywania się od przestępstwa, często towarzyszą trudności przystosowawcze wynikające z nieprawidłowej regulacji osobowościowej np. brak odroczonych celów życiowych, niskie umiejętności w zakresie respektowania istotnych norm moralnych, częste konflikty interpersonalne, używanie substancji psychoaktywnych 51. Należy także podkreślić, że doprowadzenie do poprawy moralnej więźnia stanowi niezwykle trudny proces. Pierwsze ograniczenie wynika stąd, że oddziaływania penitencjarne dotyczą osób, u których występują duże zaburzenia w postępowaniu moralnym i zdeformowane schematy poznawcze norm regulujących życie społeczne. Druga trudność jest związana z tym, że proces poprawczy odbywa się w warunkach izolacji więziennej. Dlatego istnieje 49 Najda, jw. s M. Kalitowski, Z. Sienkiewicz, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek. Kodeks karny. Komentarz, t. 2. Gdańsk: Arche 2000, s ; Machel, jw. s Machel, jw. s. 22.

50 50 ROZDZIAŁ II konieczność poszukiwania takich czynników podmiotowych, dzięki którym powinien nastąpić wzrost zaangażowania skazanego w proces pozytywnej readaptacji. Do poprawy moralnej dojdzie tylko w takiej sytuacji, w której oddziaływaniom penitencjarnym będą towarzyszyły podmiotowe przeżycia jednostki refleksja nad własnym zachowaniem i wzbudzanie wewnętrznej motywacji do zmian w postępowaniu 52. Wymienione argumenty przemawiają więc za tym, aby w rozważaniach dotyczących zapobiegania powrotności do przestępstwa poszukiwać takich czynników podmiotowych, które konstytuują potencjał poprawczy przestępców odbywających sankcje izolacyjne 53. Znaczenie osobowościowych determinant poprawy moralnej więźniów powinno wynikać przede wszystkim z konstruktywnego kształtowania relacji między jednostką a jej społecznym otoczeniem 54. To, że ludzie wybierają środowiska, w których egzystują, rozpoznają istniejące sytuacje, dopasowują własne funkcjonowanie do różnych okoliczności, stwarzają okazje do kreowania zachowań, wybierają i osiągają cele życiowe w zmieniających się warunkach, świadczy o tym, że człowiek nie jest jedynie reaktywny w stosunku do napływających bodźców, ale aktywnie przyczynia się zarówno do zmian w otaczającej go rzeczywistości, jak również do transformacji własnej osobowości 55. Jeżeli zatem na zachowania przestępcze wpływa poczucie alienacji, to czynnikiem ochraniającym przed tego rodzaju postępowaniem powinno być doświadczane przez człowieka zakorzenienie, które jest konstytuowane przez występowanie takich wymiarów osobowości jak 56 : odczuwanie zaradności głównie w postaci spostrzegania osobistego wpływu na własny los (biegun przeciwstawny do bezradności) 52 L. Lernell. Poprawcza funkcja kary pozbawienia wolności. Zdrowie Psychiczne 1970 nr 3-4, s. 23; Machel, jw. s D. Andrews, J. Bonta, R. Hoge. Classification for effective rehabilitation: Rediscovering psychology. Criminal Justice and Behavior 1990 nr 17, s ; P. Gendreau, T. Little, C. Goggin. A meta-analysis of the predictors of adult recidivism: What works! Criminology 1996 nr 34, s ; D. Andrews, I. Zinger, R. Hoge, J. Bonta, P. Gendreau, F. Cullen. Does correctional treatment work? A clinically relevant and psychologically informed meta-analysis. Criminology 1990 nr 3, s D. Cervone, Y. Shoda. The Coherence of Personality. New York: Guilford Press 1999, s T. Mądrzycki. Osobowość jako system tworzący i realizujący plany. Gdańsk: GWP 1996, s. 21; P. Baltes. On the incomplete architecture of human ontogeny: Selection, optimization and compensation as foundation of developmental theory. American Psychologist 1997 nr 52, s ; M. Ciosek. Psychologia sądowa i penitencjarna. Warszawa: PWN 2001, s Kmiecik-Baran. Poczucie alienacji s. 28.

51 ZNACZENIE PROCESU ZAKORZENIANIA SPOŁECZNEGO 51 poczucie sensu przekonanie, że istnieją idee i wartości, które nadają istotne znaczenie ludzkiemu życiu (odczucie przeciwstawne do bezsensu) spostrzeganie ładu społecznego akceptowanie preferowanych przez społeczeństwo wartości i reguł postępowania (obszar stanowiący przeciwieństwo doświadczania anomii) doświadczanie integracji społecznej odczuwanie wspólnoty z innymi ludźmi, w szczególności z osobami znaczącymi (czynnik stanowiący przeciwieństwo izolacji społecznej) poczucie autonomii, czyli identyfikowanie się z posiadanymi standardami wewnętrznymi (wymiar stanowiący przeciwieństwo samowyobcowania). Rozwój wymienionych powyżej wymiarów osobowości umożliwia osiąganie poprawy moralnej, ponieważ dzięki nim osoba może sprawnie realizować cztery rdzenne procesy aktywności ludzkiej intencjonalność, dalekowzroczne przewidywanie, samoregulację i autorefleksyjność. Pierwszy polega na zdolności do podejmowania działań wypływających z wewnętrznej pasji poznawczej. Intencja to reprezentacja przyszłego sposobu samorealizacji, polegającego na proaktywnym zaangażowaniu, by określone zachowanie wcielić w życie 57. Intencjonalność można więc traktować jako behawioralną dyspozycję o wysokim prawdopodobieństwie zaistnienia 58. Dalekowzroczne przewidywanie obejmuje ocenę bliskich i odległych konsekwencji podejmowanej aktywności. Samoregulacja polega na zdolności do kierowania własnym działaniem za pośrednictwem obserwacji i korekty zachowania przez odniesienie do posiadanych standardów osobistych. Zaś autorefleksyjność stanowi przejaw aktywności metapoznawczej jednostka jest świadoma nie tylko tego, co ma robić, ale jest również zorientowana w zakresie różnorodności elementów towarzyszących podejmowanym działaniom (np. świadomość włożonego wysiłku przy jednoczesnym przekonaniu dotyczącym poziomu koniecznego zaangażowania do osiągnięcia celu). Wymienione składniki aktywności ludzkiej z jednej strony odpowiadają za spójność i ukierunkowanie podejmowanych działań, z drugiej zaś sprzyjają wzmacnianiu poczucia tożsamości, 57 P. Oleś. Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa: Wyd. Nauk. Scholar 2005, s I. Ajzen, J. Madden. Prediction of goal-directed behavior: Attitudes, intentions, and perceived behavioral control. Journal of Experimental Social Psychology 1986 t. 22, s ; I. Ajzen. The theory of planned behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes 1991 nr 50, s ; D. Schifter, I. Ajzen. Intention, perceived control, and weight loss. An application of the theory of planned behavior. Journal of Personality and Social Psychology 1985 t. 49, s

52 52 ROZDZIAŁ II a w konsekwencji nadają znaczenie życiu człowieka 59. Ludzie robią rzeczy, które dają im satysfakcję i wyznaczają sens działaniom poprzez realizację cenionych wartości, a powstrzymują się od tych, które wywołują negatywne reakcje lub przewidywania 60. Poczucie zakorzenienia jednostki ludzkiej znajduje również odzwierciedlenie na gruncie kryminologicznym. Podejście humanistyczne przyjmuje za podstawę analiz wizję człowieka wybierającego (homo eligens). Przestępstwo podobnie jak inne akty sprawcze człowieka stanowi wynik autonomii jednostki 61. Decyzja o zaniechaniu czynu zabronionego jest związana z przebiegiem procesów psychicznych, które zaczynają się w chwili, gdy podmiot uświadomi sobie, że czegoś nie można robić. Ścierają się tu racje przemawiające za treścią projektowanego wyboru i argumenty przeciwne przede wszystkim ocena wartości celu, określenie prawdopodobieństwa przewidywanych skutków (pozytywnych i negatywnych) oraz świadomość poniesionych kosztów, czyli m.in. takie zmienne osobowościowe jak: poziom odczuwanej autonomii, poczucie zaradności, spostrzeganie sensu i ładu społecznego oraz poczucie integracji społecznej 62. Traktowanie czynu sprzecznego z prawem w kategoriach racjonalnego wyboru człowieka zorientowanego na osiąganie celów prowadzi do odrzucenia modelu psychopatologicznego w motywacji przestępstw 63. To planowane rezultaty organizują poszukiwanie sposobności do określonego zachowania, wykorzystywanie posiadanych umiejętności i kształtowanie moralnego nastawienia 64. Przedstawione podejście w refleksji dotyczącej czynów sprzecznych z prawem potwierdza empiryczna analiza decyzji sprawców przestępstw przeciwko 59 Oleś, jw. s A. Bandura. Self-efficacy: The Exercise of Control. New York: Freeman 1997, s L. Tyszkiewicz. Kryminogeneza w ujęciu kryminologii humanistycznej. Katowice: Wyd. UŚ 1997, s. 24; L. Pytka. Resocjalizacja anachronizm, utopia czy nowe wyzwanie socjopedagogiczne? W: Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka. Red. B. Urban. Kraków: Wyd. UJ 2001, s B. Blatier. Control and Self-Esteem, Locus of Control, Causal Attributions, and Self-Esteem: A Comparison Between Prisoners. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology 2000 nr 1, s. 97; J. Gierowski. Psychologiczne wyznaczniki przestępczości. W: Psychologia. Podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, t. 3. Red. J. Strelau. Gdańsk: GWP 2006, s ; Mądrzycki, jw. s. 21; Tyszkiewicz, jw. s E. Etzioni. The Moral Dimension: Toward a New Economics. New York: Free Press 1988, s R. Clarke, D. Cornish. Modelling Offenders Decisions: A Framework for Research and Policy. An Annual Review of Research 1985 nr 6, s. 167.

53 ZNACZENIE PROCESU ZAKORZENIANIA SPOŁECZNEGO 53 mieniu, którzy zostali zakwalifikowani do trzech kategorii początkujących złodziei, profesjonalistów oraz dokonujących kradzieży w desperacji. We wszystkich wymienionych grupach zachowanie antyspołeczne było konsekwencją racjonalnych decyzji, wynikających z własnych doświadczeń i analizy zaistniałej sytuacji. Przestępstwa początkujących i profesjonalnych złodziei były przygotowane i służyły przede wszystkim osiąganiu wartości konsumpcyjnych, natomiast desperaci kradli w celu złagodzenia osobistych trudności 65. Racjonalność działania sprawcy zaznacza się również w czynach o charakterze agresywnym 66. Badania empiryczne pozwoliły na wyodrębnienie trzech typów zabójców ze względu na mechanizmy powstawania agresji przestępstwo w pierwszej grupie wynikało z doświadczania sytuacji trudnej, osłabienia kontroli wewnętrznej i agresji o charakterze reaktywnym, zachowanie agresywne w drugiej kategorii było związane z naruszeniem poczucia godności sprawcy, wysokim nasileniem lęku i/lub upojeniem alkoholowym, natomiast w trzeciej było efektem agresji o charakterze zadaniowym 67. Racjonalność postępowania sprawcy przestępstwa uzasadnia również fakt, że często poszukuje on uzasadnienia dla swojego zachowania, aby w ten sposób zmniejszyć odpowiedzialność za jego skutki 68. Usprawiedliwianie czynu w postaci stosowania różnych technik neutralizacji można traktować z jednej strony w kategoriach istnienia wewnętrznych norm postępowania, a z drugiej redukowania negatywnych stanów psychicznych w postaci poczucia winy, wstydu, lęku, wyrzutów sumienia 69. Nawet z pozoru irracjonalne działanie przestępcy ma określoną logikę, która może być wyjaśniona w wyniku zastosowania heurystycznych metod rekonstrukcji czynników motywacyjnych 70. Potwierdzeniem faktu, że zachowania antyspołeczne stanowią osobisty wybór podmiotu sprawczego, są także wyniki badań, w których stwierdzono, że z przestępczym stylem życia istotnie współwystępują cztery zmienne osobowościowe nieodpowiedzialność, pobłażanie sobie, preferencja dewiacyjnych 65 G. Kroese. Commercial robbers and decision making. Dutch Penal Law and Policy 1994 nr 10, s F. Főrsterling. Atrybucje. Podstawowe teorie, badania i zastosowanie. Gdańsk: GWP 2005, s A. Wolska. Mechanizm agresji zabójców. Czasopismo Psychologiczne 1997 nr 3, s J. Katz. Seductions of Crime. Moral and Sensual Attractions in Doing Evil. New York: Basic Books 1988, s. 216; T. Scheff. Rationality and Emotion. Hommage to Norbert Elias. W: Rational Choice Theory. Advocacy and Critique. Key Issues in Sociological Theory, t. 7. Red. J. Coleman, T. Fararo. Newbury: Park Sage 1992, s W. Haan, J. Vos. A crying shame: The over-rationalized conception of man in the rational choice perspective. Theoretical Criminology 2003 nr 1, s Tamże s

54 54 ROZDZIAŁ II norm postępowania oraz trudności w nawiązywaniu relacji interpersonalnych. Kognitywne wzorce zachowania, wybory życiowe i model egzystencji osób wielokrotnie karanych w sposób istotny zależą od wskazanych wyżej wymiarów osobowości 71. Osiąganie konstruktywnych zmian osobowościowych m.in. w postaci zwiększania zaradności i sensowności, spostrzegania ładu społecznego, odczuwania integracji z innymi i poszerzania autonomii podmiotowej wymaga tego, aby postępowanie ze skazanymi na karę pozbawienia wolności było podporządkowane zasadzie resocjalizacji. Idea takich oddziaływań w zakładach karnych zyskała w polityce kryminalnej dominującą pozycję w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Jednak jej urzeczywistnianie w warunkach izolacji więziennej gdzie była obowiązkowo wdrażana z reguły nie prowadziło do poprawy w postępowaniu osadzonych 72. Wymieniony wzgląd zdecydował o tym, że w obowiązującym systemie polskiego prawa karnego zasada resocjalizacji jest realizowana w sposób ostrożny i ma dobrowolny charakter. Udział w oddziaływaniach poprawczych nie stanowi bowiem obowiązku skazanego, ale ofertę, z której można skorzystać lub też ją odrzucić. Norma resocjalizacji najwyraźniej zaznacza się w systemie programowanego oddziaływania, który jest obligatoryjny jedynie dla młodocianych, zaś pozostali osadzeni uczestniczą w tym systemie dobrowolnie (art. 95 k.k.w.) 73. Według założeń ustawodawcy, readaptacyjne cele kary pozbawienia wolności powinny być osiągnięte przede wszystkim dzięki takim środkom, które zostały wymienione w kodeksie karnym wykonawczym 74. Ich szczegółowa charakterystyka zostanie przedstawiona w następnym paragrafie. 3. Ustawowe środki służące procesowi społecznego zakorzeniania W obowiązującym systemie prawnym do resocjalizacyjnych uspołeczniających środków oddziaływania na skazanych należy (art k.k.w., art. 137 k.k.w. i art. 142 k.k.w.) 75 : 71 G. Walters, T. White. Crime, Popular Mythology, and Personal Responsibility. Federal Probation 1988 nr 1, s S. Pawela. Prawo karne wykonawcze. Zarys wykładu. Zakamycze: Zakamycze 2003, s Hołda, Postulski, jw. s Ustawa z r. Kodeks karny wykonawczy. DzU 1997 nr 90 poz Tamże.

55 ZNACZENIE PROCESU ZAKORZENIANIA SPOŁECZNEGO 55 1) praca 2) nauczanie 3) zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe 4) podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym 5) nagrody i kary dyscyplinarne. Ad 1) Praca jako środek służący zakorzenianiu więźniów. We współczesnej doktrynie prawa penitencjarnego uznaje się, że zatrudnienie skazanego jest jednym z najważniejszych środków resocjalizacji. Jej znaczenie w zakresie przygotowania do życia w społeczeństwie wynika z nauczania zawodu, kształtowania nawyku pracy i przybliżania do warunków wolnościowych. Aspekt wychowawczy pracy wynika również z aktywizacji skazanych, wzbudzania ich zainteresowań, uczenia punktualności i odpowiedzialności. Do dodatkowych atutów tego środka penitencjarnego należy zaliczyć możliwość oderwania od przymusowej izolacji, wypełniania wolnego czasu, wyładowania energii 76. Wykorzystywanie pracy jako środka służącego do zakorzeniania karanych przestępców wymaga jednak spełnienia określonych warunków. Najważniejszym z nich jest to, aby nie stanowiła ona dodatkowej dolegliwości dla skazanego. Pozostałe założenia polegają na jej produktywności, kolektywności, organizowaniu z myślą o przyszłości osadzonego i uwzględnieniu jego przygotowania do zawodu. Readaptacyjne funkcje pracy są realizowane w sytuacji, gdy podlega ona takiej samej ochronie, jest podobnie wynagradzana i posiada zbliżone formy do aktywności zawodowej w warunkach wolnościowych 77. W praktyce penitencjarnej często utożsamia się pozytywny stosunek do pracy u więźniów jako efekt resocjalizacyjny m.in. w postaci zakorzenienia. Jest to rodzaj uproszczenia, ponieważ skazany może być dobrym pracownikiem przy nikłych postępach wychowawczych lub odwrotnie proces wychowawczy może przynosić nieoczekiwanie pozytywne skutki, a wdrażanie skazanego do obowiązków zawodowych napotykać przeszkody. Skuteczność resocjalizacji należy więc oceniać na podstawie sumy wszystkich oddziaływań psychokorekcyjnych, które zostały wykorzystane do potrzeb więźnia 78. Aktualnie stosuje się dwie ważne reguły dotyczące pracy więźniów. Po pierwsze, jest ona odpłatna (art k.k.w.), chociaż przepisy dopuszczają 76 Uzasadnienie rządowego projektu s ; M. Kalinowski. Etos pracy w resocjalizacji skazanych. W: Osobowość przestępcy a proces resocjalizacji. Red. J. Świtka, M. Kuć, I. Niewiadomska. Lublin: TN KUL 2005, s B. Hołyst. Kryminologia. Warszawa: LexisNexis 2004, s. 1360; Pawela, jw. s Hołyst, jw. s

56 56 ROZDZIAŁ II także zatrudnianie nieodpłatne tej kategorii pracowników (art. 123a 1-4 k.k.w.) 79. Druga ważna zasada polega na tym, że czas przepracowany przez więźnia jest zaliczany do okresów zatrudnienia w rozumieniu przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym i do okresu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze (art. 127 k.k.w.) 80. Ze względu na dużą wartość poprawczą, zatrudnienie osadzonych może zostać zrealizowane według różnego rodzaju umów: o pracę, zlecenia, o dzieło, o pracę nakładczą albo na innej podstawie prawnej (art k.k.w.). Oprócz tego, wykorzystuje się tradycyjne formy zatrudniania na podstawie skierowania do pracy w zakładzie przywięziennym, do obowiązków administracyjno-porządkowych w ośrodku karnym, do zadań porządkowych lub pomocniczych na rzecz jednostek organizacyjnych Służby Więziennej lub samorządu terytorialnego 81. Elastyczne potraktowanie zatrudnienia skazanych ma na celu dostosowanie systemu penitencjarnego w Polsce do gospodarki wolnorynkowej, uwzględniania zasady konkurencyjności oraz wysokiej stopy bezrobocia 82. Uzasadnieniem podejmowania różnego typu inicjatyw dotyczących zatrudniania więźniów jest fakt, że w krajach gospodarki wolnorynkowej wysokie bezrobocie w tej grupie jest normalnym zjawiskiem. Taki stan ma różne uwarunkowania, m.in. to, że praca skazanych charakteryzuje się niższą wydajnością z powodu braku kwalifikacji i odpowiednich nawyków. Trudności w aktywizacji zawodowej, będącej wynikiem niskich kwalifikacji, występują zwłaszcza u młodocianych i recydywistów penitencjarnych, czyli grup dominujących w zakładach karnych 83. Wyniki badań przeprowadzone wśród pracodawców sugerują, że wzrost aktywizacji zawodowej poza terenem więzienia zależy od dalszej reorganizacji systemu ulg z tytułu przyjmowania skazanych do pracy. Należy stworzyć skuteczny instrument zachęty i rekompensaty wyższych kosztów zatrudniania osadzonych. Przy tym istnieje potrzeba rzetelnego przedstawienia i popularyzacji wśród pracodawców założeń odpłatnego angażowania osób odbywających sankcje izolacyjne. Drugi warunek spadku bezrobocia w populacji więźniów jest związany z podwyższaniem ich wykształcenia ogólnego i kwalifikacji 79 J. Hołda, Z. Hołda. Prawo karne wykonawcze. Zakamycze: Zakamycze 2004, s Uzasadnienie rządowego projektu s Hołda, Hołda, jw. s Uzasadnienie rządowego projektu s ; Hołda, Postulski, jw. s T. Szymanowski. Polityka karna i penitencjarna w Polsce w okresie przemian prawa karnego (podstawowe problemy w świetle danych empirycznych). Warszawa: Wyd. UW 2004, s

57 ZNACZENIE PROCESU ZAKORZENIANIA SPOŁECZNEGO 57 zawodowych. Istnieje również konieczność, aby dyrektorzy zakładów karnych nawiązywali kontakty i aktywnie współpracowali z lokalnymi podmiotami gospodarczymi 84. W przypadku braku miejsc służących aktywizacji zawodowej osadzonych funkcje resocjalizacyjne spełnia również strategia polegająca na wychowaniu do pracy. W ramach tego rodzaju oddziaływań należy wdrażać skazanych do obowiązków, czyli przyzwyczajać do regularnego wysiłku, wpajać nawyk pracowitości i przyuczać do zawodu. Takie podejście powinno być stosowane zwłaszcza wobec młodocianych i recydywistów penitencjarnych, którzy przed osadzeniem w zakładzie karnym nie pracowali regularnie 85. Ad 2) Nauczanie jako środek służący zakorzenianiu więźniów. Populacja więźniów charakteryzuje się na ogół niskim poziomem wykształcenia ogólnego i niewielkimi kompetencjami w zakresie przygotowania zawodowego. Ze względu na znaczenie readaptacyjne i wysoki poziom bezrobocia wśród więźniów nauczanie stanowi obecnie najważniejszy, a być może jedyny rzeczywisty środek penitencjarnego oddziaływania resocjalizacyjnego 86. Znaczenie ogólnej i zawodowej edukacji w aspekcie poprawczym polega na wykorzystaniu okresu pozbawienia wolności do uzupełnienia braków w wykształceniu, zdobycia kwalifikacji lub przyuczenia do zawodu (art. 130 k.k.w.). Uzupełnienie tych braków stanowi ważny warunek prawidłowej adaptacji społecznej po opuszczeniu zakładu karnego, tym bardziej, że od strony programowej i dydaktycznej takie kształcenie jest całkowicie zintegrowane z systemem oświaty publicznej. Dodatkowym argumentem, który świadczy o readaptacyjnej roli nauczania, jest to, że angażuje ono całą osobowość skazanego zmusza do koncentrowania uwagi, do wysiłku, wytrwałości, systematyczności oraz wymaga dyscypliny zewnętrznej i wewnętrznej 87. W celu zwiększenia liczby uczących się więźniów w systemie penitencjarnym zostały stworzone warunki sprzyjające podwyższaniu poziomu wykształcenia. Istniejące przepisy zezwalają na naukę osadzonych w różnych typach szkół, również poza terenem więzienia. Wobec skazanych, którzy nie mają podstawowego wykształcenia lub zawodu, nauka jest traktowana jako obo- 84 T. Kalisz. Pracodawcy pozawięzienni a zatrudnianie skazanych. W: Służba więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej. Red. W. Ambrozik, P. Stępniak. Poznań-Warszawa- -Kalisz: UAM, CZSW, COSSW 2004, s Hołyst, jw. s Szymanowski. Polityka karna i penitencjarna s Hołyst, jw. s ; Pawela, jw. s

58 58 ROZDZIAŁ II wiązek. Nauczanie na poziomie szkół podstawowej, gimnazjalnej, zasadniczej i średniej jest nieodpłatne. Natomiast zawodowe szkolenie kursowe może być w całości lub w części odpłatne. Świadectwo ukończenia szkoły lub kursu jest wydawane według ogólnie obowiązujących wzorców 88. Za zgodą dyrektora zakładu karnego, osadzony może w drodze samokształcenia przygotować się i zdawać egzaminy w kierunku nauczania, jakie nie jest prowadzone w tym zakładzie (np. uczenie się i zaliczanie kolejnych etapów kształcenia z języków obcych). Ponadto istnieje możliwość składania w zakładzie karnym egzaminów końcowych przez tych skazanych, którzy przed ukończeniem roku szkolnego zostali zwolnieni z odbywania kary 89. Ponadto, uczący się więźniowie uzyskują dodatkowe uprawnienia, przede wszystkim możliwość skrócenia czasu pracy, przyznania miesięcznej zryczałtowanej należności za prace produkcyjne w warsztacie szkolnym oraz pierwszeństwo w zatrudnieniu po zakończeniu kursu zawodowego 90. Przedstawione przesłanki stanowią podstawę do sformułowania wniosku, że w ramach więziennej resocjalizacji należy często stosować środek polegający na nauczaniu zarówno w zakresie podwyższania wykształcenia, jak i zdobywania wiedzy na kursach. Realizowanie tej strategii jest jednak związane z przezwyciężeniem kilku barier 91. Bardzo ważną przeszkodą jest niechęć do podejmowania nauki wśród samych skazanych. Ich negatywna motywacja jest z reguły spowodowana dość znacznym upływem czasu od zakończenia edukacji lub wcześniejszymi niepowodzeniami szkolnymi. Wyniki badań wskazują jednak, że postawa więźniów zmienia się w trakcie uczenia, szczególnie pod wpływem osiąganych wyników. Osoby uczestniczące w więziennych zajęciach edukacyjnych dostrzegają ich szczególne znaczenie w kontekście konstruktywnego spędzania czasu wolnego, zdobywania kompetencji zawodowych, rozwoju osobistego oraz zbliżania warunków zakładu karnego do życia na wolności. Poważnym problemem szkolnictwa więziennego są ograniczone możliwości pracy uczących się osób. Dotyczy to zwłaszcza absolwentów szkół zawodowych. Brak perspektyw w zakresie zatrudnienia stanowi bardzo istotny 88 Uzasadnienie rządowego projektu s Pawela, jw. s Tamże Hołda, Hołda, jw. s. 178; E. Sapia-Drewniak. Współczesne tendencje oświatowe a ich realizacja w warunkach izolacji. Przegląd Więziennictwa Polskiego 1994 nr 8, s. 68; T. Szymanowski. Przemiany systemu penitencjarnego w Polsce. Warszawa: Oficyna Naukowa 1996, s ; M. Bramska. Realizacja prawa skazanego do kształcenia. Przegląd Więziennictwa Polskiego 2000 nr 42, s. 35.

59 ZNACZENIE PROCESU ZAKORZENIANIA SPOŁECZNEGO 59 czynnik zachęcający do podejmowania i kontynuowania nauki. Sugeruje to zmiany nauczania penitencjarnego w kierunku dużej znajomości rynku pracy i dostosowania kształcenia do istniejących potrzeb pracodawców. Jednym z poważniejszych problemów szkolnictwa w zakładach karnych jest również wyłączanie skazanych z nauczania z powodu ukończenia okresu izolacji. Problemy tego typu mogą być rozwiązane poprzez integrację oddziaływań penitencjarnych, probacyjnych i postpenitencjarnych. Ad 3) Zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe jako środki służące zakorzenianiu więźniów. Najbogatszą ofertę resocjalizacyjną, która jest adresowana do skazanych, stanowią zajęcia kulturalno-oświatowe i sportowe. Rozwój takich form spędzania czasu występuje od początku lat 90-tych XX w. Ich psychokorekcyjne znaczenie wynika z kilku przesłanek. Po pierwsze, stanowią one podstawowy środek zagospodarowania czasu wolnego, który jednocześnie sprzyja aktywnemu wypoczynkowi i zaspokaja potrzeby psychiczne izolowanej osoby. Po drugie, organizowanie zajęć kulturalno-oświatowych i/lub sportowych stwarza niepowtarzalną możliwość zmiany ról skazany przestaje być biernym odbiorcą oferty proponowanej przez zakład karny, gdyż sam może inicjować organizowanie określonych przedsięwzięć i współdziałać w nich. Potwierdzeniem dużej roli więźniów w aranżowaniu zajęć kulturalnych i/lub sportowych jest możliwość powoływania przez dyrektora zakładu karnego rzecznika skazanych w celu konsultacji i opiniowania tego typu działalności (art k.k.w.). Trzeci argument świadczący o funkcjach resocjalizacyjnych wymienionych środków jest związany z dużymi możliwościami rozwoju osobistego w wyniku rozbudzania pozytywnych zainteresowań i nawyków. Jest to tym bardziej istotne, że znaczna część skazanych wywodzi się ze środowisk zaniedbanych kulturowo. Kolejnym powodem resocjalizacyjnego wykorzystywania zajęć kulturalno- -oświatowych i sportowych są ich możliwości w zakresie przeciwdziałania procesom standaryzacji. Pozbawienie wolności łączy się z poczuciem ograniczenia własnej indywidualności, dlatego wszelkie działania twórcze służące rozwijaniu wyobraźni, eksponowaniu osobowości jednostki stanowią przeciwwagę dla regulaminowego funkcjonowania w więzieniu. Tym bardziej, że aktywności kulturalne, oświatowe i/lub sportowe mogą być organizowane wspólnie z instytucjami, organizacjami, stowarzyszeniami oraz osobami fizycznymi spoza zakładu karnego.

60 60 ROZDZIAŁ II Ważnym czynnikiem, który uzasadnia angażowanie więźniów w zajęcia o charakterze twórczym lub sportowym, jest fakt, że prowadzą one do redukcji napięcia, impulsywności i przejawów agresji. Warto również zwrócić uwagę na znaczenie gier zespołowych w procesie zakorzeniania osadzonych. Zmiany w postawach więźniów mogą być wynikiem konieczności przestrzegania regulaminów sportowych, współpracy między zawodnikami, podporządkowania osobistych ambicji interesowi zespołu, poczucia odpowiedzialności za wykonanie i wynik gry, zaspokojenia potrzeby sukcesu lub zwiększenia poczucia własnej wartości. Gry zespołowe spełniają również bardzo ważną rolę w zakresie łagodzenia konfliktów wynikających z istnienia podkultury więziennej oraz napięć występujących między osadzonymi a kadrą więzienną 92. Znaczenie zajęć sportowych w resocjalizacji penitencjarnej potwierdzają wyniki badań empirycznych. W opiniach skazanych wychowanie fizyczne jest głównym środkiem resocjalizacyjnym, który pomaga w rozładowaniu negatywnych stanów emocjonalnych i uzyskiwaniu dobrego samopoczucia. Ponadto, zajęcia sportowe przede wszystkim gry zespołowe i świetlicowe stanowią najciekawszy i najczęściej preferowany sposób spędzania czasu wolnego 93. Pomimo wielu zalet strategii o charakterze kulturalno-oświatowym, trzeba stwierdzić, że środek ten nie jest wystarczająco efektywny pod względem zakorzeniania skazanych na sankcje izolacyjne. Wynika to przede wszystkim z faktu, że w ten rodzaj zajęć angażuje się tylko niewielka część osadzonych. Najczęściej są to osoby, które przejawiają określone zainteresowania lub posiadają pewne uzdolnienia. Zdecydowana większość skazanych uczestniczy w kulturze w sposób bierny, polegający na przyjmowaniu propozycji zakładu karnego. Natomiast w ofercie kulturalno-oświatowej dominują formy zajęć, które w niewielkim stopniu oddziałują na osadzonych. Są to najczęściej czytelnictwo prasy i książek z przywięziennej biblioteki, oglądanie programów telewizyjnych, filmy video, audycje radiowe oraz zajęcia świetlicowe. Natomiast najważniejszą przeszkodę w rozwijaniu zajęć sportowych stanowią specyficzne warunki, w jakich działają zakłady karne przede wszystkim 92 Uzasadnienie rządowego projektu s ; Hołyst, jw. s ; Pawela, jw. s ; J. Dobrzeniecki. Resocjalizacja więźniów środkami i metodami kultury fizycznej. W: Wina Kara Nadzieja Przemiana. Red. J. Szałański. Łódź-Warszawa-Kalisz: COS- SW 1998, s ; J. Skupińska-Mówieńska. Wychowanie przez sztukę jako metoda oddziaływań resocjalizacyjnych. W: Wina Kara Nadzieja Przemiana. Red. J. Szałański. Łódź-Warszawa-Kalisz: COSSW 1998, s Dobrzeniecki, jw. s

61 ZNACZENIE PROCESU ZAKORZENIANIA SPOŁECZNEGO 61 ograniczenia architektoniczne uniemożliwiające budowanie boisk i przeludnienie uniemożliwiające wyodrębnienie pomieszczeń do uprawiania sportu 94. Ad 4) Podtrzymywanie kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym jako środek służący zakorzenianiu więźniów. Istotą tego środka poprawczego jest podtrzymywanie, wzmacnianie i odbudowywanie więzi ze społeczeństwem, a szczególnie z rodziną. Bez współpracy zakładów karnych z otoczeniem resocjalizacja penitencjarna nie ma szans na sukces. Osiągnięcie tego celu polega na podejmowaniu różnego typu inicjatyw służących kontaktom więźniów z osobami przebywającymi na wolności 95. Istnieją dwie podstawowe płaszczyzny resocjalizacyjnego współdziałania zakładów karnych ze społeczeństwem. Pierwszą z nich są różnorodne formy wspierania skazanych przez instytucje, organizacje, stowarzyszenia, kościoły i związki wyznaniowe oraz przez osoby fizyczne. Druga płaszczyzna polega na pomocy świadczonej przez więźniów różnym podmiotom życia społecznego, często w postaci pracy zorganizowanych grup skazanych na rzecz społeczności lokalnych 96. Współpraca ze zbiorowością spoza więzienia z jednej strony neutralizuje negatywne skutki izolacji u osadzonych, a z drugiej prowadzi do zmian mentalności znacznej części osób w zakresie traktowania więźniów. Najczęściej bowiem dominują w społeczeństwie oczekiwania, aby wzmocnić restrykcyjność wykonywania kary pozbawienia wolności poprzez zwiększanie wymiarów izolacji i jej dolegliwości 97. W krajach Europy Zachodniej bardzo ważną rolę w resocjalizacji penitencjarnej odgrywa wolontariat. Aktualnie również w polskich więzieniach zaczynają funkcjonować grupy wolontariuszy 98. Ich działalność skupia się przede wszystkim na zagospodarowaniu czasu wolnego skazanych oraz na różnych formach pomocy zarówno dla nich, jak i dla ich rodzin 99. Za roz- 94 Hołyst, jw. s Tamże s Machel, jw. s. 77; J. Zagórski. Formy współdziałania ze społeczeństwem w polskiej praktyce penitencjarnej. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa: CZSW, COSSW 1996, s J. Marinissen. The Problem with Prisons. W: The Prison Experience. Red. M. Camhi. Tokyo: University Press 1989, s. 241; Machel, jw. s ; K. Dziedzic, G. Kiejnick. Subkultura więzienna w świetle procesu naznaczania społecznego. Przegląd Więziennictwa Polskiego 1998 nr 18, s ; W. Ambrozik. Więzi społeczne skazanych i ich rola w procesie resocjalizacji. W: Więziennictwo. Nowe wyzwania. Red. B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak. Warszawa-Poznań-Kalisz: Wyd. UAM, CZSW, COSSW 2001, s A. Biskupska. Wolontariat w zakładzie karnym. Zamojskie Studia i Materiały. Pedagogika 2005 nr 1, s Tamże s

62 62 ROZDZIAŁ II powszechnianiem działalności wolontariatu w zakresie resocjalizacji penitencjarnej przemawiają bardzo ważne argumenty. Przede wszystkim istotny jest wysoki poziom motywacji wolontariuszy w podejmowanych działaniach. Ważne jest również to, że osoby dobrowolnie pomagające więźniom nie są traktowane jako przedstawiciele wymiaru sprawiedliwości, a jednocześnie sprawują nieformalną kontrolę społeczną nad zachowaniami skazanych przez to, że są spostrzegane przez osadzonych jako moralny głos społeczności. Ponadto, działania zakorzeniające, prowadzone przez wolontariuszy, mogą odnieść duży skutek ze względu na ich większą wiarygodność w porównaniu z pracownikami reprezentującymi organy władzy publicznej m.in. dlatego, że są one wynikiem pracy za darmo, czyli dla idei. Atrybut wiarygodności sprawia, że wolontariusze często pełnią rolę pośredników między władzą sądowniczą a przestępcą 100. Priorytetowe znaczenie w ramach relacji ze światem zewnętrznym mają strategie utrzymywania i wzmacniania więzi z rodziną. Resocjalizacyjne znaczenie tych kontaktów polega na tym, że bliscy mogą wywierać wpływ na zmianę postaw skazanego. Ponadto, spotkania z nimi w trakcie odbywania kary mogą się przyczynić do rozwiązywania wewnątrzrodzinnych konfliktów. Do najważniejszych strategii, które ułatwiają poprawę więzi między najbliższymi, należą poradnictwo rodzinne i racjonalnie udzielane przepustki dla więźniów 101. Należy również podkreślić, że uspołecznienie wykonywania kary pozbawienia wolności w Polsce wciąż ewoluuje. Udział społeczeństwa w resocjalizacji penitencjarnej rozpoczął się po 1989 r. Aktualnie występują różne formy współpracy w tym zakresie, które należy udoskonalać i rozszerzać. Zwiększanie udziału różnych podmiotów społecznych w wykonywaniu kar izolacyjnych jest najlepszym gwarantem zmiany charakteru systemu penitencjarnego z podstawowego narzędzia retrybutywnej polityki karnej na ogniwo służące zakorzenianiu przestępców D. Karp, G. Bazemore, J. Chesire. The Role and Attitudes of Restorative Board Members: A Case Study of Volunteers in Community Justice. Crime & Delinquency 2004 nr 4, s H. Machel. Przepustka a problemy seksualne skazanych. Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny 1986 nr 9-10, s ; H. Machel. Instytucja przepustki nadzieje i niebezpieczeństwa. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa: Wyd. CZSW i COSSW 1996, s P. Szczepaniak. Aktualne problemy współpracy służb: socjalnej i penitencjarnej. W: Służba więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej. Red. W. Ambrozik, P. Stępniak. Poznań-Warszawa-Kalisz: UAM, CZSW, COSSW 2004, s

63 ZNACZENIE PROCESU ZAKORZENIANIA SPOŁECZNEGO 63 Ad 5) Nagrody i kary dyscyplinarne jako środki służące zakorzenianiu więźniów. Systemy nagród i kar stanowią ważne sposoby oddziaływań poprawczych z tego względu, że silnie stymulują przemiany w postępowaniu skazanego. Nagrody tworzą wzmocnienia pozytywne i zachętę do poprawy, a kary wzmocnienia negatywne, mające na celu wyeliminowanie niepożądanych zachowań. Resocjalizacyjny charakter nagród i kar potwierdza również to, że z założenia ich stosowanie musi być podporządkowane celom i zasadom wykonywania kary pozbawienia wolności 103. Nagroda może być przyznana więźniowi, który wyróżnia się dobrym zachowaniem w czasie odbywania kary lub w celu zachęcenia go do poprawy postępowania (art. 137 k.k.w.). Katalog nagród został wyszczególniony w art k.k.w. Są nimi: 1) zezwolenie na dodatkowe lub dłuższe widzenie 2) zgoda na widzenie bez osoby dozorującej 3) zezwolenie na widzenie w oddzielnym pomieszczeniu, bez osoby dozorującej 4) zatarcie wszystkich lub niektórych kar dyscyplinarnych 5) nagroda rzeczowa lub pieniężna 6) umożliwienie widzenia bez dozoru, poza obrębem zakładu karnego, z osobą najbliższą lub godną zaufania, na okres nie przekraczający jednorazowo 30 godzin 7) zezwolenie na opuszczenie zakładu karnego bez dozoru, na okres nie przekraczający jednorazowo 14 dni 8) pochwała 9) zezwolenie na częstsze branie udziału w zajęciach kulturalno-oświatowych, z zakresu kultury fizycznej i sportu 10) zgoda na przekazanie upominku osobie wskazanej przez osadzonego 11) zezwolenie na odbywanie widzeń we własnej odzieży 12) pozwolenie na otrzymanie dodatkowej paczki żywnościowej 13) umożliwienie dokonywania dodatkowych zakupów artykułów żywnościowych i wyrobów tytoniowych oraz przedmiotów dopuszczonych do sprzedaży w zakładzie karnym 14) zezwolenie na telefoniczne porozumienie się więźnia ze wskazaną przez niego osobą na koszt zakładu karnego. 103 Szymanowski, Świda, jw. s. 333; S. Lelental. Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. Warszawa: C. H. Beck 2001, s. 358.

64 64 ROZDZIAŁ II Nagroda może być również przyznana w formie ulgi, na przykład w sytuacji, gdy skazany nie wyróżniał się dobrym zachowaniem, ale wystąpiły szczególne okoliczności rodzinne lub osobiste, które uzasadniają jej przyznanie (art k.k.w.). W takim przypadku nie udziela się jednak zezwoleń na: 1) widzenie bez dozoru, poza obrębem zakładu karnego, z osobą najbliższą lub osobą godną zaufania, na okres nie przekraczający jednorazowo 30 godzin, 2) opuszczenie zakładu karnego bez dozoru, na okres nie przekraczający jednorazowo 14 dni. Zamknięty katalog kar dyscyplinarnych zawiera art k.k.w. Są to: 1) nagana 2) pozbawienie wszystkich lub niektórych nie wykorzystanych przez skazanego nagród lub ulg albo zawieszenie ich wykonania na okres do 3 miesięcy 3) zakaz korzystania z udziału w niektórych zajęciach kulturalno-oświatowych lub sportowych, z wyjątkiem korzystania z książek i prasy, na okres do 3 miesięcy 4) brak możliwości otrzymania paczek żywnościowych na okres do 3 miesięcy 5) pozbawienie lub ograniczenie możliwości dokonywania zakupów artykułów żywnościowych lub wyrobów tytoniowych na okres do 3 miesięcy 6) udzielanie widzeń w sposób uniemożliwiający bezpośredni kontakt z osobą odwiedzającą na okres do 3 miesięcy 7) obniżenie przypadającej skazanemu części wynagrodzenia za pracę, nie więcej niż o 25%, na okres do 3 miesięcy 8) umieszczenie w celi izolacyjnej na okres do 28 dni. Kary dyscyplinarne są stosowane w przypadku zawinionego naruszenia zakazów lub nakazów wynikających z ustawy lub innych przepisów wydanych na jej podstawie albo ustalonego w zakładzie karnym lub miejscu pracy porządku (art k.k.w.). Karanie musi być jednak stosowane w sposób bardzo elastyczny przede wszystkim po to, aby stanowiło rodzaj zachęty do zmiany postępowania 104. Zaprezentowane środki resocjalizacyjne powinny przyczynić się do redukowania zjawiska powrotności do przestępstwa. Jednak badania prowadzone w różnych krajach i okresach, wskazują na prawidłowość, że niewielka liczba osób jest odpowiedzialna za dużą liczbę popełnianych przestępstw m.in. 104 Szymanowski, Świda, jw. s. 338.

65 ZNACZENIE PROCESU ZAKORZENIANIA SPOŁECZNEGO 65 w wyniku recydywy 105. Analizy empiryczne wyraźnie pokazują, że wskaźniki powrotności do przestępstwa zawierają się w przedziale % 106. Dane tego rodzaju uzasadniają konkluzję, że należy poszukiwać psychologicznych mechanizmów poprawy moralnej u osób odbywających karę pozbawienia wolności. 105 R. Loeber, D. Farrington, D. Waschbusch. Serious and violent juvenile offenders. W: Serious and Violent Juvenile Offenders: Risk Factors and Successful Interventions. Red. R. Loeber, D. Farrington. Thousand Oaks Sage Publications 1998, s J. Jackson, J. de Keijser, J. Michon. A critical look at research on alternatives to custody. Federal Probation 1995 nr 59, s. 47; B. Urban. Zachowania dewiacyjne młodzieży. Kraków: Wyd. UJ 2000, s ; Tyszkiewicz, jw. s

66

67 ROZDZIAŁ III METODOLOGIA BADAŃ NAD PSYCHOLOGICZNYMI MECHANIZMAMI ZAKORZENIANIA WIĘŹNIÓW W rozdziale ukazującym metodologię analiz empirycznych w zakresie poszukiwania związków między poczuciem zakorzenienia a zmiennymi osobowościowymi, które kształtują się pod wpływem różnego rodzaju doświadczeń u osób odbywających sankcje izolacyjne, zwrócono uwagę na kilka kwestii. Po pierwsze, uzasadniono, dlaczego warto przeprowadzać badania w takim zakresie. Po drugie, przedstawiono problem badawczy. Po trzecie, ukazano przebieg badań i charakterystykę ich uczestników. Po czwarte, scharakteryzowano techniki pomiaru zmiennych psychologicznych, które zostały uwzględnione w analizie empirycznej oraz zaprezentowano sposób obliczania wyników. 1. Problem badawczy i jego uzasadnienie Argumenty uzasadniające badania psychologiczne nad zakorzenieniem więźniów. Za prowadzeniem badań psychologicznych w analizowanym względzie przemawiają następujące przesłanki: 1. poznanie czynników ochraniających przed recydywą 2. dostosowanie polskiej polityki kryminalnej do sposobu postępowania wobec przestępców w Unii Europejskiej 3. poszukiwanie modelu więzienia o reintegracyjnym charakterze 4. możliwość wprowadzania nowych środków i metod resocjalizacji penitencjarnej 5. zwiększanie skuteczności działań systemu penitencjarnego 6. uczenie więźniów przyjmowania odpowiedzialności za własne postępowanie. Ad 1) Poznanie czynników ochraniających przed recydywą. Pierwszy argument prowadzi do tego, aby w poznawaniu etiologii powrotności do przestępstwa poznawać zarówno przyczyny tego zjawiska, jak również czynniki

68 68 ROZDZIAŁ III ochraniające przed recydywą 1. Zaniedbania w tym zakresie wynikają z polityki kryminalnej wielu państw, która jest skoncentrowana przede wszystkim na sprawowaniu kontroli nad przestępcą, a nie na jego reformowaniu 2. Przedstawiona tendencja doprowadziła do tego, że wymiar sprawiedliwości w niewielkim stopniu wykorzystuje teoretyczny i badawczy dorobek współczesnej psychologii m.in. w obszarze psychologicznych mechanizmów, dzięki którym dochodzi do poprawy moralnej przestępców karanych sankcjami izolacyjnymi 3. Ad 2) Dostosowanie polskiej polityki kryminalnej do sposobu postępowania wobec przestępców w Unii Europejskiej. Argument drugi jest związany z tym, że w polityce kryminalnej krajów europejskich od wielu lat zwraca się uwagę na konieczność resocjalizowania przestępców w ramach stosowania kar kryminalnych, w tym również wykonywania sankcji izolacyjnych 4. Pomimo krytyki idei resocjalizacji w ciągu ostatnich trzydziestu lat, w europejskich oddziaływaniach penitencjarnych wciąż akcentuje się potrzebę zapewnienia więźniom udziału w zajęciach edukacyjnych, sportowych i terapeutycznych. Starania personelu mają na celu ograniczanie negatywnych skutków pobytu w zakładzie karnym i zwiększanie szans na pozytywną reintegrację społeczną osadzonych 5. Kadrze towarzyszy przekonanie, że należy podejmować działania poprawcze wobec przestępców, pomimo wysokich nakładów finansowych na tego rodzaju przedsięwzięcia, ponieważ brak resocjalizacji jest jeszcze bardziej kosztowny, chociaż trudny do wyliczenia i inaczej rozłożony w czasie 6. 1 P. Harris, K. Keller. Ex-Offenders Need Not Apply. The Criminal Background Check in Hiring Decisions. Journal of Contemporary Criminal Justice 2005 nr 1, s J. Petersilia. Prisoner Reentry: Public Safety and Reintegration Challenges. The Prison Journal 2001 nr 3, s. 360; A. Szymanowska. Więzienie i co dalej. Warszawa: Wyd. Akadem. Żak 2003, s. 10; J. Laub. The life course of criminology in the United States: The American Society of Criminology 2003 Presidential Address. Criminology 2004 nr 42, s J. Świtka. Wprowadzenie w problematykę karania. W: Autorytet i godność służb penitencjarnych a skuteczność metod resocjalizacji. Red. J. Świtka, M. Kuć, I. Niewiadomska. Lublin: Wyd. KUL 2004 s. 13; L. Sherman, H. Strang. Verdicts or inventions? Interpreting results from randomized controlled experiments in criminology. American Behavioral Scientist 2004 nr 47, s ; L. Sherman. The Use and Usefulness of Criminology, : Enlightened Justice and Its Failures. The Annals of the American Academy, AAPSS 2005 nr 115, s B. Hołyst. Główne kierunki badań we współczesnej penitencjarystyce. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Kalisz: CZSW 1996, s B. Stańdo-Kawecka. Podstawy prawne resocjalizacji. Zakamycze: Zakamycze 2000, s S. Brown. Cost-effective correctional treatment. Forum on Corrections Research 2000 nr 2, s

69 METODOLOGIA BADAŃ NAD PSYCHOLOGICZNYMI MECHANIZMAMI ZAKORZENIANIA 69 Ad 3) Poszukiwanie modelu więzienia o reintegracyjnym charakterze. Argument trzeci odnosi się do tego, że w światowej polityce kryminalnej zaznacza się intensywny proces reformowania systemów penitencjarnych w takim kierunku, aby wprowadzać reintegracyjny model zakładów karnych 7. W inicjatywach tego rodzaju należy podkreślić znaczenie oddziaływań psychologicznych. Podstawowym celem obecności psychologa w reintegracyjnym więzieniu, niezależnie od rodzaju wykonywanych zadań, powinno być przygotowanie skazanego do wolności w taki sposób, aby osoba odbywająca karę współuczestniczyła w procesie resocjalizacji i była współodpowiedzialna za własną readaptację społeczną 8. Warunkiem takiej sytuacji są otwarcie się sprawcy na zabiegi psychokorekcyjne i wola poprawy, które wynikają z istoty ludzkiego ja i wewnętrznej refleksji moralnej 9. Poprawczy kierunek działań wobec skazanych jest uzasadniony tym, że tylko znikoma część osób odbywających sankcje izolacyjne kończy życie w zakładach karnych wskutek chorób, wypadków czy innych zdarzeń, natomiast znaczna ich część powraca do społeczeństwa. Zatem podmioty odpowiedzialne za politykę kryminalną w naszym kraju muszą być zainteresowane tym, aby jak największa liczba byłych więźniów potrafiła zaakceptować obowiązujące w społeczeństwie wartości i normy postępowania 10. Ad 4) Możliwość wprowadzania nowych środków i metod resocjalizacji penitencjarnej. Argument czwarty odnosi się do tego, że obowiązujące w Polsce prawo karne dopuszcza wprowadzanie nowych środków i metod wpływania na skazanych (art. 71 k.k.w.) 11. Inicjowanie nowych form oddziaływania resocjalizacyjnego może być połączone z tworzeniem służb, działów, zespołów i stanowisk (art. 3 ust. 3 ustawy o SW) 12. Przeprowadzanie eksperymentów penitencjarnych wymaga jednak spełnienia ważnych warunków. Mianowicie, projekty tego rodzaju powinny być oparte na określonych koncepcjach teoretycznych oraz na wynikach prowadzonych analiz empirycznych. 7 H. Machel. Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna. Gdańsk: Arche 2003, s D. Gajdus, B. Kalinowska. Aksjologia kary pozbawienia wolności w nauczaniu Jana Pawła II. W: Rola wartości moralnych w procesie socjalizacji i resocjalizacji. Red. J. Świtka, M. Kuć, I. Niewiadomska. Lublin: Wyd. KUL 2005, s Świtka, jw. s T. Szymanowski. Powrót skazanych do społeczeństwa. Warszawa: PWN 1989, s. 6-7; C. Clements. Offender classification: Two decades of progress. Criminal Justice and Behavior 1996 nr 23, s Ustawa z r. Kodeks karny wykonawczy. DzU 1997 nr 90 poz Ustawa z r. o Służbie Więziennej. DzU 1996 nr 61 poz. 283.

70 70 ROZDZIAŁ III Nowe strategie oddziaływań penitencjarnych muszą zatem posiadać naukową metodologię, która sprzyja ich rzetelnemu ocenieniu 13. Brak badań w kwestii pozytywnej readaptacji społecznej więźniów skutkuje również tym, że pomimo możliwości, w polskim systemie penitencjarnym istnieje znikoma liczba eksperymentów i dążeń innowacyjnych w zakresie resocjalizacyjnej działalności 14. Ad 5) Zwiększanie skuteczności działań systemu penitencjarnego. Argument piąty polega na tym, że badania w zakresie psychologicznych mechanizmów procesu zakorzeniania więźniów mogą stanowić ważną pomoc w zakresie 15 : diagnozowania penitencjarnego prognozowania kryminologicznego odpowiedniego dopasowania do potrzeb skazanych ustawowych środków resocjalizacyjnych m.in. oddziaływania poprzez pracę, nauczania, zajęć kulturalno-oświatowych, sportu, podtrzymywania kontaktów z rodziną i światem zewnętrznym oraz penitencjarnego nagradzania i karania. Przedstawione prawidłowości wskazują wyraźnie, że proces resocjalizacji wymaga stosowania różnych środków oddziaływania poprawczego, które powinny być zindywidualizowane zarówno w kontekście możliwości poprawczych więźnia, jak również ich ograniczeń 16. Posługiwanie się wynikami badań psychologicznych szczególnie w odniesieniu do potencjału readaptacyjnego osadzonych zwiększa również szanse na realizowanie zasady profesjonalizmu w działalności penitencjarnej. Według dyrektywy zawartej w normie profesjonalizmu oddziaływaniami resocjalizacyjnymi powinien zajmować się odpowiednio przygotowany personel, dzięki któremu możliwe jest efektywne programowanie, organizowanie i realizowanie procesu psychokorekcyjnego 17. Ad 6) Uczenie więźniów przyjmowania odpowiedzialności za własne postępowanie. Argument szósty jest związany z tym, że poznanie procesu zakorzeniania więźniów może pomóc w stymulowaniu skazanych do tego, aby przyjmowali większą odpowiedzialność za własne zachowanie zarówno pozytywne, jak i negatywne. W warunkach zakładu karnego ważne jest zarówno 13 Sherman, jw. s T. Szymanowski. Polityka karna i penitencjarna w Polsce w okresie przemian prawa karnego (podstawowe problemy w świetle danych empirycznych). Warszawa: Wyd. UW 2004, s Machel, jw. s S. Pawela. Prawo karne wykonawcze. Zarys wykładu. Zakamycze: Zakamycze 2003, s Tamże s

71 METODOLOGIA BADAŃ NAD PSYCHOLOGICZNYMI MECHANIZMAMI ZAKORZENIANIA 71 pogłębianie wglądu i samokontroli osadzonych w analizowanym względzie, jak również stwarzanie sytuacji, w których skazani mogą dokonywać samodzielnych decyzji, za które chcą przyjąć odpowiedzialność 18. Problem badawczy. W analizie empirycznej na użytek niniejszej pracy podjęto próbę odpowiedzi na pytanie: Czy istnieją związki między wymiarami osobowości ukształtowanymi w wyniku osobistych doświadczeń a czynnikami konstytuującymi poczucie zakorzenienia u osób odbywających sankcje izolacyjne? Ze względu na pięć wymiarów, które składają się na doświadczanie zakorzenienia postawiono pięć szczegółowych pytań badawczych. Czy zachodzą istotne zależności między czynnikami osobowości uformowanymi w wyniku doświadczeń jednostek odbywających kary pozbawienia wolności a: spostrzeganiem ładu społecznego (pytanie 1.)? poczuciem sensu (pytanie 2.)? odczuwaniem zaradności (pytanie 3.)? przekonaniem o istnieniu własnej autonomii (pytanie 4.)? przeżywaniem integracji społecznej (pytanie 5.)? Udzielanie odpowiedzi na postawione powyżej kwestie będzie stanowiło zawartość kolejnych pięciu rozdziałów monografii. W tym miejscu należy również wskazać, że w przeprowadzonych badaniach uwzględniono takie czynniki osobowości jak: spostrzeganie przystosowania osobistego, poczucie koherencji, doświadczanie własnej skuteczności, podmiotowa orientacja wartościująca, poczucie jakości życia, sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych, funkcjonowanie zasobów przystosowawczych. Definicje operacyjne przedstawionych zmiennych zostały przedstawione w trzecim paragrafie niniejszego rozdziału. 2. Przebieg badań i charakterystyka badanych osób Analizy empiryczne prowadzono w ramach projektu Więzi społeczne zamiast więzień. Wsparcie pozytywnej readaptacji osób zagrożonych wykluczeniem społecznym z powodu konfliktu z prawem, współfinansowanego 18 H. Machel. Propozycja modelu ośrodka pracy skazanych dla młodocianych i dorosłych nierecydywistów (koncepcja, organizacja, wdrożenie i ocena). Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny 1983 nr 16, s

72 72 ROZDZIAŁ III przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Zostały one przeprowadzone od do roku. Badaniami objęto: 500 osób nieletnich, które weszły w konflikt z prawem karnym 109 sprawców przestępstw odbywających sankcje izolacyjne 99 byłych więźniów. Osoby uczestniczące w ankietyzacji w 90% pochodziły z województwa lubelskiego. Włączenie 10% grupy z terenu całej Polski do puli respondentów było podyktowane wyczerpaniem możliwości pozyskania próby badawczej z obszaru Lubelszczyzny. Badania były prowadzone przez przeszkolonych ankieterów m.in. przez studentów psychologii KUL oraz przez osoby posiadające bezpośredni kontakt z jednostkami, które weszły w konflikt z prawem karnym (przez kuratorów sądowych, pracowników socjalnych, księży, pedagogów szkolnych). Wszystkie badania przeprowadzono w indywidualny sposób. Przeciętny czas udzielania odpowiedzi przez respondentów wahał się od 2 do 4 godzin. W wyjątkowych sytuacjach ankietowani ustosunkowywali się do zadawanych im pytań w czasie dwóch kolejnych spotkań. Ze względu na potrzeby niniejszego opracowania, w analizie empirycznej uwzględniono wyniki 109 aktualnych więźniów. Do grupy respondentów włączano osoby, które przygotowywały się do wyjścia na wolność, czyli w okresie 6 miesięcy przed opuszczeniem miejsca izolacji. Opisując ankietowanych ze względu na zmienne socjo-demograficzne, należy zwrócić uwagę, że zbiorowość ta obejmuje 100% mężczyzn, których średnia wieku wynosi 35 lat, a średni okres pobytu w zakładzie karnym 2 lata. Głównym powodem pozbawienia wolności w populacji aktualnych więźniów było popełnienie pospolitego przestępstwa głównie w postaci kradzieży, włamania, rozboju, pobicia lub handlu narkotykami. Poniżej zostanie zaprezentowana charakterystyka badanych osób ze względu na miejsce zamieszkania przed osadzeniem (tab. 1.), poziom wykształcenia (tab. 2.) oraz posiadany status materialny (tab. 3.). W społeczności ankietowanych, którzy odbywają kary izolacyjne, najwięcej osób ok. 50% zamieszkiwało przed osadzeniem w dużych aglomeracjach (miasto powyżej 100 tysięcy mieszkańców: 36,7%; tysięcy: 10,1%). Porównywalny odsetek respondentów cechuje się miejscem pobytu w środowisku wiejskim (22%) i w miastach średniej wielkości (22,9%; miasto tysięcy mieszkańców: 15,6; 6-20 tysięcy: 7,3%). Najmniejsza grupa aktualnych więźniów przed pobytem w więzieniu zamieszkiwała w małych miasteczkach (miasto do 5 tysięcy mieszkańców: 6,4%).

73 METODOLOGIA BADAŃ NAD PSYCHOLOGICZNYMI MECHANIZMAMI ZAKORZENIANIA 73 Tab. 1. Miejsce zamieszkania osób badanych (N=109) przed osadzeniem w zakładzie karnym Miejsce zamieszkania N % Wieś 24 22,0 Miasto do 5 tysięcy mieszkańców 7 6,4 Miasto 6-20 tysięcy mieszkańców 8 7,3 Miasto tysięcy mieszkańców 17 15,6 Miasto tysięcy mieszkańców 11 10,1 Miasto powyżej 100 tysięcy mieszkańców 40 36,7 Systemowe braki danych 2 1,8 Ogółem ,0 Tab. 2. Poziom wykształcenia osób badanych (N=109) Poziom wykształcenia N % Podstawowe 35 32,1 Na poziomie gimnazjalnym 5 4,6 Zawodowe 37 33,9 Średnie 25 22,9 Na poziomie licencjackim 3 2,8 Wyższe magisterskie 3 2,8 Systemowe braki danych 1 0,9 Ogółem ,0 Informacje zawarte w tabeli pozwalają na stwierdzenie, że społeczność respondentów w zakładach karnych odznacza się niskim poziomem wykształcenia. Świadczą o tym dwie przesłanki. Pierwsza z nich wskazuje, że wśród ankietowanych jest wysoki odsetek osób ok. 70% posiadających niski status związany z nauką (wykształcenie podstawowe, gimnazjalne i zawodowe). Przesłanka druga jest związana z tym, że w badanej populacji jedynie w marginalny sposób tylko ok. 6% zaznaczają się jednostki posiadające wyższe wykształcenie (na poziomie licencjackim: 2,8%; wyższe magisterskie: 2,8%).

74 74 ROZDZIAŁ III Tab. 3. Sytuacja materialna osób badanych (N=109) Sytuacja materialna N % Bardzo zła 15 13,8 Zła 28 25,7 Raczej zła 27 24,8 Raczej dobra 24 22,0 Dobra 13 11,9 Systemowe braki danych 2 1,8 Ogółem ,0 Przedstawione informacje uzasadniają konkluzję, że osoby badane, które odbywają karę pozbawienia wolności, odznaczają się zróżnicowanym statusem materialnym. Niewielka część badanych ocenia swoją sytuację materialną w sposób skrajny 13,8% jako bardzo złą, 11,9% jako dobrą. Niski status ekonomiczny jest typowy dla 50% respondentów (zła sytuacja materialna: 25,7%; raczej zła: 24,8%). Natomiast 22% ankietowanych spostrzega własne położenie ekonomiczne jako raczej korzystne. 3. Opis technik pomiaru zmiennych psychologicznych i sposób obliczania wyników Charakterystyka pomiaru zmiennych wyjaśnianych. Wymiarem wyjaśnianym w przeprowadzonej analizie statystycznej jest poczucie zakorzenienia przez osoby osadzone w więzieniach. Doświadczenie tego rodzaju jest konstytuowane przez pięć czynników spostrzeganie ładu społecznego, odczuwanie sensu, zaradność, przeżywanie autonomii oraz poczucie integracji społecznej. Do pomiaru zmiennych wyjaśnianych zastosowano Skalę Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran 19. Charakteryzowana technika pomiaru bazuje na teorii alienacji H. Seemana, w której zostało wyodrębnionych pięć typów wyobcowania. Autorka metody uzupełniła teoretyczne kategorie o przeciwstawne 19 K. Kmiecik-Baran. Poczucie alienacji. Treść i charakterystyka psychometryczna. Przegląd Psychologiczny 1993 nr 4, s

75 METODOLOGIA BADAŃ NAD PSYCHOLOGICZNYMI MECHANIZMAMI ZAKORZENIANIA 75 krańce, co w efekcie doprowadziło do wyodrębnienia pięciu wymiarów poczucia alienacji-zakorzenienia 20 : 1. anomii ładu społecznego 2. bezsensu sensu 3. bezradności zaradności 4. samowyobcowania autonomii 5. izolacji społecznej integracji interpersonalnej. Skala Poczucia Alienacji składa się ze 100 pozycji. Do każdego wymiaru poczucia alienacji-zakorzenienia odnosi się 20 twierdzeń (10 pozytywnych i 10 negatywnych). Respondent ustosunkowuje się do każdego twierdzenia, wybierając jedną z pięciu odpowiedzi: 1 całkowicie się zgadzam, 2 zgadzam się, 3 nie mam zdania, 4 nie zgadzam się, 5 całkowicie się nie zgadzam. Psychometryczne właściwości metody. Rzetelność poszczególnych wymiarów (anomia ład społeczny): r tt =0,98, 2. (bezsens sens): r tt =0,96, 3. (bezradność zaradność): r tt =0,94, 4. (samowyobcowanie autonomia): r tt =0,28, 5. (izolacja społeczna integracja interpersonalna): r tt =0,97. Charakterystyka pomiaru zmiennych wyjaśniających. W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, jakie czynniki podmiotowe współwystępują z wymiarami konstytuującymi poczucie zakorzenienia, wykorzystano metody służące do pomiaru następujących mechanizmów osobowościowych: 1. spostrzegania przystosowania osobistego 2. poczucia koherencji 3. doświadczania własnej skuteczności 4. podmiotowej orientacji wartościującej 5. poczucia jakości życia 6. sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych 7. funkcjonowania zasobów przystosowawczych. Ad 1) Spostrzeganie przystosowania osobistego. Do testowania tej zmiennej zastosowano Test Niedokończonych Zdań J. Rottera RISB (Rotter Incomplete Sentences Blank). Podstawą polskiej adaptacji metody było drugie wydanie RISB z 1992 roku 22. Narzędzie posiada walory technik projekcyjnych swobodny charakter wypowiedzi, duży stopień ukrycia celu prowadzonych 20 K. Kmiecik-Baran. Poczucie alienacji. Gdańsk: Wyd. UG 1995, s Tamże s A. Jaworowska, A. Matczak. Test Niedokończonych Zdań Rottera (RISP). Podręcznik. Warszawa: PTP 1998, s. 10.

76 76 ROZDZIAŁ III analiz, ewentualność tworzenia nowych trzonów w zależności od specyficznych celów badawczych i zalety metod obiektywnych łatwość i rzetelność oceny oraz możliwość porównywania odpowiedzi różnych osób i prowadzenia badań grupowych 23. Instrukcja wymaga, aby ankietowany dopisał dalszy ciąg do podanych mu słów początkowych (trzonu zdania). Zakłada się, że udzielone odpowiedzi odzwierciedlają pragnienia, dążenia, lęki i postawy osoby badanej 24. Wnioskowanie o poziomie jej przystosowania odbywa się na podstawie uzupełniania 40 trzonów zdań, które dotyczą dominującego samopoczucia, postaw wobec przeszłości i przyszłości, preferencji wartości i celów, nasilenia problemów psychicznych, stosunku do pracy, postaw wobec innych ludzi i stosunku do siebie 25. Ze względu na cel badań i możliwość tworzenia nowych trzonów, metodę uzupełniono 6 dodatkowymi zdaniami niedokończonymi, które dotyczyły sfery dążeń i celów (Najbardziej cenię ; Moją największą radością, Ważne jest dla mnie, W życiu kieruję się, Moim największym skarbem, Moje dążenia ). Pomimo tego, że RISB jest metodą projekcyjną, to jednak posiada system obiektywnej oceny udzielanych odpowiedzi, dzięki któremu można policzyć wskaźnik ogólnego przystosowania jednostki. W tym celu należy każde zdanie zaklasyfikować do jednej z siedmiu kategorii możliwych ocen 26 : odpowiedziom pozytywnym są przypisywane punkty od 0 do 2 (0 niezwykle pozytywne, 1 bardzo pozytywne, 2 umiarkowanie pozytywne), treści neutralne są klasyfikowane na 3 punkty, zaś wypowiedziom konfliktowym przypisuje się od 4 do 6 punktów (4 słaby, 5 umiarkowany, 6 silny konflikt). Wskaźnik przystosowania stanowi sumę punktów uzyskanych we wszystkich zdaniach niedokończonych. Wielkość liczbowa tego wskaźnika jest zawarta w granicach punkty, przy czym wyższy wynik oznacza gorsze przystosowanie. Ze względu na to, że badany może nie wypełnić wszystkich zdań, do jego obliczania stosuje się wzór: Wskaźnik przystosowania = suma uzyskanych punktów x liczba zdań do uzupełnienia liczba uzupełnionych zdań 23 Tamże s Tamże s Tamże s Tamże s. 42.

77 METODOLOGIA BADAŃ NAD PSYCHOLOGICZNYMI MECHANIZMAMI ZAKORZENIANIA 77 Uzyskana w ten sposób wartość może być wykorzystywana zarówno do celów przesiewowych, jak również do porównań międzygrupowych. Wartość psychometryczna metody. Zgodność ocen tych samych protokołów przez sędziów kompetentnych, mierzona współczynnikiem korelacji Spearmana, wynosi 0,96. Współczynnik zgodności wewnętrznej α-cronbacha posiada wartość 0, Trafność mierzona różnicami w grupach kontrastowych wskazuje, że osoby nieprzystosowane (więźniowie, maltretowane kobiety, pacjenci z depresją, bezrobotni) osiągają istotnie wyższe wyniki od osób stanowiących próbę normalizacyjną 28. Ad 2) Poczucie koherencji. Do analizy tej zmiennej osobowościowej zastosowano Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC-29 A. Antonovsky ego, który składa się z 29 pytań. Hierarchiczna analiza czynnikowa ujawniła istnienie ogólnego czynnika w umiarkowanym stopniu obciążającego prawie wszystkie pozycje skali, co stanowi przesłankę do uznania wyniku ogólnego, jaki osoba badana uzyskuje w kwestionariuszu, za trafny wskaźnik poczucia koherencji 29. Dodatkowo kwestionariusz zawiera 3 skale służące do pomiaru części składowych koherencji poczucia zrozumiałości (11 pozycji), zaradności (10) i sensowności (8). Osoby badane ustosunkowują się do każdego twierdzenia na 7-punktowej skali. Wartość wskaźników w inwentarzu jest określona w następujących granicach: poczucie koherencji , zrozumiałości 11-77, zaradności 10-77, sensowności 8-56 punktów. Wyższy wynik liczbowy każdego wskaźnika oznacza większe nasilenie badanej zmiennej. Psychometryczne właściwości metody. Współczynniki zgodności wewnętrznej α-cronbacha, uzyskane w 11 różnych badaniach, wahały się od 0,84 do 0, Ad 3) Doświadczanie własnej skuteczności. Do badania przekonań dotyczących osobistej skuteczności zastosowano Kwestionariusz Oceny Własnego Życia I. Niewiadomskiej. Pierwsza część metody odnosi się do poczucia nasilenia sytuacji trudnych i opiera się na dwóch założeniach. Po pierwsze, 27 A. Matczak, A. Jaworowska. Test Niedokończonych Zdań Rottera RISB. Aneks do podręcznika. Normalizacja dla osób dorosłych. Warszawa: PTP 2003, s Tamże s M. Zwoliński. Kontrowersje dotyczące struktury czynnikowej Kwestionariusza Orientacji Życiowej (skali SOC) A. Antonovsky ego. Przegląd Psychologiczny 2000 nr 3, s A. Antonovsky. Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Warszawa: Fundacja IPN 1995, s

78 78 ROZDZIAŁ III sytuacje trudne naruszają układ jednostka otoczenie, prowadząc do stresu psychologicznego. Ich spostrzeganie ma zatem szczególne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania człowieka w środowisku. Po drugie, autorka przyjmuje transakcyjną koncepcję stresu, w której obciążenie psychiczne traktuje się jako wynik oceny sytuacji w kontekście adaptacji jednostki do otoczenia. W kwestionariuszu uwzględniono siedem rodzajów sytuacji trudnych deprywację potrzeb psychicznych i biologicznych; nadmierne obciążenie fizyczne i/ lub psychiczne; konflikty wewnętrzne; poczucie zagrożenia; duże przeszkody w realizacji celów; trudności w zrozumieniu napływających nowych bodźców. Respondent dokonuje oceny częstości występowania poszczególnych trudności na skali pięciostopniowej. Część ta pozwala określić trzy wskaźniki: stopień nasilenia odczuwanych sytuacji trudnych w przeszłości, teraźniejszości oraz przewidywania ich w przyszłości. Współczynnik α-cronbacha, obliczony na grupie 1480 badanych, przyjął następujące wartości dla poszczególnych wskaźników: 0,88 dla poczucia nasilenia sytuacji trudnych w przeszłości, 0,88 dla odbioru aktualnych trudności oraz 0,90 dla przewidywania sytuacji trudnych w przyszłości. Druga część narzędzia została skonstruowana w celu zmierzenia nasilenia doświadczanych sukcesów. Oparto się tutaj na założeniu, że częstsze osiąganie celów będzie owocowało wyższym poczuciem własnej skuteczności. Kwestionariusz odnosi się do doświadczania takich sukcesów jak: osiąganie celów w życiu osobistym, rodzinnym, zawodowym oraz towarzyskim. Respondent ocenia częstotliwość realizacji dążeń na skali pięciopunktowej. Dzięki podziałowi na przeszłość, teraźniejszość i przyszłość możliwe jest wyróżnienie trzech wskaźników doświadczania sukcesu ze względu na perspektywę czasową. Współczynnik α-cronbacha został obliczony na grupie 1480 badanych i wyniósł dla poszczególnych wskaźników: 0,74 dla doświadczania sukcesów w przeszłości, 0,82 dla przeżywanych aktualnie osiągnięć oraz 0,89 dla przewidywanych sukcesów. Część trzecia metody odnosi się do poczucia doświadczania porażek w życiu osobistym, rodzinnym, zawodowym oraz towarzyskim. Zakłada się bowiem, że ich wysokie nasilenie będzie prowadziło do niskiego poziomu samoskuteczności. Badany odnosi się do stwierdzeń na skali pięciopunktowej. Pytania z tej części również odwołują się do trzech perspektyw czasowych przeszłości, teraźniejszości oraz przyszłości. Współczynniki α-cronbacha obliczone na grupie 1480 osób wyniosły: dla poczucia doświadczania porażek w przeszłości 0,78, dla obecnych porażek 0,82, a dla przewidywania przyszłych porażek 0,88.

79 METODOLOGIA BADAŃ NAD PSYCHOLOGICZNYMI MECHANIZMAMI ZAKORZENIANIA 79 Ad 4) Podmiotowa orientacja wartościująca. Doświadczenia obejmujące funkcjonowanie człowieka w sferze aksjo-normatywnej zostały zbadane dzięki zastosowaniu Kwestionariusza Kryzysu w Wartościowaniu (KKW) P. Olesia. Metoda jest przeznaczona do analizy trudności w procesie wartościowania u osób zdrowych psychicznie 31. KKW składa się z 25 pozycji, w tym z 24 o charakterze diagnostycznym. Badanie prowadzi do określenia rezultatu ogólnego (nasilenia kryzysu w wartościowaniu) oraz do wyników w 4 podskalach, które mierzą główne objawy tego kryzysu 32 : trudności w hierarchizowaniu systemu wartości (H) 7 pozycji poczucia zagubienia wartości (Z) 6 dezintegracji wartościowania (D) 6 poczucia niezrealizowania wartości (R) 5. Zadaniem osoby badanej jest ustosunkowanie się do treści każdego z twierdzeń przez zakreślenie jednej z trzech możliwych odpowiedzi: P prawda,? nie jestem pewien, F fałsz. Za odpowiedź diagnostyczną respondent uzyskuje 2 punkty, za? 1, a za odpowiedź niezgodną z kluczem 0. Ogólną sumę otrzymuje się poprzez dodanie punktów uzyskanych za odpowiedzi dotyczące wszystkich diagnostycznych pozycji, natomiast wyniki w podskalach stanowią sumę punktów z pozycji przyporządkowanych wyodrębnionym objawom kryzysu wartościowania. Psychometryczne właściwości metody. Rzetelność mierzona współczynnikiem zgodności wewnętrznej α-cronbacha wynosi: 0,90 wynik ogólny; 0,76 podskala H; 0,73 Z; 0,74 D i 0,73 R 33. Ad 5) Poczucie jakości życia. Do testowania tego czynnika wykorzystano Kwestionariusz do Badania Poczucia Jakości Życia (WHOQOL-BREF). Narzędzie składa się z 26 pytań, na które osoba odpowiada na pięciostopniowej skali, ustosunkowując się do jakości własnej egzystencji: 1 bardzo zła, 2 zła, 3 ani dobra, ani zła, 4 dobra, 5 bardzo dobra. Respondent ocenia swoje funkcjonowanie w okresie ostatnich czterech tygodni w takich wymiarach jak 34 : zdrowie fizyczne m.in. w zakresie energii fizycznej, zmęczenia, mobilności, bólu, snu, odpoczynku, zdolności do pracy 31 P. Oleś. Kwestionariusz do Badania Kryzysu w Wartościowaniu. Podręcznik. Warszawa: PTP 1988, s Tamże s Tamże s L. Wołowicka. Jakość życia w naukach medycznych. Poznań: Wyd. AM 2001, s

80 80 ROZDZIAŁ III funkcjonowanie psychiczne np. w obszarze obrazu ciała, wyglądu, negatywnych i pozytywnych odczuć, poczucia własnej wartości, doświadczeń religijnych, przekonań, myślenia, uczenia się, pamięci, koncentracji uwagi relacje społeczne przede wszystkim w odniesieniu do poziomu doświadczanego wsparcia społecznego i aktywności seksualnej środowisko zewnętrzne m.in. w wymiarze bezpieczeństwa osobistego, opieki zdrowotnej, możliwości zdobywania nowych informacji i umiejętności, uzyskiwania odpoczynku, zanieczyszczenia otoczenia, hałasu, transportu. Psychometryczne właściwości metody. Rzetelność mierzona współczynnikiem zgodności wewnętrznej α-cronbacha wynosi: dla poszczególnych wymiarów: od 0,54 do 0,91, dla całości skali: 0,92 (dla osób zdrowych) i 0,95 (dla chorych) 35. Ad 6) Sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Do testowaniua wymienionych czynników wykorzystano trzy metody Skalę Strategicznego Podejścia do Radzenia Sobie (SACS) S. Hobfolla, Kwestionariusz Religijnych Sposobów Radzenia Sobie ze Stresem (Brief RCOPE) K. Pargamenta oraz Kwestonariusz MAP (Maudsley Addiction Profile) J. Marsdena, D. Stewarda, D. Besty. Skala Strategicznego Podejścia do Radzenia Sobie (SACS) S. Hobfolla. Metoda służy do badania strategii zaradczych, jakie są podejmowane w sytuacjach trudnych. Do kwestionariusza zostały wybrane stwierdzenia odzwierciedlające zarówno indywidualne, jak i kolektywistyczne strategie zaradcze, przy czym jako kryterium doboru służyło podejście jednostki do problemu i sposób wykorzystania zasobów osobistych, społecznych, stanu i materialnych. SACS zawiera 52 twierdzenia przedstawiające potencjalne reakcje w sytuacjach stresujących. Respondent ustosunkowuje się do każdego zdania za pomocą pięciostopniowej skali: od 1 (zdecydowanie tak nie robiłem) do 5 (zdecydowanie tak robiłem). W metodzie wyodrębniono dziewięć strategii zaradczych. Są nimi 36 : 1) działania asertywne, 2) unikanie, 3) poszukiwanie wsparcia społecznego, 4) działania ostrożne, 5) współpraca społeczna, 6) działania instynktowne, 7) działania agresywne, 8) działania antyspołeczne, 9) działanie nie wprost. Psychometryczne właściwości metody. Rzetelność mierzona współczynnikiem zgodności wewnętrznej α-cronbacha na grupie 1697 osób wynosi: 35 Tamże s S. Hobfoll. Stres, kultura i społeczność. Gdańsk: GWP 2006, s

81 METODOLOGIA BADAŃ NAD PSYCHOLOGICZNYMI MECHANIZMAMI ZAKORZENIANIA 81 0,53 działania asertywne; 0,66 współpraca społeczna; 0,77 poszukiwanie wsparcia społecznego; 0,70 działania ostrożne; 0,71 działania instynktowne; 0,76 unikanie; 0,47 działanie nie wprost ; 0,67 działania antyspołeczne; 0,53 działania agresywne. Kwestionariusz Religijnych Sposobów Radzenia Sobie ze Stresem (Brief RCOPE) K. Pargamenta. Konstruktem teoretycznym, którego operacjonalizację stanowi kwestionariusz, jest religijne radzenie sobie ze stresem, za pomocą którego jednostka próbuje zrozumieć zarówno osobiste, jak i sytuacyjne wymagania i sprostać im 37. Kwestionariusz składa się z 14 pytań, tworzących 2 kategorie: pozytywne religijne strategie radzenia sobie (7 pozycji) i odpowiednio negatywne (7 pozycji). Zadaniem respondentów jest określenie stopnia, w jakim korzystają z poszczególnych sposobów religijnego radzenia sobie z przykrymi wydarzeniami poprzez wybór jednej z odpowiedzi na 5-punktowej skali: 1 zdecydowanie tak nie robiłem, 2 nie robiłem tak, 3 nie wiem, czy tak robiłem, 4 tak robiłem, 5 zdecydowanie tak robiłem. Psychometryczne właściwości metody. Współczynnik zgodności wewnętrznej α- Cronbacha, który został przeliczony na grupie 1362 osób, wynosi dla negatywnych strategii zaradczych 0,8; a dla pozytywnych sposobów radzenia sobie: 0,9. Kwestonariusz MAP (Maudsley Addiction Profile) J. Marsdena, D. Stewarda, D. Besty. MAP (Maudsley Addiction Profile) jest ustrukturyzowanym wywiadem, który służy do badania zagadnień związanych z problematyką uzależnień chemicznych 38. Metoda składa się z 4 części 39 : pierwsza używanie substancji psychoaktywnych częstotliwość korzystania z różnych rodzajów środków odurzających, przyjmowane dawki, wiek inicjacji druga zachowania zagrażające zdrowiu iniekcje narkotykowe, ryzykowne kontakty seksualne trzecia zaburzenia somatyczne i problemy psychiczne towarzyszące używaniu substancji psychoaktywnych 37 E. Talik, L. Szewczyk. Ocena równoważności kulturowej religijnych strategii radzenia sobie ze stresem na podstawie adaptacji kwestionariusza RCOPE Kennetha I. Pargamenta. Przegląd Psychologiczny 2008 nr 4, s J. Marsden, G. Gossop, D. Stewart, M. Farrell, P. Lehmann, C. Edwards, J. Strang. The Maudsley Addiction Profile (MAP): A brief instrument for assessing treatment outcome. Addiction 1998 nr 12, s E. Hornowska. Kwestionariusz MAP (Maudsley Addiction Profile) i jego wykorzystanie w obszarze uzależnień. Serwis Informacyjny Narkomania 2006 nr 2, s

82 82 ROZDZIAŁ III czwarta trudności społeczne współwystępujące z korzystaniem ze środków uzależniających. W badaniach na użytek niniejszego opracowania wykorzystano pierwszą część kwestionariusza. Ze względu na rodzaj prowadzonych analiz, została ona zmodyfikowana zadanie osoby badanej polega na zakreśleniu cyfry najlepiej określającej częstotliwość używania każdej z 11 rodzajów wymienionych substancji psychoaktywnych: 1 nigdy, 2 bardzo rzadko, 3 czasami, 4 często, 5 bardzo często. Wskaźnik nasilenia konsumpcji środków uzależniających stanowi wynik zsumowania częstotliwości przyjmowania poszczególnych środków. Jego wartość jest określona w granicach punktów. Wartość psychometryczna polskiej adaptacji kwestionariusza. Rzetelność MAP mierzona metodą test-retest w okresie 14 dni wskazała, że współczynniki korelacji dla poszczególnych części metody wahały się od 0,68 do 0,98. Współczynniki zgodności wewnętrznej α-cronbacha, obliczone na grupie 109 pacjentów uzależnionych od substancji psychoaktywnych, wynosiły: 0,86 dla skali zdrowia fizycznego; 0,89 dla skali zdrowia psychicznego 40. Ad 7) Funkcjonowanie zasobów przystosowawczych. W testowaniu tego wymiaru osobowości zastosowano Kwestionariusz Oceny Zachowania Zasobów S. Hobfolla. Metoda jest oparta na teorii zachowania zasobów (Conservation of Resources Theory COR) S. Hobfolla i stanowi narzędzie do pomiaru zarządzania nimi. Kwestionariusz zawiera 74 zasoby o charakterze materialnym, osobistym, stanu i energii 41. Osoby badane (posługując się pięciopunktową skalą typu Likerta) na pierwszym etapie dokonują oceny znaczenia (ważności) poszczególnych zasobów; na drugim etapie oceniają, w jakim stopniu pozyskały je w swoim życiu, zaś na trzecim w jakim stopniu je utraciły. Psychometryczne właściwości metody. Rzetelność mierzona współczynnikiem zgodności wewnętrznej α-cronbacha na grupie 1697 osób wynosi: 0,97 znaczenie zasobów; 0,98 ich zyski; 0,98 ich straty. Opis zastosowanej metody statystycznej. W badaniach wykorzystano metodę równań regresyjnych, dzięki której można ustalić procent wariancji zmiennej wyjaśnianej (Y) za pomocą liniowej kombinacji zmiennych wyjaś- 40 Hornowska, jw. s Hobfoll, jw. s. 87.

83 METODOLOGIA BADAŃ NAD PSYCHOLOGICZNYMI MECHANIZMAMI ZAKORZENIANIA 83 niających (X 1 X n ) 42. Model regresyjny został zastosowany po to, aby ustalić, w jakiej mierze różne mechanizmy osobowościowe współwystępują z czynnikami konstytuującymi zakorzenienie (w tym celu odwrócono wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran). Do obliczeń statystycznych wykorzystano metodę krokową liniowego modelu korelacyjno-regresyjnego (MCR). W przypadku jednej zmiennej wyjaśnianej (Y) oraz kilku zmiennych wyjaśniających (X 1 X n ) równanie regresji liniowej przyjmuje postać: Y = b 1 X 1 + b 2 X 2 + b 3 X b n X n + Y przewidywane wyniki zmiennej wyjaśnianej Y b 1, b 2 cząstkowe współczynniki regresji X 1...X n wartości zmiennych wyjaśniających stała w równaniu regresji Wagi beta (standaryzowane, cząstkowe współczynniki regresji) wskazują na to, o ile zmieni się zmienna wyjaśniana (Y) wskutek zmiany standaryzowanych zmiennych wyjaśniających X 1...X n. Za pomocą współczynnika korelacji wielokrotnej (R) określana jest siła związku liniowego między zmienną wyjaśnianą Y oraz zmiennymi wyjaśniającymi X 1...X n (traktowanymi łącznie). Zaś współczynnik determinacji (R 2 ) informuje o procencie wyjaśnionej wariancji zmiennej Y przez liniową kombinację zmiennych X 1...X n. 42 P. Newbold. Stochastic Parameter Regression models. Beverly Hills, London, New Delhi: Sage Publications 1985; C. Ostrom. Time series analysis: Regression Techniques. Beverly Hills, London, New Delhi: Sage Publications 1984.

84

85 ROZDZIAŁ IV ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE JAKO WYNIK ZMIAN W WYMIARZE: ANOMIA POCZUCIE ŁADU SPOŁECZNEGO W części poświęconej pierwszemu wymiarowi procesu zakorzeniania więźniów akceptacji obowiązujących w społeczeństwie wartości i norm postępowania zwrócono uwagę na trzy zagadnienia. Po pierwsze, wskazano na istnienie związków między indywidualnymi i społecznymi standardami zachowania. Po drugie, zaprezentowano wyniki analiz empirycznych, które wskazują na zależności między spostrzeganiem ogólnie obowiązujących wzorców przez skazanych a funkcjonowaniem mechanizmów osobowościowych, które kształtują się pod wpływem doświadczeń człowieka. Po trzecie, przedstawiono możliwości kształtowania podmiotowego systemu wartości w populacji więźniów. 1. Istota zakorzeniania w zbiorowości ludzkiej dzięki spostrzeganiu ładu społecznego Związki człowieka z otoczeniem wskazują wyraźnie, że funkcjonowanie w społecznościach ludzkich wymaga dostosowania się do wymagań, jakie te zbiorowości stawiają. Dostosowanie to jest możliwe wtedy, gdy osoba postępuje według powszechnie przyjętych wartości i norm zachowania m.in. reguł prawnych, moralnych i obyczajowych, które ułatwiają wzajemne współdziałanie. We wspólnotach ludzkich występują dwie podstawowe tendencje dawanie i branie. Skłonność do brania wynika z faktu, że życie społeczne jest nieodzownym elementem rozwoju jednostki ludzkiej. Jest wiele dóbr i wartości, których pojedynczy człowiek nie jest w stanie samodzielnie osiągnąć. Charakter zbiorowości ludzkich i zakres ich różnorodnych form aktywności jest często wyznaczany przez konieczność zaspokajania jednostkowych potrzeb. Tendencja określająca dawanie jest natomiast wynikiem tego, że człowiek jako istota społeczna odczuwa potrzebę angażowania się w działania wspólnoty

86 86 ROZDZIAŁ IV i poświęcania się dla innych 1. Wymienione tendencje dawanie i branie stanowią fundament dla takich zasad określających porządek społeczny jak 2 : 1. dobro wspólne 2. pomocniczość 3. sprawiedliwość 4. solidarność. Ad 1) Zasada dobra wspólnego. Wymieniona norma zobowiązuje do wkładu w życie społeczne wszystkie podmioty, które je tworzą. Chodzi tu przede wszystkim o zaangażowanie jednostek i zbiorowości mniejszych w dobro wspólne społeczności większych. W związku z tym zasada dobra wspólnego określa obowiązki od dołu i uprawnienia od góry. Obowiązki polegają na dawaniu poszczególnych osób i ich wspólnot na rzecz grup większych. Natomiast uprawnienia są związane z wykorzystywaniem przez zbiorowości większe wkładu, jaki poszczególne jednostki wnoszą w życie społeczne 3. Ad 2) Zasada pomocniczości. Jest to norma kształtująca uprawnienia jednostki wobec społeczności, a wspólnoty mniejszej wobec większej. Roszczenia polegają przede wszystkim na tym, że większe grupy mają obowiązek świadczyć uzupełniającą pomoc mniejszym, a wszystkie większe i mniejsze zbiorowości osobie ludzkiej. Regułę subsydiarności należy realizować w dwóch aspektach: negatywnym i pozytywnym. Pierwszy polega na poszanowaniu inicjatywy, swobody działania, kompetencji i odpowiedzialności jednostek ludzkich przez społeczności oraz uznaniu autonomii wspólnot mniejszych przez większe zbiorowości. Zatem w ujęciu negatywnym subsydiarność jest paradoksalnie związana z brakiem pomocy w sytuacji, gdy osoba i/lub mała społeczność radzą sobie z wyznaczonymi przez siebie celami 4. Aspekt pozytywny reguły pomocniczości polega natomiast na świadczeniu pomocy tam, gdzie jest ona konieczna. Nie chodzi tu jednak o opiekę permanentną, lecz doraźną, po to, by jednostka (lub grupa), która nie jest w stanie zrealizować własnych celów, mogła po uzyskaniu niezbędnego wsparcia 1 M. Kalinowski. Wspólnoty nadziei. Realizacja zasad życia społecznego w ruchu hospicyjnym. Lublin: Wyd. KUL 2007, s Tamże s Kalinowski, jw. s ; L. Szot. Dobro wspólne podstawą społecznej aktywności hospicjum. Studia Warmińskie 2008 nr 44/45, s Kalinowski, jw. s

87 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: ANOMIA POCZUCIE ŁADU SPOŁECZNEGO 87 w dalszym ciągu osiągać specyficzne dla siebie dążenia w samodzielny sposób. Zatem działalność społeczności większych i lepiej zorganizowanych powinna uzupełniająco pomagać wspólnotom mniejszym i gorzej zorganizowanym, a wszystkie społeczności większe i mniejsze mają jedynie subsydiarnie wspierać działania człowieka w jego rozwoju, gdyż ani druga osoba, ani żadna zbiorowość nie są w stanie wypełnić jego zadań i przyjąć odpowiedzialności za jego życie 5. Ad 3) Zasada sprawiedliwości. Jest to norma, która reguluje uprawnienia i obowiązki ludzkie przez stosowanie zasady oddawania każdemu tego, co mu się należy, przy jednoczesnym uwzględnianiu wymogów porządku społecznego. Norma sprawiedliwości porządkuje życie zbiorowe w najwyższym stopniu wtedy, gdy odnosi się do trzech podstawowych relacji międzyludzkich. Pierwszą jest interakcja pomiędzy równorzędnymi partnerami, kolejną stanowi stosunek całej społeczności do jej członków, a trzecią relacje członków do całej zbiorowości. Urzeczywistnianie sprawiedliwości jako reguły prawnej odznacza się trzema atrybutami relacyjnością (odniesieniem do drugiego podmiotu), stałym charakterem powinności oraz równowagą pomiędzy tym, co należne, a tym, co przyznane 6. W analizowanej zasadzie w znacznym stopniu zaznaczają się funkcje sprawiedliwości rozdzielczej, która ma na celu umożliwienie wszechstronnego rozwoju każdemu człowiekowi, pomimo zajmowania różnej pozycji społecznej, odmiennych zadań życiowych, wykształcenia, czy też posiadanych kompetencji. Dlatego każda zorganizowana społeczność określa specyficzny system reguł sprawiedliwościowych, mających na celu wskazanie odpowiedniego sposobu dystrybucji dóbr, specyficznych obciążeń oraz zakresu ochrony jej najsłabszych członków 7. Ad 4) Zasada solidarności. Porządek społeczny musi opierać się na sprawiedliwości, ale jej dyrektywy mogą być zrealizowane tylko dzięki solidarności, wyrażającej powszechne braterstwo między ludźmi. Można zatem wysunąć wniosek, że norma miłości społecznej (solidarności) w życiu wspólnotowym stanowi swoiste dopełnienie sprawiedliwości. Wynika to z faktu, że nakazuje ona przekształcenie stosunków i struktur społecznych w kierunku nadawania 5 Tamże s Kalinowski, jw. s L. Szot. Wolontariat a zasada sprawiedliwości społecznej. W: Młodzież wobec wyzwań współczesności. Red. T. Bąk, J. Mierzwa, B. Szluz. Warszawa: Wyd. UKSW 2010, s

88 88 ROZDZIAŁ IV im bardziej ludzkiego (humanistycznego) charakteru, czyli decyduje zarówno o solidarnych postawach człowieka w życiu zbiorowym (np. poprzez inicjowanie współpracy na rzecz dobra wspólnego), jak i o prospołecznych działaniach wobec poszczególnych jednostek (np. poprzez opiekowanie się chorą osobą) 8. Spostrzeganie ładu społecznego m.in. reguły dobra wspólnego, subsydiarności, sprawiedliwości i solidarności społecznej w istotny sposób wiąże się z systemem wartości człowieka (standardami wewnętrznymi), czyli ze zhierarchizowaną strukturą relacji, która decyduje o stosunku do siebie i do otaczającej rzeczywistości oraz motywuje do określonego rodzaju postępowania 9. W perspektywie psychologicznej wartość jest bowiem traktowana jako trwałe przekonanie, że specyficzny sposób zachowania lub finalny stan egzystencji jest osobowo lub społecznie lepszy od przeciwstawnego sposobu postępowania lub innego stanu egzystencji 10. Standardy wewnętrzne pełnią funkcję motywacyjną w sytuacji, gdy są spełnione dwa warunki mianowicie, gdy są odczuwane i uznawane 11. Oznacza to, że obiekt przedstawiający dla człowieka wartość powinien być odczuwany jako atrakcyjny, przez co powinien stać się przedmiotem pragnień. Wartość odczuwana, która stała się pragnieniem, może zostać uznana bądź odrzucona. Te jakości zostają uznane przez osobę, które odpowiadają albo jej indywidualnym przekonaniom, albo społecznemu systemowi przekonań. Wartość odczuwana wzbudza motywację do działania, a wartość uznawana bezpośrednio ukierunkowuje działania podmiotu. Poczucie zgodności przekonań i postępowania zawiera w sobie siłę motywacyjną, która skłania do działania zgodnego z uznawanym systemem wartości. W praktyce pojawia się jednak problem istnienia wartości o charakterze deklaratywnym. Niektóre są jedynie deklarowane przez osobę, a inne zostają przyjęte i uznawane za własne czyli zinternalizowane. Przedstawione rozróżnienie jest bardzo ważne, ponieważ tylko wartości zinternalizowane kierują zachowaniami człowieka 12. System standardów wewnętrznych kształtuje się w wyniku socjalizacji, która polega na zamierzonych i niezamierzonych wpływach społecznych. 8 Kalinowski, jw. s K. Ostrowska. Psychologia resocjalizacyjna. W kierunku nowej specjalności psychologii. Warszawa: Fraszka Edukacyjna 2008, s P. Oleś. Wartościowanie a osobowość: Psychologiczne badania empiryczne. Lublin: RW KUL 1989, s S. Ossowski. Dzieła. Z zagadnień psychologii społecznej, t. 3. Warszawa: PWN 1967, s E. Bielicki. Młodociani przestępcy ich wartości i orientacja wartościująca. Bydgoszcz: Wyd. WSP 1995, s. 130.

89 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: ANOMIA POCZUCIE ŁADU SPOŁECZNEGO 89 Dzięki znaczącym relacjom interpersonalnym dochodzi do interioryzacji preferowanych kulturowo wartości i norm postępowania oraz do przyswojenia przez jednostkę umiejętności, jakie są potrzebne do wykonywania różnorodnych ról w zbiorowości 13. Proces socjalizacji towarzyszy człowiekowi przez całe życie. Początkowo dokonuje się w rodzinie, w grupach rówieśniczych i sąsiedzkich, a następnie rozszerza się na inne systemy socjalizacyjne, w których jednostka jest wprowadzana w obowiązujące reguły postępowania 14. Jednak nie wszystkie wartości stanowiące treść wpływu otoczenia zostają włączone w system standardów wewnętrznych człowieka. Ze zbioru przekazywanych interpersonalnie wzorców postępowania osoba wybiera tylko pewną ich część, która decyduje o sposobie jej przystosowania do otaczającej rzeczywistości 15. Należy podkreślić fakt, że spostrzeganie ładu społecznego oraz jego rozumienie i realizowanie w znacznym stopniu ułatwia nawiązywanie różnorodnych relacji człowieka ze światem. Ważnym procesem w zakresie interakcji procesów psychicznych i społecznych jest uwewnętrznienie powszechnie akceptowanych wartości. Na bazie zinterioryzowanych standardów człowiek stawia sobie cele, które stanowią antycypowane stany rzeczy oraz nośniki potencjalnych wartości i znaczeń. Dążenia można uznać za wizję przyszłości, którą w toku działania sprawca zmienia w realny świat. Dzięki nim osoba nie jest nigdy w pełni, lecz wciąż staje się m.in. poprzez realizację długoterminowych celów, kreowanie indywidualnego stylu życia, tworzenie nawyków i konstytuowanie jednoczącej filozofii życiowej 16. W kontekście uwewnętrznionych wartości kształtują się też postawy moralne, czyli poznawcze, emocjonalne i działaniowe odniesienie do dobra lub zła 17. Na bazie przedstawionych zależności można zatem sformułować konkluzję, że zinterioryzowane wartości społeczne pełnią ważną rolę w intencjonalnym ustosunkowaniu się człowieka do otaczającego świata 18. Spostrzeganie ładu 13 B. Szacka. Wprowadzenie do socjologii. Warszawa: Oficyna Naukowa 2003, s I. Niewiadomska. Resocjalizacja. W: Leksykon teologii pastoralnej. Red. R. Kamiński, W. Przygoda, M. Fiałkowski. Lublin: TN KUL 2006, s L. Tyszkiewicz. Kryminogeneza w ujęciu kryminologii humanistycznej. Katowice: Wyd. UŚ 1997, s C. Cekiera. Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych. Metody programy modele ośrodki zakłady wspólnoty. Lublin: TN KUL 1993, s. 260; K. Popielski. Noetyczny wymiar osobowości. Psychologiczna analiza poczucia sensu życia. Lublin: RW KUL 1993, s. 67; Oleś. Wartościowanie s K. Ostrowska. Znaczenie kształtowania postaw moralno-światopoglądowych w profilaktyce przestępczości nieletnich. W: Zapobieganie demoralizacji nieletnich. Red. Z. Sobolewski, F. Kozaczuk. Rzeszów: WSP 1990, s L. Eckensberger. Activity or Action: Two different roads towards an integration of culture into psychology? Culture & Psychology 1995 t. 1, s ; J. Barbalet. The Jamesian

90 90 ROZDZIAŁ IV zbiorowego znajduje odzwierciedlenie między innymi w procesie wartościowania człowieka, na który składają się takie elementy jak 19 : wolny wybór spośród alternatywnych możliwości, dokonany po rozważeniu konsekwencji każdej z nich poczucie zadowolenia z dokonanego wyboru gotowość do ujawniania i porównywania podjętej decyzji z wyborami innych ludzi, przy jednoczesnym preferowaniu opcji, która jest akceptowana przez otoczenie podjęcie działania zgodnego z wyborem, które jednocześnie ma doprowadzić do realizacji określonych wartości utrwalenie zaprezentowanego wzorca postępowania w dalszym życiu. Warto również zauważyć, ze w kształtowaniu podmiotowego systemu aksjologicznego istotną rolę odgrywa spostrzeganie społeczne, na które składają się dwa rodzaje informacji deskryptywna (związana z właściwościami fizycznymi rzeczy, zdarzeniami i zjawiskami) i afektywna (dotycząca doznań emocjonalnych w bezpośrednim kontakcie z obiektem, jego oceny w kategoriach ważności dla podmiotu lub użyteczności dla realizacji celu) 20. Orientacja poznawcza pozwala planować przyszłe działania i przewidywać ich konsekwencje, natomiast informacja afektywna służy tworzeniu emocjonalnie symetrycznej reprezentacji świata w schematach poznawczych. Istnienie obydwu wymienionych rodzajów informacji w strukturze osobowości ułatwia jednostce podejmowanie działań wobec różnorodnych obiektów 21. Wymienione przesłanki stanowią podstawę do stwierdzenia, że system standardów wewnętrznych jest konstytuowany przez trzy komponenty 22 : kognitywny świadomość słuszności celu i/lub należytego sposobu inicjowanego działania afektywny przeżywanie emocji związanych z celem i/lub sposobem realizowania aktywności behawioralny zdolność do kierowania swoim postępowaniem. theory of action. The Sociological Review 1997 t. 45, s ; R. Franken. Psychologia motywacji. Gdańsk: GWP 2005, s P. Oleś. Z zagadnień psychologii wartości. Roczniki Filozoficzne: Psychologia 1984 nr 32, s M. Lewicka. Afektywne i deskryptywne mechanizmy spostrzegania innych ludzi. W: Psychologia spostrzegania społecznego. Red. M. Lewicka, J. Trzebiński. Warszawa: Książka i Wiedza 1985, s Tamże s Oleś. Wartościowanie s. 39.

91 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: ANOMIA POCZUCIE ŁADU SPOŁECZNEGO 91 Analiza spostrzegania ładu społecznego przez więźniów w kontekście procesu zakorzeniania wynika z faktu, że przejawianie zachowań dewiacyjnych jest często traktowane w kryminologii jako wynik takich wartości i norm postępowania, które zostały ukształtowane w toku nieprawidłowych oddziaływań otoczenia 23. Socjalizacyjne kształtowanie nieakceptowanego społecznie postępowania w szczególny sposób podkreśla teoria zróżnicowanych powiązań, która zakłada, że preferencja dewiacyjnych wzorców zachowań zależy od czterech prawidłowości, jakimi cechują się relacje w ramach grup socjalizacyjnych częstotliwości, czasu trwania, uprzedniości oraz ich intensywności. Na gruncie prezentowanej teorii sformułowano wskazane niżej prawidłowości 24. Im wcześniejsze są kontakty jednostki z wzorami zachowań dewiacyjnych, tym większe prawdopodobieństwo wykształcenia się u niej tego typu wzorców. Im częstsze są relacje osoby z modelami nieakceptowanego postępowania, tym większe ryzyko, że będzie ona powtarzała tego rodzaju aktywności. Im dłuższe są interakcje z człowieka z jednostkami modelującymi czyny antyspołeczne, tym większe prawdopodobieństwo, że będzie on je powtarzał we własnym zachowaniu. Im bardziej zaznacza się intensywność w kontaktach między osobą a modelem dewiacyjnej aktywności, tym większe szanse na to, że wykształci się u niej nieakceptowany społecznie wzorzec postępowania. Wyniki badań wskazują, że problem zachowań dewiacyjnych nasila się również w cywilizacjach o charakterze konsumpcyjno-przemysłowym, w których człowiek nie ma poczucia zakorzenienia, przynależności i nie znajduje wartości, dzięki którym może kształtować jednoczącą filozofię życiową. Rezultatem takiej cywilizacji jest jednowymiarowe społeczeństwo i jednowymiarowy człowiek 25. Zachowaniom dewiacyjnym sprzyjają przede wszystkim takie elementy kulturowe jak 26 : nadmierna koncentracja na osiąganiu zysków finansowych, przy jednoczesnym pomijaniu innych sfer rozwoju zarówno w wymiarze społecznym, jak również na poziomie indywidualnym 23 Niewiadomska, jw. s A. Siemaszko. Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN 1993, s P. Karpowicz. Kultura współczesna a narkotyki. Biuletyn Informacyjny. Problemy Narkomanii 2001 nr 4, s Tamże s. 15.

92 92 ROZDZIAŁ IV nadmierna rywalizacja i konkurencyjność oraz marginalizowanie słabszych jednowymiarowy kierunek sukcesu życiowego ubogie duchowo wzorce kultury masowej. Związki między antyspołecznym zachowaniem a zaburzeniami w procesie spostrzegania ładu społecznego uzasadniają wniosek, że cele resocjalizacyjne powinny polegać przede wszystkim na przyswajaniu obowiązującego w społeczeństwie systemu aksjo-normatywnego przez osoby, które już mają ukształtowane standardy wewnętrzne, ale niezgodnie z założeniami pożądanego modelu kulturowego. Poddając zdemoralizowane osoby zabiegom resocjalizacyjnym, zakłada się, że pod ich wpływem efekty wcześniejszego procesu socjalizacji zostaną zmodyfikowane lub zastąpione prospołecznymi wartościami i ogólnie akceptowanymi wzorcami postępowania. Analogiczne cele posiada resocjalizacja penitencjarna, która zmierza do takich zmian w osobowości osadzonych, aby byli oni zdolni do konstruktywnego funkcjonowania w społeczeństwie po opuszczeniu zakładu karnego 27. Ukierunkowanie resocjalizacji penitencjarnej na zmiany spostrzegania ładu społecznego przez więźniów wskazują wyniki analiz empirycznych. Na ich podstawie można stwierdzić, że osoby wchodzące w konflikt z prawem karnym odznaczają się przede wszystkim preferencją hedonistycznych wartości, które wynikają z silnego pragnienia, aby uzyskiwać natychmiastowe przyjemności i/lub korzyści oraz z działania wewnętrznych impulsów 28. Przestępcy cenią wygodne życie, związane z dobrobytem materialnym, bogaceniem się i unikaniem ciężkiej pracy. Z największą aprobatą w tej grupie spotyka się konsumpcja, czyli wartość oznaczająca zaspokajanie w nadmiarze własnych potrzeb, życie chwilą bez planowania, pracy i wysiłku, skłonność do zdobywania pieniędzy za wszelką cenę oraz ich wydawania bez ograniczeń 29. Różnice w standardach wewnętrznych między przestępcami i osobami, które zachowują się zgodnie z obowiązującymi normami, polegają między innymi na tym, że u jednostek nieprzystosowanych społecznie występuje istotnie mniejsze nasilenie wartości dotyczących poszukiwania sensu włas- 27 Niewiadomska, jw. s C. Matusewicz. Uznawane wartości a przestępczość nieletnich. Przegląd teorii i zagadnień. Przegląd Psychologiczny 1977 nr 4, s J. Kościuch. Hierarchie wartości w nerwicach i psychopatii oraz ich zmiany pod wpływem psychoterapii. Warszawa: ATK 1984, s. 139.

93 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: ANOMIA POCZUCIE ŁADU SPOŁECZNEGO 93 nego życia w odniesieniu do transcendencji (zbawienie) oraz jakości relacji interpersonalnych (prawdziwa przyjaźń, dojrzała miłość, uznanie otoczenia). W zakresie wartości instrumentalnych (związanych z osiąganiem celów) osoby niedostosowane społecznie istotnie częściej preferują czynniki związane z samowystarczalnością (niezależność, odwaga), a znacząco rzadziej oparte na kooperacji interpersonalnej (uczciwość, szczerość, prawdomówność, solidność, odpowiedzialność, pogodne usposobienie) 30. Podobne prawidłowości zauważono w badaniach młodocianych przestępców. Młodzież wchodząca w konflikt z prawem preferuje standardy charakterystyczne dla orientacji dionizyjskiej (hedonistycznej), natomiast u osób nie naruszających norm społecznych dominuje orientacja prometejska (prospołeczna) 31. Ponadto młodociani przestępcy preferują takie wzorce postępowania jak 32 : indywidualizm, brak długoterminowych celów życiowych, niski poziom ideowości, cwaniactwo w relacjach interpersonalnych, oportunizm społeczny (m.in. w postaci braku inicjatyw na rzecz drugiego człowieka). W sposobie funkcjonowania standardów wewnętrznych u młodzieży naruszającej normy karne często również zaznacza się wewnętrznie sprzeczny układ wartości i zasad. Mechanizm ten polega z jednej strony na istnieniu przekonania o szkodliwości zachowań przestępczych, a z drugiej na traktowaniu czynów karalnych jako sposobu osiągania osobistych sukcesów i przeceniania okoliczności, które usprawiedliwiają antyspołeczne postępowanie sprawcy Czynniki osobowości formujące spostrzeganie ładu społecznego przez więźniów Analiza empiryczna związków między mechanizmami osobowościowymi a poczuciem ładu społecznego w populacji osadzonych w zakładach karnych zostanie przedstawiona w trzech częściach. W pierwszej z nich będą zaprezentowane istotne statystycznie związki między tymi dwoma elementami, w drugiej wymiary podmiotowego funkcjonowania, które nie korelują istotnie ze zmienną wyjaśnianą, zaś w trzeciej model końcowy, w którym 30 Tamże Bielicki, jw. s Tamże s M. Meyer. Hierarchie wartości jako wyznaczniki zachowań sprzecznych z prawem. Polsko- -niemieckie studium porównawcze. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls 2003, s

94 94 ROZDZIAŁ IV będzie zaprezentowany procent wyjaśnionej wariancji dla wiązki zmiennych osobowościowych, które istotnie łączą się z doświadczaniem ładu społecznego w zbiorowości skazanych. Wymiary osobowości istotnie współwystępujące z doświadczaniem ładu społecznego. Przeprowadzona analiza statystyczna pozwala na sformułowanie stwierdzenia, że z testowanym składnikiem zakorzeniania w istotny sposób korelują elementy konstytuujące takie mechanizmy osobowości jak: 1. poczucie koherencji (por. tabela 4.; wykres 1.) 2. doświadczanie własnej skuteczności (por. tabela 5.; wykres 2.) 3. osobowościowa orientacja wartościująca (por. tabela 6.; wykres 3.) 4. poczucie jakości życia (por. tab. 6.; wykres 4.). Ad 1) Poczucie koherencji. W równaniu regresji uwzględniono trzy składniki poczucia koherencji zrozumiałość, zaradność i sensowność. Zależności między wymienionymi wymiarami osobowości a spostrzeganiem ładu społecznego ilustruje tabela 4. Tab. 4. Wyniki równania regresji: elementy poczucia koherencji (wyniki w Kwestionariuszu Orientacji Życiowej SOC-29 A. Antonovsky ego) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: spostrzeganiem ładu społecznego (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary koherencji B SE β t p (Stała) 0,123 4,548 0,027 0,978 Poczucie zrozumiałości 0,128 0,101 0,146 1,261 0,210 Poczucie zaradności 0,281 0,133 0,287 2,110 0,037 Poczucie sensowności 0,057 0,139 0,050 0,412 0,681 Skorygowane R 2 =0,16; F(3;103)=7,84; p<0,001 Przedstawione wyniki wskazują, że testowany czynnik zakorzeniania (spostrzeganie ładu społecznego) w istotny sposób koreluje z poczuciem zaradności. Natomiast nie zaznaczają się istotne związki między rozumieniem obowiązującego systemu aksjo-normatywnego a dwoma pozostałymi wymiarami, które konstytuują koherencję poczuciem zrozumiałości i sensowności.

95 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: ANOMIA POCZUCIE ŁADU SPOŁECZNEGO 95 Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,250 0,200 Wartości 0,150 0,100 0,050 Poczucie zrozumiałości Poczucie zaradności Poczucie sensowności Zmienne Wykres 1. Elementy poczucia koherencji istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: spostrzeganiem ładu społecznego w grupie więźniów Uzyskana w badaniach zależność stanowi podstawę do sformułowania opinii, że poziom akceptacji dla obowiązujących w społeczeństwie wartości i reguł postępowania (spostrzeganie ładu społecznego) wzrasta w sytuacji, gdy więźniowie posiadają zasoby wewnętrzne i/lub zewnętrzne, dzięki którym mogą sprostać wymaganiom, jakie są stawiane przez różne sytuacje życiowe (poczucie zaradności). Ad 2) Doświadczanie własnej skuteczności. W obliczeniach statystycznych wykorzystano 9 czynników konstytuujących poczucie własnej skuteczności nasilenie porażek w trzech perspektywach czasowych, poziom odczuwanych sukcesów w przyszłości, teraźniejszości i przyszłości oraz natężenie minionych, aktualnych i przewidywanych sytuacji trudnych. Uzyskane wyniki znajdują się w tabeli 5.

96 96 ROZDZIAŁ IV Tab. 5. Wyniki równania regresji: elementy poczucia własnej skuteczności (wyniki w Kwestionariuszu Oceny Własnego Życia I. Niewiadomskiej) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: spostrzeganiem ładu społecznego (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary poczucia własnej skuteczności B SE β t p (Stała) 8,961 7,038 1,273 0,206 Nasilenie sytuacji trudnych w przeszłości Nasilenie sytuacji trudnych w teraźniejszości Nasilenie sytuacji trudnych w przyszłości Nasilenie sukcesów w przeszłości Nasilenie sukcesów w teraźniejszości Nasilenie sukcesów w przyszłości Nasilenie porażek w przeszłości Nasilenie porażek w teraźniejszości Nasilenie porażek w przyszłości 0,252 0,201 0,151 1,249 0,215-0,578 0,175-0,412-3,294 0,001-0,108 0,237-0,064-0,458 0,648 0,353 0,348 0,112 1,017 0,312 0,502 0,266 0,201 1,885 0,063 0,343 0,332 0,122 1,032 0,305-0,376 0,351-0,136-1,073 0,286 0,052 0,298 0,023 0,174 0,862 0,809 0,344 0,267 2,348 0,021 Skorygowane R 2 =0,258; F(9;95)=5,014; p<0,001 Osiągnięte rezultaty stanowią bazę do konkluzji, że spostrzeganie ładu społecznego w istotny sposób koreluje z dwoma czynnikami, które konstytuują doświadczanie osobistej skuteczności w populacji osadzonych z nasileniem sytuacji trudnych w teraźniejszej perspektywie czasowej i z przewidywaniem przyszłych porażek. Ujemna korelacja między natężeniem aktualnych sytuacji trudnych a testowanym wymiarem zakorzenienia uzasadnia wniosek, że wzrost spostrzegania ładu społecznego wśród skazanych zaznacza się wtedy, gdy w teraźniejszej perspektywie czasowej następuje zmniejszenie doświadczeń związanych z: 1) deprywacją potrzeb, 2) przeciążeniem fizycznym i/lub psychicznym,

97 Nasilenie sytuacji trudnych w przeszłości Nasilenie sytuacji trudnych w teraźniejszości Nasilenie sytuacji trudnych w przyszłości Nasilenie sukcesów w przeszłości Nasilenie sukcesów w teraźniejszości Nasilenie sukcesów w przyszłości Nasilenie porażek w przeszłości Nasilenie porażek w teraźniejszości Nasilenie porażek w przyszłości ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: ANOMIA POCZUCIE ŁADU SPOŁECZNEGO 97 3) cierpieniem fizycznym i/lub psychicznym, 4) konfliktami wewnętrznymi, 5) konfliktami interpersonalnymi, 6) zagrożeniem (lękiem), 7) frustracją (występowaniem przeszkód w realizacji celów), 8) nowymi okolicznościami życiowymi. Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,200 0,100 0,000 Wartości -0,100-0,200-0,300-0,400 Zmienne Wykres 2. Elementy poczucia własnej skuteczności istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: spostrzeganiem ładu społecznego w grupie więźniów Natomiast korelacja dodatnia między przewidywaniem przyszłych porażek a spostrzeganiem ładu społecznego uzasadnia stwierdzenie, że do wzrostu akceptacji dla obowiązującego w społeczeństwie systemu aksjo-normatywnego dochodzi wtedy, gdy skazani mają przeświadczenie, że w przyszłej perspek-

98 98 ROZDZIAŁ IV tywie czasowej występuje duże prawdopodobieństwo porażki w wymiarze funkcjonowania: 1) osobistego, 2) rodzinnego, 3) zawodowego i/lub 4) interpersonalnego. Ad 3) Podmiotowa orientacja wartościująca. W analizie regresyjnej sprawdzano cztery wymiary osobowości świadczące o sposobie wartościowania poczucie zagubienia wartości, dezintegrację wartościowania, odczuwanie nierealizowania wartości, spostrzeganie trudności w porządkowaniu systemu wartości w hierarchię. Rezultaty w badanym obszarze ukazuje tabela 6. Tab. 6. Wyniki równania regresji: elementy osobowościowej orientacji wartościującej (wyniki w Kwestionariuszu Kryzysu w Wartościowaniu P. Olesia) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: spostrzeganiem ładu społecznego (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary osobowościowej orientacji wartościującej B SE β t p (Stała) 24,792 1,811 13,688 0,000 Poczucie nierealizowania wartości Trudność porządkowania systemu wartości w hierarchię -1,239 0,478-0,307-2,589 0,011 0,088 0,355 0,034 0,248 0,804 Dezintegracja wartościowania 0,161 0,392 0,052 0,412 0,681 Poczucie zagubienia wartości -0,187 0,308-0,074-0,608 0,545 Skorygowane R 2 =0,058; F(4;102)=2,643; p=0,038 Istotne statystycznie związki zachodzą między odczuwaniem ładu społecznego i jednym wymiarem funkcjonowania osobowościowej orientacji aksjologicznej poczuciem nierealizowania wartości. Występowanie ujemnej korelacji świadczy o tym, że zwiększenie akceptacji dla ogólnie obowiązujących wartości i norm postępowania następuje wtedy, gdy więźniowie doświadczają mniej problemów z uświadamianiem sobie rozbieżności między posiadanymi standardami wewnętrznymi a własnym postępowaniem m.in. z powodu silnych nacisków sfery emocjonalno- -popędowej, sfrustrowanych potrzeb czy też z uwagi na odczuwanie presji społecznej (poczucie nierealizowania wartości).

99 Wartości ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: ANOMIA POCZUCIE ŁADU SPOŁECZNEGO 99 Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,000-0,100-0,200-0,300 Poczucie nierealizowania wartości Trudność uporządkowania systemu wartości w hierarchię Dezintegracja wartościowania Poczucie zagubienia wartości Zmienne Wykres 3. Elementy osobowościowej orientacji wartościującej istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: spostrzeganiem ładu społecznego w grupie więźniów Ad 4) Poczucie jakości życia. W analizie statystycznej testowano związek między spostrzeganiem ładu społecznego przez skazanych a czterema wymiarami poczucia jakości życia zdrowiem fizycznym, funkcjonowaniem psychicznym, relacjami społecznymi, funkcjonowaniem środowiska zewnętrznego. Rezultaty ilustruje tabela 7.

100 100 ROZDZIAŁ IV Tab. 7. Wyniki równania regresji: elementy konstytuujące poczucie jakości życia (wyniki w Kwestionariuszu do Badania Poczucia Jakości Życia WHOQOL-BREF) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: spostrzeganiem ładu społecznego (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary poczucia jakości życia B SE β t p (Stała) 9,502 8,473 1,121 0,265 Zdrowie fizyczne 0,675 0,319 0,239 2,118 0,037 Funkcjonowanie psychiczne -0,430 0,498-0,084-0,863 0,390 Relacje społeczne 0,067 0,315 0,024 0,213 0,832 Środowisko zewnętrzne 0,526 0,476 0,117 1,106 0,271 Skorygowane R 2 =0,085; F(4;102)=3,47; p=0,011 Zaprezentowane dane stanowią podstawę do stwierdzenia, że istotna korelacja dodatnia zaznacza się między spostrzeganiem ładu społecznego a doświadczaniem jakości życia w wymiarze zdrowia fizycznego. Istnienie dodatniego związku między zmienną wyjaśnianą a poczuciem jakości życia w obszarze zdrowia psychicznego pokazuje, że u więźniów, którzy charakteryzują się wyższym poziomem energii fizycznej, mniejszym zmęczeniem, dużą mobilnością, niewielkim nasileniem odczuwanego bólu fizycznego, brakiem zaburzeń somatycznych, dobrym snem, wydatną zdolnością do pracy czyli wysokim poziomem jakości życia w wymiarze zdrowia fizycznego jednocześnie występuje zwiększona zdolność do akceptowania społecznego systemu aksjo-normatywnego. Czynniki osobowości, które nie współwystępują w istotny sposób ze spostrzeganiem ładu społecznego przez osoby osadzone w zakładach karnych. Wyniki równań regresyjnych stanowią bazę do sformułowania opinii, że akceptacja obowiązującego systemu wartości i norm postępowania nie koreluje istotnie z takimi wymiarami podmiotowego funkcjonowania więźniów jak: 1) spostrzeganie przystosowania osobistego 2) sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych 3) mechanizmy decydujące o działaniu zasobów przystosowawczych.

101 Wartości ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: ANOMIA POCZUCIE ŁADU SPOŁECZNEGO 101 Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,200 0,100 0,000 Poczucie jakości życia w wymiarze zdrowia fizycznego Poczucie jakości życia w wymiarze psychologicznym Poczucie jakości życia w relacjach społecznych Poczucie jakości życia w wymiarze środowiskowym Zmienne Wykres 4. Elementy poczucia jakości życia istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: spostrzeganiem ładu społecznego w grupie więźniów Ad 1) Spostrzeganie przystosowania osobistego. Analiza statystyczna wykazała, że czynniki konstytuujące ten wymiar osobowości doświadczane problemy, relacje rodzinne, stosunek do siebie, relacje z innymi, dążenia i cele (wyniki w Teście Niedokończonych Zdań J. Rottera) nie współwystępują w istotny sposób z poczuciem ładu społecznego (F=1,635; p 0,158; R 2 =0,03). Ad 2) Sposoby radzenia sobie w sytuacjach trudnych. W analizie regresyjnej wzięto pod uwagę 18 strategii zaradczych: 1) działanie nie wprost,

102 102 ROZDZIAŁ IV 2) działanie asertywne, 3) poszukiwanie wsparcia społecznego, 4) działanie instynktowne, 5) działanie ostrożne, 6) działanie agresywne, 7) współpracę społeczną, 8) unikanie, 9) działanie antyspołeczne, 10) religijne strategie radzenia sobie ze stresem o charakterze negatywnym, 11) religijne strategie radzenia sobie ze stresem o charakterze pozytywnym, 12) używanie alkoholu, 13) używanie amfetaminy, 14) używanie leków uspokajających/nasennych, 15) używanie konopi, 16) używanie halucynogenów, 17) używanie heroiny (metadonu), 18) używanie ekstazy. Żadna z wymienionych strategii zaradczych nie koreluje w istotny sposób ze spostrzeganiem ładu społecznego w populacji więźniów. Świadczą o tym następujące wyniki równania regresyjnego: F=0,879; p 0,604; R 2 =-0,022. Ad 3) Mechanizmy decydujące o działaniu zasobów przystosowawczych. W badaniu związków między stosunkiem do obowiązującego w społeczeństwie systemu aksjo-normatywnego a mechanizmami decydującymi o działaniu kapitału adaptacyjnego zwrócono uwagę na 12 czynników: 1) znaczenie zasobów materialnych, 2) znaczenie zasobów osobowościowych, 3) znaczenie zasobów stanu, 4) znaczenie zasobów energetycznych, 5) utrata zasobów materialnych, 6) utrata zasobów osobowościowych, 7) utrata zasobów stanu, 8) utrata zasobów energetycznych, 9) zyski zasobów materialnych, 10) zyski zasobów osobowościowych, 11) zyski zasobów stanu, 12) zyski zasobów energetycznych. Wyniki równania regresyjnego wskazują, że nie zaznaczają się istotne korelacje między spostrzeganiem ładu społecznego a mechanizmami decydującymi o działaniu kapitału przystosowawczego. Przedstawiony wniosek zastał oparty na następujących wynikach: F=1,336; p 0,213; R 2 =0,039. Model końcowy istotne związki między funkcjonowaniem czynników osobowościowych a spostrzeganiem ładu społecznego przez więźniów. Z wysokim poziomem akceptacji dla ogólnie obowiązujących wzorców postępowania w populacji osadzonych w istotny sposób łączy się pięć wymiarów funkcjonowania osobowości (F=8,832; p 0,001; R 2 =0,272): duże nasilenie przewidywanych w przyszłości porażek o charakterze osobistym, rodzinnym, zawodowym i/lub interpersonalnym (czynnika konstytuującego doświadczanie własnej skuteczności) niewielkie natężenie poczucia nierealizowania wartości, polegającego na uświadamianiu sobie rozdźwięku między posiadanymi standardami wewnętrznymi a preferowanym postępowaniem (elementu osobowościowej orientacji aksjologicznej)

103 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: ANOMIA POCZUCIE ŁADU SPOŁECZNEGO 103 niskie nasilenie teraźniejszych sytuacji trudnych m.in. deprywacji potrzeb, przeciążeń, konfliktów, cierpienia, zagrożeń, frustracji i/lub sytuacji nowych (elementu składającego się na spostrzeganie własnej skuteczności) wysoki poziom poczucia zaradności, czyli posiadanie szerokiego spektrum strategii zaradczych, które mogą być stosowane w różnych okolicznościach życiowych, a w szczególności w sytuacjach trudnych (składnika koherencji) duże nasilenie poczucia jakości życia w wymiarze zdrowia fizycznego. 3. Sposoby kształtowania ładu społecznego wśród osadzonych Przedstawione wyniki badań wskazały, że zwiększenie akceptacji skazanych dla ogólnie obowiązujących wzorców postępowania powinno z jednej strony łączyć się ze wzmacnianiem proaktywnego myślenia, budowaniem poczucia zaradności oraz z podnoszeniem jakości życia jednostki (szczególnie w wymiarze zdrowia fizycznego), zaś z drugiej strony z redukowaniem rozbieżności między standardami wewnętrznymi a preferowanym zachowaniem oraz ze zmniejszaniem stresu w różnych okolicznościach życiowych. Wielowymiarowe kształtowanie wymienionych powyżej wymiarów osobowości może być związane z funkcjonowaniem skazanych we wspólnocie Kościoła. Za zachęcaniem więźniów do udziału w społeczności wierzących przemawia kilka argumentów m.in. działania duszpasterskie o charakterze: 1. socjalizacyjnym i/lub resocjalizacyjnym 2. integracyjnym 3. penitencjarnym. Ad 1) Socjalizacyjne/resocjalizacyjne działania duszpasterskie. Przeciwdziałanie przestępczości coraz częściej polega na wzmacnianiu konstruktywnych systemów społecznych, które z jednej strony oferują prospołeczne wartości i modelują zachowania zgodne z normami społecznymi, a z drugiej strony sprawują nieformalną i/lub formalną kontrolę nad zachowaniami jednostki 34. Istotą angażowania się Kościoła w programy redukujące ryzyko zachowań przestępczych jest to, że religia pomaga współczesnemu człowiekowi 34 A. Blumstein, J. Wallman. The crime drop in America. Cambridge: University Press 2000, s

104 104 ROZDZIAŁ IV zrozumieć swoją indywidualność, kształtować moralne nastawienie i budować wspólnotę z innymi ludźmi 35. Ważne jest również to, że wspólnoty religijne stwarzają środowisko, w którym osoba może się czuć bezpieczna i dowartościowana dzięki okazywanemu zainteresowaniu 36. W takich warunkach jednostka, która weszła w konflikt z normami społecznymi, może uczyć się zachowań zwiększających kompetencje życiowe, poszerzać zasoby służące radzeniu sobie z problemami i wyznaczać cele zgodne z oczekiwaniami innych 37. Szczególnie ważne jest to, aby oddziaływania wspólnot religijnych były skierowane do takich osób, które nie mogą uczyć się i/lub przejawiać prospołecznych postaw ze względu na to, że w ich otoczeniu nie istnieją konstruktywne grupy socjalizacyjne 38. Przemawiają za tym rezultaty analiz empirycznych, w których stwierdzono, że stworzenie środowiska służącego przekazywaniu ważnych wartości społecznych i przygotowaniu do pełnienia konstruktywnych ról w znacznym stopniu redukuje ryzyko kariery przestępczej i zwiększa szanse osiągania indywidualnego sukcesu 39. Ad 2) Integracyjne działania duszpasterskie. Zapobieganie przestępczości w szczególności redukowanie ryzyka recydywy polega również na integrowaniu przez wspólnotę Kościoła lokalnej społeczności. Jako przykład działań służących redukowaniu stygmatyzacji i/lub zwiększaniu integracji między osobami, które weszły w konflikt z prawem karnym, a resztą społeczności lokalnej może służyć strategia polegająca na organizowaniu wypoczynku. Znaczenie zagospodarowania czasu wolnego w zapobieganiu zachowaniom dewiacyjnym i/lub etykietowaniu ludzi zagrożonych karierą przestępczą zostało przeanalizowane na przestrzeni kilkudziesięciu lat (od 1971 do 1993 roku). 35 P. Smith. A religious technology of the self.rationality and religion in the rise of the modern penitentiary. Punishment & Society 2004 nr 2, s A. Leschied, G. Austin, P. Jaffe. Impact of the Young Offenders Act on recidivism rates of special needs youth: Clinical and policy applications. Canadian Journal of Behavioral Science 1988 nr 3, s ; R. Corrado, I. Cohen, W. Glackman, C. Odgers. Serious and Violent Young Offenders Decisions to Recidivate: An Assessment of Five Sentencing Models. Crime &DelinQuency 2003 nr 2, s L. Sherman. Deviance, deterrence, and irrelevance: A theory of the criminal sanction. Journal of Research in Crime and Delinquency 1993 nr 30, s A. Mason, M. Windle. Delinquency Risk as a Function of Number of Early Onset Problem Behaviors. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology 2001 nr 4, s J. Gunnar-Bernburg, M. Krohn. Labeling, Life Chances, and Adult Crime: The Direct and Indirect Effects of Offical Intervention in Adolescence on Crime in Early Adulthood. Criminology 2003 nr 4, s

105 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: ANOMIA POCZUCIE ŁADU SPOŁECZNEGO 105 Strategia tego rodzaju jest najbardziej skuteczna, kiedy spełnia następujące warunki 40 : wykorzystuje zasoby społeczności lokalnych m.in. ludzkie, lokalowe, techniczne, finansowe posiada program dostosowany do oczekiwań odbiorców charakteryzuje się różnorodnością ofert redukuje nudę szczególne znaczenie w tym względzie posiadają zajęcia sportowe. W celu zaprojektowania i realizowania efektywnej oferty zagospodarowania czasu wolnego mieszkańców konieczne jest współdziałanie różnych podmiotów na określonym terenie m.in. samorządu terytorialnego, kościołów, szkół, policji itp 41. Jednocześnie wyniki badań wskazują na paradoks polegający na tym, że instytucje kreujące politykę społeczną kładą nacisk na to, aby stabilność obowiązującego w społeczeństwie systemu aksjo-normatywnego była osiągana przede wszystkim w wyniku stosowania sankcji za ich naruszenie, przy marginalizowaniu znaczenia edukacji i/lub konstruktywnego zagospodarowania czasu osób, które są zagrożone wykluczeniem społecznym 42. Z tego względu należy podkreślić działania Kościoła, które polegają zarówno na tworzeniu ofert kształtujących prospołeczny styl życia, jak również na podejmowaniu wysiłku w kierunku integrowania działań edukacyjno-rekreacyjnych w lokalnych społecznościach. Ad 3) Penitencjarne działania duszpasterskie. Obecnie we wszystkich zakładach karnych w Polsce prowadzona jest działalność duszpasterska przez kapelanów Kościoła katolickiego. W niektórych więzieniach aktywność tego typu prowadzą również duchowni innych kościołów i związków wyznaniowych 43. Oddziaływania duszpasterskie są realizowane w trzech wymiarach 44 : posługi religijnej wobec skazanych np. nabożeństwa, sakramenty wzbudzania wiary np. homilia mszalna, zespoły katechetyczne, rekolekcje, rozmowy indywidualne, katechezy okolicznościowe, odwiedziny w celach 40 S. McKay. Research findings related to the potential of recreation in delinquency prevention. Trends 1993 nr 30, s L. Jameson, A. Suren, J. Knapp. A competency analysis of law enforcement training and its linkage to recreation as intervention in youth crime prevention. Journal of Criminal Justice 2000 nr 3, s Stretesky P., Unnithan P. Criminal Justice Versus Education: An Analysis of the Priorities of Local Policy Makers. Criminal Justice Policy Review 2002 nr 3, s S. Pawela. Prawo karne wykonawcze. Zarys wykładu. Zakamycze: Zakamycze 2003, s H. Machel. Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna. Gdańsk: Arche 2003, s. 282.

106 106 ROZDZIAŁ IV świadczenia czynnej miłości np. doradzanie, pocieszanie, pomoc materialna. Inicjowanie duszpasterskich oddziaływań resocjalizacyjnych uzasadnia prawidłowość polegającą na tym, że do zaistnienia poprawy moralnej skazanego niezbędna jest wewnętrzna przemiana, w której pomagają wartości religijne 45. W perspektywie chrześcijańskiej karanie powinno być zgodne z zasadą miłości, a poprawa moralna przestępcy powinna integralnie łączyć się z poczuciem winy, pokutą i przebaczeniem za zło wyrządzone przestępstwem 46. Pokuta służy przywróceniu naruszonej przez czyn równowagi zarówno we własnym sumieniu, jak i w porządku społecznym. Osiągnięcie takiej gotowości, a następnie jej realizacja w postaci różnych form zadośćuczynienia, przyczynia się do wewnętrznej przemiany oraz do oczekiwania na przebaczenie ze strony innych ludzi. Poprawa moralna jest wynikiem gruntownego przeorientowania osobowości skazanego, dlatego doprowadzenie do niej jest bardzo trudne, co potwierdzają wyniki badań. Większość osadzonych deklaruje pozytywny stosunek do wiary w Boga (66,3%), ambiwalentny 19,3%, a postawę negatywną 13,2%. Ale jednocześnie zaangażowanie w praktyczny wymiar posługi duszpasterskiej charakteryzuje jedynie 20,3% więźniów 47. Najwięcej negatywnych i ambiwalentnych postaw wobec działalności duszpasterskiej występuje u recydywistów penitencjarnych. Niechętny stosunek do zaangażowania religijnego w tej grupie może mieć różne przyczyny, m.in. może stanowić efekt zmniejszonej wrażliwości moralnej w wyniku wielokrotnych pobytów w zakładzie karnym, stosowania silnych mechanizmów obronnych, trudności przyznania się do własnych błędów lub obawy przed wykluczeniem z podkultury więziennej 48. Na znaczenie wysiłków duszpasterskich w procesie interioryzacji obowiązującego ładu społecznego przez skazanych wskazują wyniki analiz empirycznych. Pierwsza prawidłowość polega na tym, że duża częstotliwość praktyk religijnych współwystępuje ze wzrostem zachowań o charakterze prospołecz- 45 J. Vining. Corporate crime and the religious sensibility. Punishment & Society 2003 nr 3, s. 320; P. Smith. A religious technology of the self. Rationality and religion in the rise of the modern penitentiary. Punishment & Society 2004 nr 2, s J. Mutrphy. Christianity and criminal punishment. Punishment & Society 2003 nr 3, s U. Świętochowska. Systemowe rozwiązania w zakresie zapobiegania i ograniczania patologii społecznej. Gdańsk: Wyd. UG 1995, s M. Rudnik. Społeczna efektywność kary pozbawienia wolności. W: Socjotechnika. Red. A. Podgórecki. Warszawa: Książka i Wiedza 1970, s. 57; Hołyst B. Kryminologia. Warszawa: LexisNexis 2004, s

107 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: ANOMIA POCZUCIE ŁADU SPOŁECZNEGO 107 nym. Więźniowie o wysokiej religijności są bardziej zdyscyplinowani, rzadziej popełniają przestępstwa w trakcie odbywania kary i mają mniej konfliktów interpersonalnych zarówno z innymi osadzonymi, jak i z personelem 49. Po drugie, skazani o dużej wrażliwości religijnej wobec tych, którzy posiadają zewnętrzną motywację religijną i w stosunku do więźniów niewierzących, charakteryzują się wyższym poczuciem winy za popełnione przestępstwo i bardziej pozytywnym nastawieniem do norm moralnych 50. Osoby uczestniczące w programach religijnych istotnie rzadziej doświadczają negatywnych emocji w postaci gniewu, goryczy i chłodu emocjonalnego 51. Ponadto, badania związków między religijnością a funkcjonowaniem poznawczym wskazały, że dojrzała formacja duchowa współwystępuje z dużym nasileniem poczucia własnej skuteczności i celami ukierunkowanymi na realizację wartości wypływających z dekalogu 52. Wymienione przesłanki decydują o tym, że posługa duszpasterska coraz częściej jest traktowana w kategoriach oddziaływań resocjalizacyjnych. Przykładem ilustrującym zakorzenianie przestępców dzięki strategiom religijnym może być program Inner Change Freedom Initiative, który jest realizowany w zakładach karnych w stanie Teksas w USA. Jego celem jest stworzenie w więzieniu środowiska służącego przemianie duchowej skazanego oraz odbudowywanie jego więzi ze społeczeństwem, a szczególnie z rodziną. Idea programu jest realizowana w wyniku edukacji biblijnej, kierownictwa duchowego, organizowania wypoczynku, uczenia postępowania zgodnego z chrześcijańskimi zasadami i kształtowania umiejętności radzenia sobie z problemami życiowymi 53. Zintegrowane działania duszpasterskie mają miejsce również w polskich więzieniach. Ich przykładem może być Grupa Oddziaływania Duszpasterskiego w ZK Iława, składająca się ze skazanych i wolontariuszy pod kierunkiem 49 K. Kerley, T. Matthews, J. Schulz. Participation in Operation Starting Line, Experience of Negative Emotions, and Incidence of Negative Behavior. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology 2005 nr 4, s. 423; T. O Connor, M. Perreyclear. Prison Religion in Action and Its Influence on Offender Rehabilitation. Journal of Offender Rehabilitation 2002 nr 3-4, s Machel, jw. s. 281; J. Skrzypaczak. Typ religijności więźniów ich postawy moralne i poczucie winy. Przegląd Więziennictwa Polskiego 1997 nr 16-17, s Kerley i in., jw. s G. Walters. Mapping the Criminal Mind: Idiographic Assessment of Criminal Belief Systems. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology 2005 nr 1, s C. McDaniel, D. Davis, S. Neff. Charitable Choice and Prison Ministries: Constitutional and Institutional Challenges to Rehabilitating the American Penal System. Criminal Justice Policy Review 2005 nr 2, s. 169.

108 108 ROZDZIAŁ IV kapelana więziennego. Celem działalności tego zespołu jest pomoc więźniom w ich rozwoju duchowym, rodzinnym i zawodowym zgodnie z zasadami moralnymi Kościoła katolickiego. Do podstawowych elementów programu realizowanego przez grupę należą: a) kierownictwo duchowe kapelana więziennego, b) modlitwa i uczestniczenie w całorocznej liturgii Kościoła, c) nauka i praca związana z posługiwaniem się komputerami, d) organizowanie różnych przedsięwzięć na terenie zakładu karnego i poza nim, e) utrzymywanie kontaktów z rodzinami przez skazanych 54. Prawidłowości dotyczące znaczenia oddziaływań religijnych w procesie zwiększania akceptacji dla ładu społecznego w populacji więźniów sugerują wzmacnianie, rozszerzanie oraz integrowanie tego typu inicjatyw. Posługa duszpasterska wśród osadzonych powinna być traktowana jako specyficzny środek działań poprawczych przede wszystkim ze względu na jej cele, które są zbieżne z ideą resocjalizacji penitencjarnej 55. Należy również podkreślić, że kapłan pełni w stosunku do więźniów rolę wychowawcy, wspomagając w ten sposób kadrę penitencjarną. Jego wpływy wychowawcze są odbierane jako bardziej wiarygodne, ponieważ nie reprezentuje on administracji zakładu karnego K. Tyberski. Więźniowie wsparcie duchowe. W: Wzrastanie człowieka w godności, miłości i miłosierdziu. Red. M. Kalinowski. Lublin: Wyd. KUL 2005, s J. Sundt, F. Cullen. Correctional Ideology of Prison Chaplains: A National Survey. Journal of Criminal Justice 2002 nr 5, s ; J. Sundt, H. Dammer, F. Cullen. Role of the Prison Chaplain in Rehabilitation. Journal of Offender Rehabilitation 2002 nr 3-4, s Z. Lasocik. Praktyki religijne więźniów. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN 1993; K. Linowski. Możliwości duszpasterskiego oddziaływania wobec osób odbywających karę pozbawienia wolności. Przegląd Więziennictwa Polskiego 2001 nr 31, s. 87; S. Meler. Prawo więźniów do wolności religijnej. Przegląd Więziennictwa Polskiego 2003 nr 38-38, s. 62; Hołyst, jw. s

109 ROZDZIAŁ V ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE JAKO WYNIK ZMIAN W WYMIARZE: BEZSENS POCZUCIE SENSU Analogicznie do rozdziału IV, w tej części opracowania zostały przedstawione trzy rodzaje zagadnień. Na początku zaprezentowano specyfikę odczuwania sensu przez jednostkę ludzką. Następnie ukazano wyniki analiz empirycznych odzwierciedlające związki między doświadczaniem sensu a funkcjonowaniem innych wymiarów osobowości w społeczności osadzonych. Na końcu zaś zwrócono uwagę na możliwości kształtowania wiodącej idei życiowej we wspólnotach samopomocowych. 1. Istota zakorzeniania w społeczeństwie dzięki odczuwaniu sensu Poczucie sensu można określić jako stan podmiotowej satysfakcji, związany z działaniem celowym i ukierunkowanym na wartości. Człowiek nie jest twórcą sensu, ale odkrywa go w rzeczywistości, która jest mu zadana 1. Urzeczywistnianie sensu w ludzkiej egzystencji zaznacza się poprzez 2 : podejmowanie działań przeżywanie świata (piękna i prawdy bytu) doświadczanie cierpienia. W psychologicznym ujęciu sens wiąże się z subiektywnym podmiotowym przeżywaniem życia. Człowiek jest zorientowany na sens, ale doświadcza go i przeżywa na swój własny, indywidualny sposób głównie w spostrzeganiu znaczenia i celowości własnej egzystencji 3. Dzięki tego rodzaju kompetencji 1 V. Frankl. Nieuświadomiony Bóg. Warszawa: PAX 1978, s V. Frankl. Homo Patiens. Warszawa: PAX 1998, s K. Popielski. Człowiek Pytanie Otwarte. Lublin: RW KUL 1987, s. 127; S. Kowalczyk. Podstawy światopoglądu chrześcijańskiego. Wrocław: Imprimatur 1986, s

110 110 ROZDZIAŁ V jednostka ludzka może przekraczać zaistniałą sytuację życiową i odkryć jej znaczenie na tle ponadindywidualnej całości 4. Doświadczanie sensu obejmuje całość egzystencji człowieka. Ale jego znaczenie wzrasta szczególnie wtedy, gdy osoba znajduje się w sytuacji podejmowania decyzji np. przyjęcia lub odrzucania określonej oferty kulturowej 5. W kontekście procesu zakorzeniania więźniów należy podkreślić, że doświadczanie sensu sprzyja niezależności wyborów i odpowiedzialności za własne postępowanie 6. Między wolnością i odpowiedzialnością zachodzi ścisła zależność, ponieważ należycie rozumiana wolność wyraża się w odpowiedzialności. Człowiek jako osoba tkwi w polu odpowiedzialności, które w konkretnych sytuacjach życiowych posiada zróżnicowany charakter. Jednak w ostateczności jest odpowiedzialny za egzystencję swoją i innych 7. Ze względu na wielowymiarowość relacji, jakie nawiązuje jednostka ludzka, można mówić o trzech rodzajach odpowiedzialności 8 : religijnej (wobec Transcendencji) społecznej (wobec innych ludzi) wobec samej siebie. Autoodpowiedzialność znajduje największe uzasadnienie w doświadczaniu sensu i w wolności dokonywania wyboru, czyli w zdolności do zajęcia stanowiska wobec otaczającej rzeczywistości 9. Duże znaczenie w kształtowaniu poczucia sensu mają wartości moralno- -religijne, ponieważ religia wskazuje na ponadczasowy wymiar człowieka i akcentuje w nim element nadprzyrodzony, a przez to wpływa na głębsze poznanie siebie, ugruntowanie własnej wartości oraz na szacunek dla drugiej osoby ze względu na posiadaną przez nią godność 10. W tym miejscu należy podkreślić wpływ odczuwanego sensu na stosunek do siebie 11. Jednostki z dodatnią samooceną mają skłonność do utwierdzania 4 Z. Uchnast. Koncepcja człowieka jako osoby w psychologii humanistyczno-egzystencjalnej. W: Studia z logoteorii i logoterapii. Red. K. Popielski. Lublin: RW KUL 1987, s M. Nowak. Podstawy pedagogiki otwartej. Lublin: RW KUL 2000, s K. Popielski. Noetyczny wymiar osobowości. Psychologiczna analiza poczucia sensu życia. Lublin: RW KUL 1993, s Nowak, jw. s L. Szot. Accepting the Fortunes of life. W: Paths to the person. Community assignments in Achieving individual prevention goals. Red. M. Kalinowski, I. Niewiadomska, Lublin-Rzym: Wyd. KUL., The Pontifical Council for Health Care Workers 2010, s Nowak, jw. s Szot, jw. 115; Nowak, jw. s Z. Chlewiński. Z. Zaleski. Godność. W: Encyklopedia Katolicka, t. 5. Red. L. Bieńkowski, P. Hemperek, S. Kamiński, J. Misiurek, K. Stawecka, A. Stępień, A. Szafrański, J. Szlaga, A. Weiss. Lublin: TN KUL 1989, s Tamże s

111 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZSENS POCZUCIE SENSU 111 się w zakresie słuszności podejmowanych decyzji. Natomiast ludzie o niskiej opinii o sobie często przejawiają tendencję przeciwną. Jeśli człowiek z zaniżoną samooceną podejmie jakąkolwiek decyzję, to jest bardzo prawdopodobne, że za chwilę zacznie żałować, że nie dokonał innego wyboru. Odrzucona alternatywa zaczyna wydawać się bardziej atrakcyjna od wybranej możliwości, ponieważ jednostki o negatywnym stosunku do siebie zazwyczaj przetwarzają informacje według schematu 12 : Jestem beznadziejnym człowiekiem, a beznadziejni ludzie podejmują bezsensowne decyzje. Właśnie podjąłem ważny wybór. Pewnie okaże się równie bezsensowny jak poprzednie... Zdaje się, że niektóre fakty już na to wskazują. Zaprezentowany skrypt myślowy stanowi istotną przesłankę do stwierdzenia, że poczucie sensu stanowi rdzeń osobowości, doprowadza do jej integracji, broni obrazu własnej osoby przed zniekształceniami, ukierunkowuje postępowanie zgodnie z uznawanym systemem wartości oraz pomaga w afirmacji życia niezależnie od warunków zewnętrznych 13. Sens życia poznajemy wtedy, gdy próbujemy udzielić odpowiedzi na pytania, po co żyjemy i do czego powinniśmy dążyć, aby nasza egzystencja była udana, sprawiedliwa i szczęśliwa 14. Pytania te nabierają szczególnego znaczenia, gdy osobie brakuje wartościowych celów, gdy realizowane przez nią dążenia okazują się zawodne lub gdy poczucie sensu traci dla niej wartość motywacyjną. W takich okolicznościach człowiek może doświadczać dysonansu egzystencjalnego, czyli braku spójności w różnych wymiarach funkcjonowania. Wówczas osoba w miarę sprawnie egzystuje od strony biologicznej i psychicznej, ale traci zdolność do integracji różnego typu doznań na poziomie osobowym. W związku z tym dochodzi do rozdźwięku między tym, co biopsychiczne, a tym, co duchowe 15. Utrata poczucia sensu łączy się najczęściej z brakiem idei wiodących dla egzystencji, z ich niedojrzałością i/lub z zaburzeniami w procesie ich hierarchizacji. Rola idei wiodącej polega bowiem na nadrzędnej i integrującej funkcji w stosunku do czynności psychicznych człowieka. Wynika to z faktu, że idea naczelna koordynuje akceptowane wartości i wypływające z nich cele w taki sposób, aby tworzyły spójną całość. Dzięki niej psychiczne poznawcze i emocjonalne ustosunkowanie do świata uzyskuje egzystencjalny charakter 12 K. Mudyń. Dysonans poznawczy. W: Encyklopedia Psychologii. Red. W. Szewczuk. Warszawa: Fundacja Innowacja 1998 s Chlewiński, Zaleski, jw. s K. Popielski. Człowiek Wartości Sens. Lublin: RW KUL 1996, s Popielski. Człowiek s. 45.

112 112 ROZDZIAŁ V (związany z osobowym byciem człowieka) 16. Potwierdzają to wyniki analiz empirycznych. Dla osób cechujących się wysokim poziomem sensu ważne są wyznaczanie i realizacja jasnych celów życiowych o długotrwałym charakterze, w czym pomaga sprawne funkcjonowanie procesu samoregulacji m.in. w wymiarze łączenia różnych płaszczyzn czasowych (przeszłości, teraźniejszości, przyszłości). Natomiast jednostki z niskim poczuciem sensu charakteryzują się małą zdolnością planowania średnio- i długoterminowych dążeń oraz niewielką umiejętnością wykorzystywania czasu 17. Zaburzenia w odczuwaniu sensu często zaznaczają się u osób wchodzących w konflikt z prawem karnym. Porównanie tego wymiaru funkcjonowania osobowości u więźniów i osób niekaranych wskazuje, że skazani charakteryzują się istotnie niższym poziomem poczucia usensownienia własnej egzystencji. Obserwowane różnice stanowią konsekwencję większych trudności jednostek karanych w zakresie precyzowania celów życiowych i niskiej motywacji do podejmowania aktywności intencjonalnej. Zauważono również, że większe nasilenie frustracji egzystencjalnej współwystępuje z powrotnością do przestępstwa. Świadczy o tym istotnie niższe nasilenie poczucia sensu życia u recydywistów penitencjarnych w stosunku do osób jednokrotnie karanych 18. Analiza tej zmiennej w trzech rodzajach zbiorowości skazanych na izolację osadzonych, przedterminowo zwolnionych i tych, którzy otrzymali karę pozbawienia wolności w zawieszeniu upoważnia do wniosku, że istotnie niższe nasilenie sensu występuje w populacji osadzonych 19. Przedstawione prawidłowości sugerują zatem, że poziom przeżywanej pustki egzystencjalnej rośnie wraz ze stopniem nieprzystosowania społecznego sprawców przestępstw 20. Zatem zakorzenianie społeczne więźniów poprzez wzrost poczucia sensu może w istotny sposób przyczynić się do redukcji ryzyka powrotności do przestępstwa. 16 K. Popielski. Rola Idei Wiodącej w Procesie Integracji Osobowości. Lublin: RW KUL 1975, s R. Klamut. Cel Czas Sens życia. Lublin: TN KUL 2002, s P. Nowak. Analiza poczucia sensu życia u osadzonych w zakładach karnych. W: Wina Kara Nadzieja Przemiana. Red. J. Szałański. Łódź-Warszawa-Kalisz: COSSW 1998, s J. Szałański. Poczucie sensu życia u mężczyzn skazanych osadzonych w zakładach karnych i poddanych probacji. W: Wina Kara Nadzieja Przemiana. Red. J. Szałański. Łódź- -Warszawa-Kalisz COSSW 1998, s A. Szymanowska. Więzienie i co dalej. Warszawa: Wyd. Akadem. Żak 2003, s. 156.

113 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZSENS POCZUCIE SENSU Funkcjonowanie osobowości a poczucie sensu w zbiorowości więźniów Treść niniejszego paragrafu stanowią rezultaty badań empirycznych odnoszące się do związków między odczuwaniem sensu przez skazanych a zmiennymi osobowościowymi, które kształtują się w toku doświadczeń człowieka. Prezentacja wyników będzie się odbywała w następującym porządku: wymiary osobowości, które w sposób istotny statystycznie współwystępują z odczuwaniem sensu czynniki podmiotowe, które nie łączą się istotnie ze zmienną wyjaśnianą model końcowy, w którym znajduje się procent wyjaśnionej wariancji dla wiązki zmiennych wyjaśniających poczucie sensu w populacji więźniów. Wymiary osobowości istotnie współwystępujące z poczuciem sensu. Na podstawie uzyskanych wyników w analizie regresyjnej można stwierdzić, że z badanym elementem zakorzeniania społecznego w sposób istotny statystycznie koreluje pięć wymiarów osobowości: 1. poczucie jakości życia (por. tab. 8.; wykres 5.) 2. strategie zaradcze (por. tab. 9.; wykres 6.) 3. poczucie koherencji (por. tab. 10.; wykres 7.) 4. osobowościowa orientacja aksjologiczna (por. tab. 11.; wykres 8.) 5. poczucie własnej skuteczności (por. tab. 12.; wykres 9.). Ad 1) Poczucie jakości życia. W równaniu regresyjnym wzięto pod uwagę cztery czynniki, które konstytuują doświadczanie jakości życia człowieka: 1) zdrowie fizyczne, 2) optymalizacja funkcjonowania na poziomie psychicznym, 3) jakość relacji interpersonalnych, 4) jakość życia w wymiarze środowiskowym. Uzyskane zależności zostały przedstawione w tabeli 8. Zaprezentowane rezultaty stanowią podstawę do stwierdzenia, że odczuwanie sensu przez osoby odbywające kary pozbawienia wolności w istotny sposób koreluje ze spostrzeganiem czynników środowiskowych, które wpływają na jakość życia człowieka. Istnienie dodatniej korelacji między odczuwaniem sensu a doświadczaniem jakości życia w wymiarze środowiskowym wskazuje, że u więźniów narasta przekonanie o istnieniu idei i wartości, które nadają sens ludzkiej egzystencji w sytuacji, gdy spostrzegają przyjazne funkcjonowanie środowiska m.in. wymiarze bezpieczeństwa osobistego, opieki zdrowotnej, możliwości zdobywania nowych informacji i/lub umiejętności czy też uzyskiwania odpoczynku.

114 Wartości 114 ROZDZIAŁ V Tab. 8. Wyniki równania regresji: elementy konstytuujące poczucie jakości życia (wyniki w Kwestionariuszu do Badania Poczucia Jakości Życia WHOQOL-BREF) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie sensu (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary poczucia jakości życia B SE β t p (Stała) 41,938 10,181 4,119 0,000 Wymiar somatyczny 0,124 0,383 0,037 0,325 0,746 Wymiar psychologiczny -0,692 0,599-0,113-1,156 0,250 Poczucie jakości życia w relacjach społecznych 0,417 0,379 0,124 1,100 0,274 Wymiar środowiskowy 1,067 0,589 0,203 1,959 0,048 Skorygowane R 2 =0,072; F(4;102)=3,063; p=0,020 Współczynniki 0,200 Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,100 0,000-0,100 Poczucie jakości życia w wymiarze zdrowia fizycznego Poczucie jakości życia w wymiarze psychologicznym Zmienne Poczucie jakości życia w relacjach społecznych Poczucie jakości życia w wymiarze środowiskowym Wykres 5. Elementy poczucia jakości życia istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: odczuwanie sensu w grupie więźniów

115 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZSENS POCZUCIE SENSU 115 Ad 2) Strategie zaradcze. Do obliczeń wykorzystano 18 sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych: 1) działanie nie wprost, 2) działanie asertywne, 3) poszukiwanie wsparcia społecznego, 4) działanie instynktowne, 5) działanie ostrożne, 6) działanie agresywne, 7) współpracę społeczną, 8) unikanie, 9) działanie antyspołeczne, 10) religijne strategie radzenia sobie ze stresem o charakterze negatywnym, 11) religijne strategie radzenia sobie ze stresem o charakterze pozytywnym, 12) używanie alkoholu, 13) używanie amfetaminy, 14) używanie leków uspokajających/nasennych, 15) używanie konopi, 16) używanie halucynogenów, 17) używanie heroiny (metadonu), 18) używanie ekstazy. Wyniki równania regresyjnego zostały zaprezentowane w tabeli 9. Tab. 9. Wyniki równania regresji: strategie radzenia sobie w sytuacjach trudnych (wyniki w: Skali Strategicznego Podejścia do Radzenia Sobie S. Hobfolla, Kwestionariuszu Religijnych Sposobów Radzenia Sobie ze Stresem K. Pargamenta oraz Kwestionariuszu MAP J. Marsdena i in.) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie sensu (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Strategie zaradcze B SE β t p (Stała) 33,429 11,229 2,977 0,004 Działanie asertywne 0,156 0,287 0,065 0,542 0,590 Współpraca społeczna -0,077 0,425-0,025-0,181 0,856 Poszukiwanie wsparcia społecznego 0,278 0,258 0,134 1,076 0,285 Działanie ostrożne 0,053 0,408 0,018 0,130 0,897 Działanie instynktowne -0,082 0,340-0,030-0,240 0,811 Unikanie 0,315 0,357 0,125 0,883 0,380 Działanie nie wprost 0,703 0,449 0,214 1,566 0,121 Działanie antyspołeczne -0,782 0,403-0,296-1,958 0,049 Działanie agresywne 0,539 0,440 0,171 1,226 0,224 Religijne strategie zaradcze (negatywne) Religijne strategie zaradcze (pozytywne) -0,111 0,267-0,058-0,418 0,677 0,140 0,180 0,096 0,779 0,438 Używanie alkoholu -1,277 1,014-0,144-1,259 0,212 Używanie heroiny (metadonu) 4,845 2,313 0,245 2,095 0,039 Używanie ekstazy -1,833 2,684-0,112-0,683 0,497

116 116 ROZDZIAŁ V Strategie zaradcze B SE β t p Używanie halucynogenów 0,825 2,833 0,039 0,291 0,772 Używanie amfetaminy 1,391 1,829 0,122 0,761 0,449 Używanie konopi -2,801 1,519-0,249-1,844 0,069 Używanie leków uspokajających/nasennych -0,549 1,067-0,054-0,514 0,608 Skorygowane R 2 =0,116; F(18;84)=1,747; p=0,047 Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,200 0,100 0,000 Wartości -0,100-0,200-0,300 Działanie asertywne Współpraca społeczna Poszukiwanie wsparcia społecznego Działanie ostrożne Działanie instynktowne Unikanie Działanie nie wprost Działanie antyspołeczne Działanie agresywne Religijne strategie zaradcze (negatywne) Religijne strategie zaradcze (pozytywne) Używanie alkoholu Używanie heroiny (metadonu) Używanie ekstazy Używanie halucynogenów Używanie amfetaminy Używanie konopi Używanie leków uspokajających/nasennych Zmienne Wykres 6. Strategie radzenia sobie ze stresem istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: odczuwanie sensu w grupie więźniów

117 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZSENS POCZUCIE SENSU 117 Rezultaty równania regresyjnego stanowią podstawę do stwierdzenia, że przeświadczenie więźniów o istnieniu wartości nadających sensowność życiu człowieka współwystępuje istotnie ze stosowaniem dwóch strategii zaradczych w sytuacjach trudnych działaniami antyspołecznymi i używaniem heroiny (metadonu). Korelacja ujemna zaznacza się w przypadku doświadczania sensu i działań antyspołecznych w populacji skazanych. Na tej podstawie można więc stwierdzić, że osadzeni, którzy są przekonani o sensowności ludzkiej egzystencji, rzadziej preferują takie strategie postępowania jak: dbałość o własny interes kosztem innych ludzi, bezwzględne dominowanie nad innymi, wykorzystywanie ludzkich słabości i/lub atakowanie innych z zaskoczenia. Natomiast korelacja dodatnia między odczuwaniem sensowności własnej egzystencji a używaniem substancji psychoaktywnej w postaci metadonu sugeruje, że wzrost poczucia sensu u skazanych współwystępuje z uczestnictwem w terapii substytucyjnej (metadonowej) u osób uzależnionych od opiatów. Ad 3) Poczucie koherencji. W testowaniu zależności statystycznych brano pod uwagę trzy elementy konstytuujące koherencję poczucie zrozumiałości, zaradności i sensowności. Uzyskane rezultaty znajdują się w tabeli 10. Tab. 10. Wyniki równania regresji: elementy poczucia koherencji (wyniki w Kwestionariuszu Orientacji Życiowej SOC-29 A. Antonovsky ego) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: odczuwanie sensu (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary poczucia koherencji B SE β t p (Stała) 22,284 5,180 4,302 0,000 Poczucie zrozumiałości 0,123 0,115 0,118 1,067 0,288 Poczucie zaradności 0,044 0,152 0,037 0,288 0,774 Poczucie sensowności 0,560 0,158 0,410 3,541 0,001 Skorygowane R 2 =0,236; F(3;103)=11,929; p<0,001 Informacje zawarte w tabeli stanowią podstawę do sformułowania opinii, że poczucie sensu konstytuujące zjawisko zakorzenienia w istotny sposób

118 118 ROZDZIAŁ V koreluje z innym mechanizmem osobowościowym odczuwaniem sensowności, które stanowi składnik poczucia koherencji. Natomiast dwa pozostałe elementy tego wymiaru osobowości poczucie zrozumiałości i zaradności nie łączą się w istotny sposób ze zmienną wyjaśnianą. Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,400 0,300 Wartości 0,200 0,100 0,000 Poczucie zrozumiałości Poczucie zaradności Poczucie sensowności Zmienne Wykres 7. Elementy poczucia koherencji istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie sensowności w grupie więźniów Pozytywna korelacja między poczuciem sensu konstytuującym zakorzenienie społeczne i doświadczeniem sensowności, które stanowi składnik koherencji, wskazuje na to, że wzrost nasilenia w pierwszym czynniku (m.in. w zakresie spostrzegania wartości ludzkiego życia, nadziei na przyszłość, celowości podejmowanych działań, związków z religią, radości z życia, motywacji do podejmowania działań) prowadzi do zwiększenia poziomu w drugim z testowanych wymiarów (przede wszystkim w obszarze zainteresowania otaczającą rzeczywistością i codziennymi sprawami).

119 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZSENS POCZUCIE SENSU 119 Ad 4) Podmiotowa orientacja wartościująca. Rezultaty równania regresyjnego odnoszą się do czterech wymiarów procesu wartościowania: 1 poczucia zagubienia wartości, 2) dezintegracji wartościowania, 3) odczuwania nierealizowania wartości, 4) spostrzegania trudności w porządkowaniu systemu wartości w hierarchię. W tabeli 11. znajdują się dane, które ilustrują związki zachodzące w badanym obszarze. Tab. 11. Wyniki równania regresji: elementy osobowościowej orientacji wartościującej (wyniki w Kwestionariuszu Kryzysu w Wartościowaniu P. Olesia) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie sensu (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary osobowościowej orientacji wartościującej B SE β t p (Stała) 61,215 2,018 30,337 0,000 Poczucie nierealizowania wartości Trudności w porządkowaniu systemu wartości w hierarchię -1,583 0,533-0,329-2,970 0,004-0,367 0,395-0,118-0,930 0,354 Dezintegracja wartościowania -0,007 0,437-0,002-0,017 0,987 Poczucie zagubienia wartości -0,277 0,343-0,092-0,805 0,423 Skorygowane R 2 =0,179; F(4;102)=6,764; p<0,001 Z czterech testowanych czynników tylko jeden poczucie nierealizowania wartości w istotny sposób łączy się ze zmienną wyjaśnianą, czyli z poczuciem sensu u osób odbywających sankcje izolacyjne. Natomiast w przypadku trudności w porządkowaniu systemu wartości w hierarchię, doświadczania zagubienia wartości i odczuwania dezintegracji wartościowania nie zachodzą tego rodzaju zależności. Ujemny związek między zmienną wyjaśnianą a poczuciem nierealizowania wartości wskazuje, że zwiększanie poziomu sensu życia u osób osadzonych w zakładach karnych łączy się w istotny sposób ze świadomością niewielkiej rozbieżności między zinterioryzowanym systemem aksjo-normatywnym a własnym postępowaniem.

120 Wartości 120 ROZDZIAŁ V Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,000-0,100-0,200-0,300 Poczucie nierealizowania wartości Trudność uporządkowania systemu wartości w hierarchię Dezintegracja wartościowania Poczucie zagubienia wartości Zmienne Wykres 8. Elementy osobowościowej orientacji wartościującej istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie sensu w grupie więźniów Ad 5) Doświadczanie własnej skuteczności. W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, jakiego rodzaju związki zachodzą między zmienną wyjaśnianą a poczuciem osobistego sprawstwa, wykorzystano 9 wskaźników, które służą do pomiaru tego czynnika (nasilenie sytuacji trudnych, porażek i sukcesów w trzech perspektywach czasowych minionej, teraźniejszej i przyszłej). W tabeli 12. zostały zaprezentowane wyniki, które stanowią odpowiedź na postawioną powyżej kwestię.

121 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZSENS POCZUCIE SENSU 121 Tab. 12. Wyniki równania regresji: elementy poczucia własnej skuteczności (wyniki w Kwestionariuszu Oceny Własnego Życia I. Niewiadomskiej) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie sensu (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik- -Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary poczucia własnej skuteczności B SE β t p (Stała) 52,371 9,069 5,775 0,000 Nasilenie sytuacji trudnych w przeszłości Nasilenie sytuacji trudnych w teraźniejszości Nasilenie sytuacji trudnych w przyszłości 0,146 0,260 0,074 0,564 0,574-0,066 0,226-0,040-0,293 0,770-1,068 0,505-0,203-1,959 0,048 Nasilenie sukcesów w przeszłości 0,293 0,448 0,078 0,653 0,515 Nasilenie sukcesów w teraźniejszości 0,057 0,343 0,019 0,166 0,869 Nasilenie sukcesów w przyszłości 0,425 0,428 0,127 0,991 0,324 Nasilenie porażek w przeszłości -0,670 0,452-0,203-1,482 0,142 Nasilenie porażek w teraźniejszości 0,215 0,383 0,079 0,562 0,576 Nasilenie porażek w przyszłości 0,143 0,443 0,039 0,322 0,747 Skorygowane R 2 =0,131; F(9;95)=6,764; p=0,007 Wyniki analizy regresyjnej uzasadniają stwierdzenie, że tylko jeden wskaźnik świadczący o poczuciu własnej skuteczności przewidywanie sytuacji trudnych w przyszłej perspektywie czasowej istotnie koreluje z odczuwaniem sensu przez więźniów. W przypadku pozostałych wskaźników nie zachodzą tego typu związki. Korelacja ujemna między poczuciem sensu a przewidywaniem sytuacji trudnych w przyszłej perspektywie czasowej informuje o tym, że silnemu przekonaniu więźniów o istnieniu wartości uzasadniających ludzką egzystencję towarzyszy spadek doświadczanego stresu z powodu przewidywania w przyszłości niskiego poziomu sytuacji trudnych m.in. w postaci deprywacji potrzeb, przeciążeń fizycznych i/lub psychicznych, cierpienia fizycznego i/lub psychicznego, konfliktów wewnętrznych i/lub interpersonalnych, zagrożeń, frustracji lub też nieznanych bodźców.

122 Wartości Nasilenie sytuacji trudnych w przeszłości Nasilenie sytuacji trudnych w teraźniejszości Nasilenie sytuacji trudnych w przyszłości Nasilenie sukcesów w przeszłości Nasilenie sukcesów w teraźniejszości Nasilenie sukcesów w przyszłości Nasilenie porażek w przeszłości Nasilenie porażek w teraźniejszości Nasilenie porażek w przyszłości 122 ROZDZIAŁ V Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,100 0,000-0,100-0,200 Zmienne Wykres 9. Elementy poczucia własnej skuteczności istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie sensu w grupie więźniów Czynniki osobowości, które nie współwystępują w istotny sposób z poczuciem sensu u osób osadzonych w zakładach karnych. Na podstawie przeprowadzonych analiz regresyjnych można stwierdzić, że spostrzeganie idei i wartości, które nadają sens ludzkiej egzystencji, nie łączy się w istotny sposób z dwoma mechanizmami osobowościowego funkcjonowania: 1) spostrzeganiem przystosowania osobistego 2) dystrybucją zasobów przystosowawczych.

123 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZSENS POCZUCIE SENSU 123 Ad 1) Spostrzeganie przystosowania osobistego. Rodzaj doświadczanych problemów, jakość relacji rodzinnych, specyfika kontaktów pozarodzinnych, stosunek do siebie, preferencja dążeń i celów, czyli wymiary adaptacji osobistej (wyniki w Teście Niedokończonych Zdań J. Rottera) nie korelują istotnie z poczuciem sensu w społeczności więźniów. Wniosek tego rodzaju został sformułowany na podstawie następującego wyniku w równaniu regresyjnym: F=1,927; p 0,097; R 2 =0,04. Ad 2) Dystrybucja zasobów przystosowawczych. W analizie statystycznej wykorzystano 12 wskaźników świadczących o mechanizmach dystrybuowania zasobów przystosowawczych. W kwestii znaczenia (wartości) kapitału adaptacyjnego zwrócono uwagę na zasoby: 1 materialne, 2) osobowościowe, 3) stanu, 4) energetyczne. W dziedzinie strat również testowano kapitał o charakterze: 5) materialnym, 6) osobowościowym, 7) stanowym, 8) energetycznym. Podobnie w mechanizmie zysków kapitałowych zasoby: 9) materialne, 10) osobowościowe, 11) stanu, 12) energetyczne. Na podstawie rezultatów równania regresyjnego można stwierdzić, że nie występują istotne zależności między poczuciem sensu a osobowościowymi mechanizmami, które wpływają na działanie kapitału przystosowawczego. Podstawę do zaprezentowanej konkluzji stanowią następujące wyniki: F=1,013; p 0,44; R 2 =0,002. Model końcowy istotne związki między funkcjonowaniem czynników osobowościowych a poczuciem sensu w zbiorowości skazanych. Wysoki poziom przeświadczenia osadzonych, że istnieją wartości nadające sens ludzkiemu życiu, w istotny sposób koreluje z 6 rodzajami mechanizmów osobowościowych (F=7,384; p 0,001; R 2 =0,301): 1. dużym natężeniem poczucia jakości życia w wymiarze środowiskowym (głównie w zakresie spostrzegania bezpieczeństwa, opieki zdrowotnej, możliwości rozwoju i odpoczynku) 2. niskim poziomem antyspołecznej strategii zaradczej np. w postaci dbałości o własny interes kosztem drugiego człowieka, bezwzględnego dominowania nad innymi, wykorzystywania ludzkich słabości i/lub atakowania innych z zaskoczenia 3. wysokim nasileniem konstruktywnych zachowań związanych z terapią substytutową w przypadku uzależnienia od opiatów (częste stosowanie strategii zaradczej w postaci używania metadonu)

124 124 ROZDZIAŁ V 4. dużym natężeniem poczucia sensowności, które konstytuuje mechanizm doświadczania koherencji czynnik ten odzwierciadla między innymi zainteresowanie osoby otaczającą rzeczywistością i codziennymi sprawami 5. niskim poziomem przekonań związanych z nierealizowaniem wartości (wymiaru decydującego o sposobie funkcjonowania osobowościowej orientacji aksjologicznej) 6. niewielkim nasileniem przewidywanych w przyszłości sytuacji trudnych m.in. w postaci deprywacji potrzeb, przeciążeń fizycznych i/lub psychicznych, cierpienia fizycznego i/lub psychicznego, konfliktów wewnętrznych i/lub interpersonalnych, zagrożeń, frustracji lub też nieznanych bodźców. 3. Sposoby kształtowania poczucia sensu wśród osadzonych Dzięki przeprowadzonej analizie empirycznej można stwierdzić, że zakorzenianie społeczne więźniów poprzez zwiększanie poczucia sensu w istotny sposób współwystępuje z dwoma tendencjami. Pierwsza a nich polega na wzmacnianiu poczucia jakości życia (przede wszystkim w wymiarze środowiskowym), podtrzymywaniu zachowań wyuczonych w trakcie terapii uzależnień oraz motywowaniu do tego, aby osoba interesowała się sprawami/zadaniami dnia codziennego. Tendencja druga jest natomiast związana z redukowaniem takich procesów jak: doświadczanie nierealizowania wartości, stosowanie antyspołecznej strategii postępowania w sytuacjach trudnych oraz przewidywanie dużego nasilenia problemów w przyszłej perspektywie czasowej. Jako propozycję kształtowania wymienionych powyżej wymiarów osobowości można docenić uczestnictwo w grupie samopomocowej, która bazuje na programie Dwunastu Kroków AA. Za przedstawieniem takiej oferty przemawia argument, że podejście samopomocowe daje się łatwo dopasować do szerokiego kręgu ludzi z różnymi problemami przede wszystkim ze względu na jego elastyczność i pozytywny etos 21. Wyniki ogólnonarodowych badań w USA, przeprowadzonych w latach 90-tych XX wieku, wskazały, że ok. 6% dorosłych Amerykanów uczestniczyło 21 F. Riessman, D. Carroll. Nowa definicja samopomocy. Polityka i praktyka. Warszawa: PARPA 2000, s ; I. Yalom, M. Leszcz. Psychoterapia grupowa. Teoria i praktyka. Kraków: Wyd. UJ 2006, s

125 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZSENS POCZUCIE SENSU 125 z powodzeniem w jakimś momencie swojego życia w grupach samopomocowych, które były oparte na założeniach wspólnot AA. Początek uczestnictwa w programie Dwunastu Kroków polega na umacnianiu poczucia sensu, ponieważ zdrowienie we wspólnotach Anonimowych Alkoholików jest oparte na umacnianiu relacji z Bogiem (Siłą Wyższą). O takim kierunku zmian świadczą pierwsze trzy etapy trzeźwienia (zdrowienia) 22. Krok 1. Przyznaliśmy, że jesteśmy bezsilni wobec alkoholu, że przestaliśmy kierować własnym życiem. Utrata kontroli picia pociąga za sobą groźne konsekwencje we wszystkich aspektach egzystencji. Alkoholicy, którzy zaczęli odzyskiwać zdrowie, stwierdzają, że uznanie bezsilności stanowi warunek wyzwolenia z nałogu. Pogodzenie się z niezdolnością kierowania własnym życiem sprzyja rzeczywistemu pragnieniu pomocy. Krok 2. Uwierzyliśmy, że Siła Większa od nas samych może przywrócić nam zdrowie. Świadomość bezsilności łączy się z uznaniem potrzeby oparcia zdrowienia na Sile Wyższej. Krok 3. Postanowiliśmy powierzyć naszą wolę i nasze życie opiece Boga (jakkolwiek Go pojmujemy). Członkowie Wspólnoty określają ten etap jako krok akcji, ponieważ dotyczy on podjęcia decyzji w zakresie zmian własnego życia, które mają służyć urzeczywistnianiu pozytywnego rozwoju własnej osoby, wzrostowi szacunku do siebie, uczeniu się konstruktywnych sposobów zaradczych w sytuacjach trudnych i poprawie relacji z innymi ludźmi. Należy podkreślić, że zwiększanie poczucia sensu u członków wspólnoty AA sprzyja pożądanym zmianom na różnych płaszczyznach psychospołecznego funkcjonowania. Świadczą o tym następujące przesłanki. Po pierwsze, przystępowanie do grupy samopomocowej dokonuje się na podstawie własnej identyfikacji z problemem i potrzebą uzyskania wsparcia. Dlatego członkowie takich społeczności nie podpisują formalnego kontraktu grupowego, a ich obecność na spotkaniach ma dobrowolny charakter. Uczestnicy wspólnot wzajemnej pomocy spotykają się, ponieważ potrzebują troski i oczekują, że w tej zbiorowości będą się mogli zwierzyć ze swoich problemów. Trudności dzielone z innymi są kluczowym elementem w rozwoju spójności grupy, co z kolei pozwala jej członkom podejmować ryzyko wyrażania skrywanych emocji oraz nawiązywać więzi gwarantujące wsparcie, akceptację i normalizację przeżyć. Dzięki istniejącym normom grupowym, obserwacji 22 Dwanaście Kroków i Dwanaście Tradycji. I. Niewiadomska. Anonimowi Alkoholicy. W: Leksykon teologii pastoralnej. Red. R. Kamiński, W. Przygoda, M. Fiałkowski. Lublin: TN KUL 2006, s. 49.

126 126 ROZDZIAŁ V innych i modelowaniu społecznemu dochodzi do zmian w spostrzeganiu własnych problemów, myśleniu i doświadczanych emocjach. Tym samym społeczne otoczenie stwarzane przez uczestników grupy staje się silnym czynnikiem, który generuje zmiany w zachowaniu osoby 23. Po drugie, uczestnictwo w grupie samopomocowej często służy kształtowaniu czynników osobowości, które współwystępują ze wzrostem poczucia sensu. Przedstawiony wniosek uzasadniają mechanizmy psychospołeczne, dzięki którym dochodzi do zmian w funkcjonowaniu osób angażujących się w samopomoc 24. Przemiana braków i trudności w aktywa ludzie, którzy pokonali własne problemy, dysponują wiedzą na temat ich istoty i sposobów radzenia sobie z nimi. Jest to podstawa do wspierania osób mających podobne kłopoty. Zamienność ról w grupach samopomocy role dawcy i biorcy są zamienne. Zależnie od okoliczności, każdy uczestnik ma okazję radzić innym i samemu korzystać z cudzych wskazówek. Z tego powodu władza w grupie jest równomiernie rozłożona, nie istnieje elita rządząca oraz przetargi między rządzącymi i rządzonymi. Wewnętrzna orientacja uczestnicy ruchu korzystają przede wszystkim z własnych doświadczeń, a tylko w niewielkim stopniu z konwencjonalnej wiedzy pochodzącej z zewnątrz (od profesjonalistów). Orientacja wewnętrzna rozciąga się na logistykę prowadzenia grupy większość jej członków wyznaje zasadę samowystarczalności i polegania na sobie w zakresie zaspokajania różnego typu potrzeb (np. mieszkaniowych, materialnych). Nacisk na aktywność wyróżnikiem tego typu grup jest nastawienie na działanie, szybkie załatwianie spraw, wysiłek, odpowiedzialność, przedsiębiorczość i rozwiązywanie problemu zamiast przyjmowania roli bezradnej ofiary. Stosowanie zasady pomaganie pomaga wspieranie innych przynosi korzyści osobom udzielającym wsparcia poprzez wzrost samooceny i poprawę samopoczucia. Po trzecie, korzystne zmiany w psychospołecznym funkcjonowaniu osoby mogą zaznaczyć się jeszcze w okresie izolacji penitencjarnej, ponieważ istnieje duża łatwość inicjowania grup samopomocowych w warunkach więziennych. Przykładowo można wskazać, że do wspólnoty Anonimowych Alkoholików 23 Cz. Czabała, H. Sęk. Pomoc psychologiczna. W: Psychologia. Podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, t. 3. Red. J. Strelau. Gdańsk: GWP 2006, s. 618; J. Schoenholtz-Read. Wybór interwencji grupowej. W: Podstawy psychoterapii grupowej. Red. H. Bernard, R. MacKenzie. Gdańsk: GWP 2003, s Riessman, Carroll, jw. s

127 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZSENS POCZUCIE SENSU 127 można przystąpić w warunkach więziennych i kontynuować uczestnictwo po odzyskaniu wolności. Zespoły AA powstają na terenie zakładów karnych na podstawie porozumienia między członkami wspólnoty a administracją więzienną. Grupę uruchamiają zazwyczaj dwaj sponsorzy. Jednym z nich jest przedstawiciel personelu penitencjarnego (często kapelan, pracownik socjalny lub wychowawca), zaś drugim członek AA spoza zakładu karnego. Istnieje kilka sposobów tworzenia grup spotkaniowych wśród więźniów w wyniku dobrowolnej odpowiedzi na ogłoszenie o formowaniu się zespołu, poprzez nieformalne zaproszenie od kapelana lub innego pracownika więzienia skierowane do osadzonych, poprzez wyznaczenie przez pracownika wybranych osób do uczestnictwa we wspólnocie. Podstawową formą działania AA w warunkach więziennych są regularne spotkania (mityngi). Część z nich ma charakter zamknięty (przeznaczony wyłącznie dla alkoholików). Ich celem jest tworzenie bezpiecznej atmosfery, by móc spokojnie mówić o swoich problemach. Na mityngach zamkniętych obowiązuje zasada, że każdy mówi tylko za siebie i nikt nie wypowiada się w cudzym imieniu. Każdy jednak może skorzystać z doświadczenia innych osób, by lepiej rozwiązywać własne trudności. W spotkaniach otwartych mogą uczestniczyć wszyscy zainteresowani społecznością AA, gdyż są one poświęcone programowi oraz celom i efektom działalności ruchu 25. Po wyjściu na wolność, członkowie więziennych grup AA powinni nadal angażować się w działalność ruchu. Sponsor grupy w zakładzie karnym może zwrócić się do Biura Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików o informacje dotyczące możliwości skontaktowania się skazanego ze wspólnotą w warunkach wolnościowych. W ten sposób dochodzi do ułatwienia w przejściu z grupy wewnętrznej do wspólnoty na zewnątrz więzienia 26. Po czwarte, pożądane zmiany w psychospołecznym funkcjonowaniu członków AA potwierdzają analizy empiryczne. Stwierdzono wysoką skuteczność tego ruchu w utrzymywaniu abstynencji osób uzależnionych od alkoholu trzeźwość zachowywało 67% członków wspólnoty uczestniczących w spotkaniach dłużej niż jeden rok i 85% osób związanych z ruchem dłużej niż dwa lata K. Linowski, J. Nowicka. System terapeutyczny dla więźniów uzależnionych od alkoholu. Ostrowiec Świętokrzyski: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju WSBiP 2004, s Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce. AA w zakładach karnych. Ząbki: Apostolicum 1996, s C. Weisner, T. Greenfield, R. Room. Trends in the treatment of alcohol problems in the US general population, American Journal of Public Heath 1995 nr 85, s ; P. Ouimette, J. Finney, K. Gima, R. Moos. A comparative evaluation of substance abuse

128 128 ROZDZIAŁ V W innych badaniach zauważono, że osoby utrzymujące abstynencję alkoholową powyżej 8 lat charakteryzowały się stabilnością środowiska życiowego. Do czynników normalizujących egzystencję, oprócz prawidłowo funkcjonującego związku z partnerem i posiadania pracy, należało również zaangażowanie w działania AA 28. Dodatkowo, porównania alkoholików zaangażowanych we wspólnoty samopomocowe z osobami utrzymującymi trzeźwość spoza tego kręgu pozwoliły na stwierdzenie, że członkowie AA charakteryzują się mniejszym nasileniem niepokoju, lepszym przystosowaniem społecznym, skuteczniejszymi strategiami zaradczymi w rozwiązywaniu problemów i poczuciem silniejszego wsparcia społecznego 29. Analizy porównawcze programu Dwunastu Kroków z innymi formami pomocy dla osób uzależnionych wskazały również na większą długoterminową skuteczność wpływów grupy Anonimowych Alkoholików. Efektywność tego programu była najsilniej związana z regularnym uczestnictwem w spotkaniach, posiadaniem sponsora, wzrastającym zaangażowaniem w działania wspólnoty oraz z oddziaływaniem na takie zmienne podmiotowe jak: pogłębianie religijności, zwiększanie poczucia sensowności własnych działań, wzrost organizacji życia osobistego, modyfikację struktur poznawczych i modelowanie konstruktywnych zachowań 30. treatment. III. Examining mechanisms underlying patient-treatment matching hypotheses for 12-step and cognitive-behavioral treatments for substance abuse. Alcoholism: Clinical and Experimental Research 1999 nr 23, s G. Vaillant, S. Hiller-Sturmhofel. Naturalna historia alkoholizmu. W: Alkohol a Zdrowie. Picie alkoholu w różnych okresach życia. Warszawa: PARPA 2000, s R. Longabaugh, P. Wirtz, A. Zweben, R. Stout. Network support for drinking, Alcoholics Anonymous and long-term matching effects. Addiction 1998 nr 93, s J. Morgenstern, E. Labouvie, B. McCrady, C. Kahler, R. Frey. Affiliation with Alcoholics Anonymous following treatment: A study of its therapeutic effects and mechanisms of action. Journal of Consulting and Clinical Psychology 1997 nr 65, s

129 ROZDZIAŁ VI ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE JAKO WYNIK ZMIAN W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI Zawartość treściowa rozdziału koncentruje się wokół wyjaśniania trzeciego wymiaru, który konstytuuje społeczne zakorzenienie człowieka poczucia zaradności. W ramach tej problematyki zwrócono szczególną uwagę na trzy zagadnienia wyjaśnienie sposobu działania zaradności, wskazanie na związki tego czynnika z innymi wymiarami podmiotowego funkcjonowania oraz przedstawienie sposobów wzmacniania zaradności w populacji więźniów. 1. Istota zakorzeniania w społeczeństwie dzięki odczuwaniu własnej zaradności Poczucie zaradności jest związane z funkcjonowaniem systemu osobowościowego, który jest określany jako kompetencje 1. W ich rozwoju biorą udział trzy procesy modelowanie społeczne, ćwiczenie określonych zachowań w celu utrwalenia pożądanych sprawności oraz stosowanie w codziennym życiu 2. Bardzo ważnym rodzajem kompetencji o charakterze poznawczo-behawioralnym są umiejętności zaradcze w sytuacjach problemowych 3. Radzenie sobie ze stresem jest funkcją pierwotnej oceny poznawczej zaistniałego zdarzenia jeśli osoba zaklasyfikuje sytuację jako stresującą, wówczas zostaje uruchomiony proces adaptacyjny w postaci radzenia sobie. Jego przebieg zależy od wtórnej oceny problemu, w której człowiek szacuje, co można zrobić, by sprostać wymaganiom zaistniałych okoliczności. Możliwości zaradcze są oceniane pod kątem dwóch podstawowych funkcji 4 : 1 A. Bandura, D. Schunk. Cultivating competence, self-efficacy, and intrinsic interest through proximal self-motivation. Journal of Personality and Social Psychology 1981 nr 41, s A. Bandura. Self-efficacy: The Exercise of Control. New York: Freeman 1997, s P. Oleś. Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa Wyd. Nauk. Scholar 2005, s R. Lazarus. Paradygmat stresu i radzenia sobie. Nowiny Psychologiczne 1986 nr 3-4, s. 24.

130 130 ROZDZIAŁ VI 1) zmiany sytuacji na lepszą (strategie ukierunkowane na problem) 2) takiej samoregulacji emocjonalnej, aby nie doszło do załamania odporności psychicznej ani społecznego funkcjonowania (strategie zorientowane na emocje). Istnieją cztery zasadnicze sposoby radzenia sobie ze stresem, które spełniają jednocześnie wymienione funkcje poszukiwanie informacji (przegląd sytuacji stresowej w celu zdobycia wiedzy potrzebnej do podjęcia racjonalnej decyzji zaradczej lub do przewartościowania zagrożenia), bezpośrednie działanie (czynności nakierowane na zmianę w podmiocie sprawczym lub w otoczeniu, mające na celu uporanie się ze stresem), powstrzymywanie się od aktywności (ze względu na okoliczności brak działań jest korzystniejszy niż ich podjęcie), procesy intrapsychiczne (procesy poznawcze mające na celu regulację emocjonalną, zalicza się do nich przede wszystkim mechanizmy obronne) 5. Sposoby zaradcze służące zmianie stanu rzeczy na korzystniejszy mogą przyjmować różnorodne formy np. monitorowania stresu, strukturalizacji sytuacji czy poszukiwania społecznego wsparcia. Ich skuteczność wymaga jednak prawidłowego funkcjonowania systemu poznawczego, który służy realistycznemu spostrzeganiu stresorów i dostępnych zasobów zaradczych. Jeśli w wyniku takiej oceny jednostka dojdzie do wniosku, że nie potrafi rozwiązać zaistniałego problemu, to zaczyna inicjować emocjonalne strategie zaradcze w postaci fizycznego usuwania się z sytuacji lub stosowania mechanizmów obronnych (np. ignorowania lub racjonalizowania problemu) 6. Ryzyko zaburzeń w przystosowaniu występuje szczególnie wtedy, gdy funkcje zmiany stanu rzeczy i regulacji emocjonalnej wchodzą w konflikt np. efekt samouspokojenia uzyskany w wyniku używania substancji psychoaktywnych uniemożliwia podjęcie działań adaptacyjnych 7. Za względnie stały przebieg procesu zaradczego oraz specyficzne dla jednostki dyspozycje redukowania stresu psychologicznego odpowiada zmienna osobowościowa, określana jako styl radzenia sobie 8. O istnieniu tego wymiaru osobowości przesądza fakt, że ludzie nawykowo stosują stałe wzorce postępo- 5 J. Terelak. Psychologia stresu. Bydgoszcz: Branta 2001, s J. Brandstädter, G. Renner. Tenacious goal pursuit and flexible goal adjustment: explication and age-related analysis of assimilative and accommodative strategies of coping. Psychology and Aging 1990 nr 5, s I. Heszen-Niejodek. Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W: Psychologia. Podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, t. 3. Red. J. Strelau. Gdańsk: GWP 2006, s. 477; Terelak, jw. s I. Heszen-Niejodek. Styl radzenia sobie ze stresem: fakty i kontrowersje. Czasopismo Psychologiczne 1997 nr 1, s. 10; Heszen-Niejodek. Teoria stresu s. 484.

131 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI 131 wania w sytuacjach, które charakteryzują się podobnymi właściwościami. Styl radzenia sobie decyduje więc o względnej stałości zachowań człowieka doświadczającego określonego rodzaju trudności. O tym, jakie strategie zostaną przez niego wykorzystane przy rozwiązaniu konkretnego problemu, decydują dwa czynniki możliwości indywidualnego stylu zaradczego i wymagania aktualnej sytuacji 9. Proces radzenia sobie można uznać za efektywny, jeśli prowadzi on do trwałego i konstruktywnego rozwiązania problemu, a jednocześnie do pozytywnych emocji. Studia empiryczne nie wskazują jednoznacznie, jaki styl zaradczy jest najbardziej skuteczny w pokonywaniu stresu. Wyniki części badań skłaniają do wniosku, że efektywność stylu zaradczego zależy od kontekstu sytuacyjnego 10, natomiast inne wskazują, że nawet przy uwzględnianiu okoliczności, styl zorientowany na rozwiązanie problemu ma większy walor przystosowawczy niż sposoby ucieczkowo-unikowe lub emocjonalne 11. Część autorów wyraża również pogląd, że pokonywanie trudności przy pomocy emocji często wiąże się z nieskutecznym sposobem gospodarowania wewnętrznymi zasobami zaradczymi, co zwiększa ryzyko nasilenia napięcia psychicznego 12. Przedstawione prawidłowości prowadzą do konkluzji, że ważną strategię w procesie zakorzeniania przestępców powinno stanowić kształtowanie zaradności u osób odbywających sankcje izolacyjne na bazie indywidualnych stylów radzenia sobie ze stresem 13. W oddziaływaniach resocjalizacyjnych należy również uwzględnić czynniki zwiększające efektywność stosowanych strategii zaradczych. Zachowania służące rozwiązywaniu problemów są bardziej skuteczne, gdy zawierają następujące elementy 14 : podstawowe zaufanie do siebie i do innych ludzi aktywną eksplorację rzeczywistości i poszukiwanie informacji podział sytuacji problemowej na fragmenty i stopniowe rozwiązywanie trudności 9 Heszen-Niejodek. Teoria stresu s ; Heszen-Niejodek. Styl radzenia sobie s Heszen-Niejodek. Teoria stresu s L. Pervin, O. John. Osobowość. Teoria i badania. Kraków: Wyd. UJ 2002, s J. Strelau, B. Zawadzki, W. Oniszczenko, A. Sobolewski, P. Pawłowski. Temperament i style radzenia sobie ze stresem jako moderatory zespołu stresu pourazowego w następstwie przeżytej katastrofy. W: Osobowość a ekstremalny stres. Red. J. Strelau. Gdańsk: GWP 2004 s Heszen-Niejodek. Styl radzenia sobie s H. Sęk. Wybrane zagadnienia z psychoprofilaktyki. W: Społeczna psychologia kliniczna. Red. H. Sęk. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN 1993 s. 492.

132 132 ROZDZIAŁ VI konstruktywne radzenie sobie z uczuciami inicjowanie pomocy ze strony innych ludzi rozpoznawanie skłonności do zmęczenia i dezorganizacji oraz ich przezwyciężanie gotowość do dokonywania zmian w samym sobie. W kontekście powrotności do przestępstwa należy zwrócić szczególną uwagę na stres chroniczny, który polega na długotrwałym przeżywaniu napięcia emocjonalnego o negatywnym charakterze. W populacji osób odbywających kary pozbawienia wolności wynika on zarówno z długotrwałej izolacji więziennej, jak również z utrzymujących się trudności adaptacyjnych po opuszczeniu zakładu karnego (w przypadku recydywistów penitencjarnych). Analizy empiryczne wskazują, że długotrwałe napięcie psychiczne prowadzi do reakcji, które zwiększają prawdopodobieństwo nieakceptowanych społecznie zachowań (w tym również do czynów przestępczych) np. do niekontrolowanych wybuchów wściekłości i/lub gniewu, wrogości wobec ludzi, agresji jako odpowiedzi na najmniejszą prowokację, izolowania się od otoczenia czy też do pragnienia, aby dominować nad innymi 15. Przedstawione prawidłowości uzasadniają stwierdzenie występujące w literaturze przedmiotu, że z perspektywy sprawcy czyn karalny (zwłaszcza o charakterze agresywnym) stanowi często próbę rozwiązania trudnej sytuacji 16. W badaniach podłużnych nad psychologicznymi następstwami stresu chronicznego stwierdzono, że najczęściej jako reakcja na napięcie, oprócz nerwic (zwłaszcza z komponentem depresyjnym) i chorób psychosomatycznych, pojawia się wzmożone używanie środków psychoaktywnych (przede wszystkim alkoholu) 17. Do czynników podmiotowych zwiększających ryzyko używania substancji chemicznych jako strategii zaradczej należy zaliczyć przede wszystkim 18 : brak adekwatnych umiejętności poznawczo-behawioralnych do radzenia sobie ze stresem (ich ubóstwo lub sztywność), przy jednoczesnym przeświadczeniu, że substancja psychoaktywna jest skuteczną metodą rozwiązywania problemów 15 S. Siek. Walka ze stresem. Warszawa: ATK 1989, s. 44; Terelak, jw. s B. Malak. Zjawiska i mechanizmy socjalizacyjne a formowanie agresji interpersonalnej (zarys koncepcji). W: Studia nad uwarunkowaniami i regulacją agresji interpersonalnej. Red. A. Frączek. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Ossolineum 1986, s. 125; B. Hołyst. Psychologia kryminalistyczna. LexisNexis 2004, s ; Strelau i in., jw. s R. Poprawa. Zarys psychologicznej koncepcji używania alkoholu jako sposobu radzenia sobie ze stresem. Przegląd Psychologiczny 1998 nr 3-4, s. 62; Terelak, jw. s Poprawa, jw. s

133 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI 133 niskie poczucie własnej skuteczności w zakresie radzenia sobie z problemami, a jednocześnie pozytywne oczekiwania wobec efektów używania środka chemicznego w określonej sytuacji przede wszystkim jako dobrego sposobu redukcji napięcia i oderwania się od aktualnych problemów brak motywacji do zmagania się z kłopotami życiowymi niska tolerancja na trudności, nawarstwianie się porażek, tendencja do rezygnacji z wysiłku i poszukiwania łatwych rozwiązań posiadanie utrwalonych wzorców używania substancji psychoaktywnych intensywny trening społeczny w zachowaniach o charakterze ucieczkowo-nałogowym. Należy zwrócić szczególną uwagę na ukazane powyżej zależności, ponieważ używanie środków chemicznych przede wszystkim alkoholu stanowi ważną i często stosowaną strategię w procesie radzenia sobie z problemami u osób, które trafiają do zakładów karnych 19. Dodatkowo, ucieczka od stresu w stany intoksykacji wiąże się z paradoksem, polegającym na tym, że w krótkiej perspektywie czasowej używanie substancji psychoaktywnych powoduje ulgę, natomiast w dłuższej wywołuje większe napięcie psychiczne, pogłębia deficyty zaradcze i często prowadzi do powstania mechanizmów uzależnienia, które niszczą prawidłową strukturę dążeń życiowych 20. Przedstawioną prawidłowość potwierdzają wyniki analiz, w których stwierdzono, że alkoholizm stanowi ważny czynnik ryzyka recydywy m.in. często współwystępuje z wielokrotnym popełnianiem przestępstw agresywnych wobec najsłabszych członków rodziny 21. Badania przestępców biorących udział w terapii uzależnień wskazały, że uczestnictwo w programie sprzyja stosowaniu większej liczby konstruktywnych strategii zaradczych w różnego rodzaju okolicznościach, w tym również w doświadczanych sytuacjach trudnych 22. Analiza zaradności trzeźwiejących 19 J. Yu. Punishment and Alcohol Problems Recidivism Among Drinking-Driving Offenders. Journal of Criminal Justice 2000 nr 4, s. 261; P. Szczepaniak. Kara pozbawienia wolności a wychowanie. Kalisz-Warszawa: COSSW, UW 2003, s ; T. Szymanowski. Powrót skazanych do społeczeństwa. Warszawa: Wyd. Prawnicze 1989, s ; A. Szymanowska. Więzienie i co dalej. Warszawa: Wyd. Akadem. Żak 2003, s J. Arboleda-Florez. Mental illness and violence: An epidemiological appraisal of the evidence. Canadian Journal of Psychiatry 1998 nr 43, s ; Poprawa, jw. s. 68; Terelak, jw. s A. Łuszczyńska-Cieślak, E. Gąsiorowska. Akty przemocy popełniane przez sprawców nadużywających alkoholu. Czasopismo Psychologiczne 2000 nr 1-2, s J. Hepburn. Recidivism Among Drug Offenders Following Exposure to Treatment. Criminal Justice Policy Review 2005 nr 2, s

134 134 ROZDZIAŁ VI alkoholików pozwala na stwierdzenie, że proces powrotu do zdrowia współwystępuje ze zmianą sposobów pokonywania kłopotów w postaci 23 : większego ukierunkowania na rozwiązywanie problemu m.in. planowanie działań, pozytywne przewartościowanie sytuacji spadku częstotliwości strategii zorientowanych na emocje np. strategii konfrontacyjnej polegającej na silnej ekspresji emocji negatywnych. Na bazie zaprezentowanych badań można zatem stwierdzić, że wzrost kompetencji w sytuacjach trudnych zmniejsza prawdopodobieństwo stosowania strategii zaradczej, która polega na używaniu substancji psychoaktywnych 24. Podsumowując przedstawione zagadnienia, należy jeszcze raz podkreślić, że proces zakorzeniania więźniów powinien być ściśle związany z kształtowaniem kompetencji osób karanych, szczególnie w zakresie sposobów radzenia sobie ze stresem. Potwierdzają to studia empiryczne, które wskazują, że różnice między jednostkami trafiającymi do więzienia a osobami postępującymi zgodnie z obowiązującymi normami społecznymi nie wynikają z preferencji różnych wartości, ale z większych trudności jednostek popełniających przestępstwa. Duże nasilenie problemów w tej grupie dotyczy przede wszystkim osiągania osobistych celów 25. Z tego względu zapobieganie recydywie powinno bazować na uczeniu skazanych konstruktywnych sposobów radzenia sobie z problemami Funkcjonowanie osobowości a poczucie zaradności w społeczności więźniów Wymiary osobowości istotnie współwystępujące z doświadczaniem zaradności. Przeprowadzona analiza statystyczna stanowi podstawę do sformułowania wniosku, że z wyjaśnianym komponentem mechanizmu zakorzenienia poczuciem zaradności w sposób istotny statystycznie współwystępują następujące czynniki podmiotowe: 1. przystosowanie osobiste (por. tabela 13.; wykres 10.) 2. mechanizmy decydujące o funkcjonowaniu zasobów adaptacyjnych (por. tab. 14.; wykres 11.) 23 H. Makowska. Radzenie sobie ze stresem w grupie leczących się alkoholików. Przegląd Psychologiczny 1998 nr 3-4, s Poprawa, jw. s Szymanowski. Powrót skazanych s Bandura. Self-efficacy s ; Terelak, jw. s

135 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI poczucie jakości życia (por. tab. 15.; wykres 12.) 4. strategie zaradcze (por. tab. 16.; wykres 13.) 5. osobowościowa orientacja aksjologiczna (por. tab. 17.; wykres 14.) 6. poczucie własnej skuteczności (por. tab. 18.; wykres 15.). Ad 1) Przystosowanie osobiste. W równaniu regresyjnym wzięto pod uwagę pięć wymiarów indywidualnej adaptacji relacje rodzinne, kontakty pozarodzinne, stosunek do siebie, dążenia i cele, doświadczane problemy. Związki między poczuciem zaradności i wiązką wymienionych czynników zostały zaprezentowane w tabeli 13. Tab. 13. Wyniki równania regresji: czynniki konstytuujące przystosowanie osobiste (wyniki w Teście Niedokończonych Zdań RISB J. Rottera) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary przystosowania osobistego B SE β t p (Stała) 75,830 9,4169 8,052 0,000 Relacje z innymi -0,035 0,288-0,012-0,122 0,903 Relacje rodzinne -0,133 0,298-0,046-0,446 0,656 Stosunek do siebie 0,326 0,376 0,092 0,866 0,389 Dążenia i cele -0,603 0,264-0,243-2,284 0,024 Doświadczane problemy -0,372 0,237-0,162-1,571 0,119 Skorygowane R 2 =0,113; F(5;99)=2,521; p=0,034 Na podstawie przeprowadzonej analizy można stwierdzić, że trzy wymiary osobistego przystosowania relacje rodzinne, kontakty pozarodzinne i stosunek do siebie nie współwystępują istotnie ze zmienną wyjaśnianą. Wyraźny związek obserwuje się natomiast między poczuciem zaradności a wynikiem w wymiarze przystosowania osobistego: dążenia i cele. Ujemna korelacja między zmienną wyjaśnianą a preferencją dążeń oznacza, że wzrostowi odczuwanej zaradności towarzyszy harmonijne funkcjonowanie w sferze osobistych celów prawidłowe działanie tej sfery odnosi się przede wszystkim do zdolności wyznaczania celów, ich realizowania oraz do znacznej skuteczności w ich osiąganiu. Ujemny związek między analizowanymi

136 136 ROZDZIAŁ VI czynnikami wynika z konstrukcji wyników w Teście Niedokończonych Zdań J. Rottera, w którym zarówno wysoki wynik ogólny, jak również wysokie wyniki w poszczególnych skalach oznaczają wadliwe (konfliktowe) przystosowanie jednostki. Współczynniki 0,100 Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,000 Wartości -0,100-0,200 Sfera przystosowania osobistego: relacje z innym Sfera przystosowania osobistego: relacje rodzinne Sfera przystosowania osobistego: stosunek do siebie Sfera przystosowania osobistego: dążenia i cele Sfera przystosowania osobistego: doświadczane problemy Zmienne Wykres 10. Wymiary przystosowania osobistego istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności w grupie więźniów Ad 2) Mechanizmy decydujące o funkcjonowaniu zasobów adaptacyjnych. Do obliczeń statystycznych wprowadzono 12 wskaźników odnoszących

137 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI 137 się do podmiotowego dystrybuowania zasobów. Wskaźniki te zostały wyodrębnione na bazie dwóch kryteriów podziału strukturalnego zasobów przystosowawczych (4 typy kapitału: materialny, energetyczny, stanu i podmiotowy) i mechanizmów osobowościowych, jakim ulega kapitał adaptacyjny (3 kategorie mechanizmów: poziom istniejących zasobów, ich zyski oraz ich straty). Zależności między przedstawionymi wskaźnikami a poczuciem zaradności zostały ukazane w tabeli 14. Tab. 14. Wyniki równania regresji: mechanizmy decydujące o funkcjonowaniu zasobów adaptacyjnych (wyniki w Kwestionariuszu Oceny Zachowania Zasobów S. Hobfolla) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Mechanizmy dystrybucji zasobów adaptacyjnych B SE β t p (Stała) 25,772 8,538 3,018 0,003 Zasoby materialne (znaczenie) -0,590 0,230-0,446-2,562 0,012 Zasoby podmiotowe (znaczenie) 0,268 0,168 0,323 1,599 0,113 Zasoby energii (znaczenie) 0,382 0,196 0,380 1,952 0,054 Zasoby stanu (znaczenie) -0,126 0,141-0,186-0,892 0,375 Zasoby materialne (zysk) 0,127 0,215 0,123 0,590 0,557 Zasoby podmiotowe (zysk) 0,085 0,138 0,117 0,616 0,539 Zasoby energii (zysk) 0,177 0,172 0,223 1,033 0,304 Zasoby stanu (zysk) -0,070 0,152-0,129-0,461 0,646 Zasoby materialne (utrata) 0,433 0,184 0,437 2,357 0,021 Zasoby podmiotowe (utrata) -0,182 0,107-0,362-1,702 0,092 Zasoby energii (utrata) 0,028 0,139 0,045 0,200 0,842 Zasoby stanu (utrata) -0,052 0,114-0,121-0,459 0,647 Skorygowane R 2 =0,182; F(12;88)=2,856; p=0,002 Wyniki statystycznego testowania prowadzą do wniosku, że zachodzą tylko dwa istotne związki między zmienną wyjaśnianą a psychospołecznym kapitałem, jakim osoba dysponuje w procesie przystosowania do otaczającej

138 138 ROZDZIAŁ VI rzeczywistości. Istotna relacja zaznacza się między doświadczaniem zaradności a: 1) poziomem posiadanych zasobów materialnych, 2) stratami w kapitale materialnym, jaki znajdował/znajduje się w posiadaniu jednostki. Pozostałe mechanizmy dystrybuowania zasobów adaptacyjnych nie łączą się istotnie z poczuciem zaradności osób odbywających sankcje izolacyjne. Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,400 Wartości 0,000-0,400 Zasoby materialne (znaczenie) Zasoby podmiotowe (znaczenie) Zasoby energii (znaczenie) Zasoby stanu (znaczenie) Zasoby materialne (zysk) Zasoby podmiotowe (zysk) Zasoby energii (zysk) Zasoby stanu (zysk) Zasoby materialne (utrata) Zasoby podmiotowe (utrata) Zasoby energii (utrata) Zasoby stanu (utrata) Zmienne Wykres 11. Mechanizmy decydujące o funkcjonowaniu zasobów przystosowawczych istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności w grupie więźniów Korelacja dodatnia występuje między poczuciem zaradności a stratami w kapitale materialnym. Uzyskana prawidłowość może więc świadczyć o tym, że skazani uruchamiają strategie radzenia sobie przede wszystkim wtedy, gdy

139 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI 139 uświadamiają sobie ubytki, jakie ponieśli w wymiarze posiadanych dóbr materialnych np. w postaci utraty mieszkania, środków transportu czy ubrań. Natomiast ujemna relacja zaznacza się między doświadczaniem zaradności a poziomem posiadanego kapitału materialnego, co z kolei można tłumaczyć w taki sposób, że więźniowie dysponujący dużymi zasobami materialnymi zachowują się biernie, ponieważ nie muszą zdobywać cenionych przez siebie dóbr. Warto również zwrócić uwagę na fakt, że wymienione powyżej prawidłowości są względem siebie komplementarne. Mianowicie, w sytuacji gdy osoba spostrzega straty w kapitale materialnym, to uruchamia proces zaradczy. Zaś w okolicznościach, gdy jednostka ocenia, że poziom tego typu zasobów jest wysoki, to maleje jej motywacja do tego, aby inicjować strategie radzenia sobie. Ad 3) Poczucie jakości życia. Jakość funkcjonowania osób odbywających sankcje izolacyjne w czterech wymiarach zdrowia fizycznego, równowagi psychicznej, kontaktów interpersonalnych, czynników środowiskowych została przebadana w zakresie istnienia związków z poczuciem zaradności w tej populacji. W tabeli 15. zaprezentowano uzyskane rezultaty. Tab. 15. Wyniki równania regresji: elementy konstytuujące poczucie jakości życia (wyniki w Kwestionariuszu do Badania Poczucia Jakości Życia WHOQOL-BREF) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary poczucia jakości życia B SE β t p (Stała) 48,513 9,920 4,891 0,000 Poczucie jakości życia w wymiarze zdrowia fizycznego Poczucie jakości życia w wymiarze psychologicznym Poczucie jakości życia w relacjach społecznych Poczucie jakości życia w wymiarze środowiskowym 0,386 0,373 0,117 1,035 0,303-0,815 0,583-0,136-1,397 0,165 0,736 0,369 0,224 1,994 0,049-0,252 0,557-0,048-0,453 0,652 Skorygowane R 2 =0,113; F(4;102)=3,249; p=0,015

140 140 ROZDZIAŁ VI Z przedstawionych informacji można wyciągnąć wniosek, że poczucie zaradności u więźniów w istotny sposób współwystępuje z doświadczaniem przez nich jakości kontaktów interpersonalnych. Natomiast pozostałe trzy wymiary odczuwania jakości życia aspekt fizyczny, psychiczny i środowiskowy nie łączą się istotnie ze zmienną wyjaśnianą w populacji skazanych. Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,200 0,100 Wartości 0,000-0,100 Poczucie jakości życia w wymiarze zdrowia fizycznego Poczucie jakości życia w wymiarze psychologicznym Poczucie jakości życia w relacjach społecznych Poczucie jakości życia w wymiarze środowiskowym Zmienne Wykres 12. Elementy poczucia jakości życia istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności w grupie więźniów Istnienie korelacji dodatniej między doświadczaniem zaradności i jakością kontaktów społecznych pozwala na sformułowanie konkluzji, że u więźniów spostrzegających osobisty wpływ na własne życie i na otaczającą rzeczywistość

141 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI 141 zaznacza się zadowolenie z posiadanych relacji międzyludzkich m.in. z kontaktów o charakterze intymnym oraz z odczuwanego wsparcia społecznego. Ad 4) Strategie zaradcze. W równaniu regresyjnym badano związki między poczuciem zaradności a preferowaniem 18 strategii, jakie osoba może stosować w sytuacjach problemowych. Dziewięć z nich odnosi się do kontekstu społecznego: 1) działanie nie wprost, 2) działanie asertywne, 3) poszukiwanie wsparcia społecznego, 4) działanie instynktowne, 5) działanie ostrożne, 6) działanie agresywne, 7) współpraca społeczna, 8) unikanie, 9) działanie antyspołeczne. Dwa sposoby zaradcze uwzględniają aspekt funkcjonowania religijnego: 10) religijne strategie radzenia sobie ze stresem o charakterze negatywnym, 11) religijne strategie radzenia sobie ze stresem o charakterze pozytywnym. Natomiast siedem metod radzenia sobie ma charakter unikowy, ponieważ polega na konsumpcji różnego rodzaju środków uzależniających: 12) używanie alkoholu, 13) używanie amfetaminy, 14) używanie leków uspokajających/ nasennych, 15) używanie konopi, 16) używanie halucynogenów, 17) używanie heroiny (metadonu), 18) używanie ekstazy. Rezultaty w zakresie poszukiwania związków między strategiami zaradczymi a zmienną wyjaśnianą w badaniach ilustruje tabela 16. Wyniki uzyskane w równaniu regresyjnym uzasadniają pogląd, że istnieją dwa istotne związki między poczuciem zaradności a preferencją strategii zaradczych w sytuacjach trudnych przez osoby przebywające w zakładach karnych. Pierwszy zaznacza się między odczuwaniem zaradności a działaniami ostrożnymi, zaś drugi między zmienną wyjaśnianą a używaniem alkoholu. Natomiast pozostałe strategie radzenia sobie z problemami nie współwystępują w sposób istotny statystycznie z poziomem obrotności skazanych. Ujemna korelacja między zmienną wyjaśnianą a używaniem alkoholu w sytuacjach problemowych pozwala na sformułowanie opinii, że wysoki poziom zaradności więźniów współwystępuje z rzadkim stosowaniem unikowej strategii zaradczej, która polega na konsumpcji napojów alkoholowych, a nie na zadaniowym ustosunkowaniu się do problemów. Natomiast dodatni związek między poziomem zaradności a działaniami ostrożnymi wskazuje na to, że obrotność osadzonych często ma charakter postępowania, które polega na skrupulatnym rozważaniu różnych możliwości rozwikłania kłopotu, jego etapowym rozwiązywaniu, ostrożnym wykorzystywaniu posiadanych zasobów oraz na asekuracyjnym stosunku do intencji otoczenia społecznego.

142 142 ROZDZIAŁ VI Tab. 16. Wyniki równania regresji: strategie radzenia sobie w sytuacjach trudnych (wyniki w: Skali Strategicznego Podejścia do Radzenia Sobie S. Hobfolla, Kwestionariuszu Religijnych Sposobów Radzenia Sobie ze Stresem K. Pargamenta oraz Kwestionariuszu MAP J. Marsdena i in.) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Strategie zaradcze B SE β t p (Stała) 40,165 9,834 4,085 0,000 Działanie asertywne 0,141 0,252 0,061 0,560 0,577 Współpraca społeczna -0,542 0,372-0,179-1,455 0,149 Poszukiwanie wsparcia społecznego -0,027 0,226-0,014-0,121 0,904 Działanie ostrożne 0,752 0,357 0,265 2,107 0,038 Działanie instynktowne -0,046 0,298-0,017-0,153 0,879 Unikanie 0,456 0,313 0,186 1,459 0,148 Działanie nie wprost 0,494 0,393 0,155 1,258 0,212 Działanie antyspołeczne -0,384 0,353-0,149-1,088 0,280 Działanie agresywne 0,677 0,385 0,220 1,756 0,083 Religijne strategie zaradcze (negatywne) Religijne strategie zaradcze (pozytywne) -0,290 0,233-0,157-1,244 0,217-0,123 0,158-0,087-0,780 0,438 Używanie alkoholu -2,721 0,888-0,316-3,064 0,003 Używanie heroiny (metadonu) 1,149 2,025 0,060 0,568 0,572 Używanie ekstazy -1,918 2,351-0,120-0,816 0,417 Używanie halucynogenów 1,622 2,481 0,079 0,654 0,515 Używanie amfetaminy 2,885 1,602 0,259 1,801 0,075 Używanie konopi -1,808 1,331-0,166-1,359 0,178 Używanie leków uspokajających/nasennych -0,943 0,934-0,095-1,009 0,316 Skorygowane R 2 =0,410; F(18;84)=3,241; p<0,001

143 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI 143 Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,200 0,100 0,000 Wartości -0,100-0,200-0,300 Działanie asertywne Współpraca społeczna Poszukiwanie wsparcia społecznego Działanie ostrożne Działanie instynktowne Unikanie Działanie nie wprost Działanie antyspołeczne Działanie agresywne Religijne strategie zaradcze (negatywne) Religijne strategie zaradcze (pozytywne) Używanie alkoholu Używanie heroiny (metadonu) Używanie ekstazy Używanie halucynogenów Używanie amfetaminy Używanie konopi Używanie leków uspokajających/nasennych Zmienne Wykres 13. Strategie radzenia sobie ze stresem istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności w grupie więźniów Ad 5) Osobowościowa orientacja aksjologiczna. W obszarze tego mechanizmu osobowościowego wyodrębniono cztery wymiary, które zostały zbadane w aspekcie współwystępowania z natężeniem zaradności w grupie osadzonych w zakładach karnych. Do czynników konstytuujących podmiotową orientację aksjologiczną zaliczono: 1) poczucie zagubienia wartości, 2) dezintegrację wartościowania, 3) odczuwanie nierealizowania wartości, 4) spostrzeganie

144 144 ROZDZIAŁ VI trudności w porządkowaniu systemu wartości w hierarchię. Uzyskane zależności zostały przedstawione w tabeli 17. Tab. 17. Wyniki równania regresji: elementy osobowościowej orientacji wartościującej (wyniki w Kwestionariuszu Kryzysu w Wartościowaniu P. Olesia) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary osobowościowej orientacji wartościującej B SE β t p (Stała) 55,625 2,014 27,615 0,000 Poczucie nierealizowania wartości Trudność uporządkowania systemu wartości w hierarchię Dezintegracja wartościowania -0,554 0,532-0,118-1,041 0,300 0,418 0,394 0,137 1,059 0,292-1,282 0,436-0,357-2,941 0,004 Poczucie zagubienia wartości -0,363 0,343-0,123-1,057 0,293 Skorygowane R 2 =0,143; F(4;102)=5,437; p=0,001 Na podstawie przeprowadzonych analiz statystycznych można wysunąć wniosek, że między zmienną wyjaśnianą a czynnikami konstytuującymi podmiotową orientację aksjologiczną zachodzi jedna istotna korelacja z wymiarem dezintegracji wartościowania. Pozostałe trzy czynniki poczucie nierealizowania wartości, doświadczanie ich zagubienia oraz trudności w porządkowaniu systemu wartości w hierarchię nie łączą się w istotny sposób ze spostrzeganiem własnej zaradności przez więźniów. Istnienie ujemnego związku między poziomem zaradności i poczuciem dezintegracji wartościowania wskazuje, że osadzeni tym bardziej są przekonani o własnym wpływie na życie osobiste i na otaczającą rzeczywistość, im silniej spostrzegają integrację procesów poznawczych, afektywnych i motywacyjnych w procesie wartościowania (deklaracje poznawcze są zgodne ze stosunkiem emocjonalnym oraz z chęcią realizacji określonych zadań).

145 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI 145 Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,100 0,000 Wartości -0,100-0,200-0,300 Poczucie nierealizowania wartości Trudność uporządkowania systemu wartości w hierarchię Dezintegracja wartościowania Poczucie zagubienia wartości Zmienne Wykres 14. Elementy osobowościowej orientacji wartościującej istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności w grupie więźniów Ad 6) Poczucie własnej skuteczności. W równaniu regresyjnym uwzględniono związki między poczuciem zaradności a 9 wskaźnikami poczucia własnej skuteczności: odczuwaniem porażek, sukcesów i sytuacji trudnych w trzech perspektywach czasowych (w przeszłości, teraźniejszości, przyszłości). Rezultaty testowania statystycznego zostały zaprezentowane w tabeli 18.

146 146 ROZDZIAŁ VI Tab. 18. Wyniki równania regresji: elementy poczucia własnej skuteczności (wyniki w Kwestionariuszu Oceny Własnego Życia I. Niewiadomskiej) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary poczucia własnej skuteczności B SE β t p (Stała) 47,034 7,816 6,018 0,000 Nasilenie sytuacji trudnych w przeszłości Nasilenie sytuacji trudnych w teraźniejszości Nasilenie sytuacji trudnych w przyszłości Nasilenie sukcesów w przeszłości Nasilenie sukcesów w teraźniejszości Nasilenie sukcesów w przyszłości -0,489 0,224-0,253-2,186 0,031 0,111 0,195 0,068 0,571 0,570-0,510 0,263-0,260-1,942 0,055 0,835 0,386 0,228 2,162 0,033-0,585 0,296-0,202-1,980 0,051 0,799 0,369 0,245 2,164 0,033 Nasilenie porażek w przeszłości -0,234 0,390-0,072-0,599 0,550 Nasilenie porażek w teraźniejszości 0,103 0,330 0,039 0,312 0,755 Nasilenie porażek w przyszłości 0,502 0,382 0,142 1,312 0,193 Skorygowane R 2 =0,323; F(9;95)=6,521; p<0,001 Dane zaprezentowane w tabeli uzasadniają wniosek, że między poczuciem zaradności a doświadczaniem własnej skuteczności zachodzą trzy rodzaje zależności. Zmienna wyjaśniana koreluje ze spostrzeganiem minionych sytuacji trudnych, przeszłych sukcesów oraz przewidywanych osiągnięć. Pozostałe wskaźniki m.in. odczuwanie porażek w trzech perspektywach czasowych oraz teraźniejsze i przyszłe sytuacje trudne nie współwystępują z poczuciem wpływu na własny los i otaczającą rzeczywistość. Na podstawie dodatniego związku między odczuwaniem zaradności a minionymi i przewidywanymi sukcesami można wysunąć konkluzję, że wzrost doświadczanego wpływu na życie osobiste i na funkcjonowanie otoczenia następuje wtedy, gdy osoba odbywająca karę pozbawienia wolności spostrzega

147 Nasilenie sytuacji trudnych w przeszłości Nasilenie sytuacji trudnych w teraźniejszości Nasilenie sytuacji trudnych w przyszłości Nasilenie sukcesów w przeszłości Nasilenie sukcesów w teraźniejszości Nasilenie sukcesów w przyszłości Nasilenie porażek w przeszłości Nasilenie porażek w teraźniejszości Nasilenie porażek w przyszłości ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI 147 dużą liczbę sukcesów o charakterze osobistym, rodzinnym, zawodowym i/lub społecznym w dwóch perspektywach czasowych w przeszłości i przyszłości. Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,200 Wartości 0,000-0,200 Zmienne Wykres 15. Elementy poczucia własnej skuteczności istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie zaradności w grupie więźniów Natomiast istnienie ujemnej korelacji między zaradnością a doświadczaniem minionych sytuacji trudnych wskazuje na fakt, że powiększanie możliwości zaradczych u więźniów jest związane ze spostrzeganiem mniejszej liczby przeszłych problemów m.in. deprywacji potrzeb, przeciążeń, zagrożeń, nieporozumień interpersonalnych, konfliktów wewnętrznych, frustracji i/lub sytuacji nowych.

148 148 ROZDZIAŁ VI Czynniki osobowości, które nie współwystępują w istotny sposób z poczuciem zaradności u osób osadzonych w zakładach karnych. Na podstawie przeprowadzonego testowania statystycznego można sformułować wniosek, że nie zachodzą istotne statystycznie związki między doświadczaniem wpływu na własne życie i na otaczającą rzeczywistość (zaradnością) a czynnikami konstytuującymi doświadczanie koherencji poczuciem zrozumiałości, zaradności i sensowności. Przedstawiona konkluzja została sformułowana na podstawie następującego rezultatu w równaniu regresji: F=1,921; p 0,092; R 2 =0,015. Model końcowy istotne związki między funkcjonowaniem czynników osobowościowych a poczuciem zaradności w populacji więźniów. Duże natężenie wyjaśnianej zmiennej przede wszystkim w postaci spostrzegania osobistego wpływu na zdarzenia w istotny statystycznie sposób współwystępuje z takimi mechanizmami osobowości jak (F=5,969; p 0,001; R 2 =0,468): harmonijne funkcjonowanie w sferze dążeń i celów m.in. w wyniku istnienia kompetencji w zakresie ich wyznaczania, realizacji i skutecznego osiągania posiadanie niewielkiego kapitału materialnego i spostrzeganie wysokich strat w tego typu zasobach duże nasilenie satysfakcji z posiadanych relacji społecznych zarówno kontaktów intymnych, jak również ze spostrzeganego wsparcia społecznego znaczne nasilenie strategii radzenia sobie w sytuacjach trudnych za pomocą działań ostrożnych np. dzięki skrupulatnemu rozważaniu różnych możliwości rozwiązań zaistniałego problemu, inicjowaniu etapowych działań w tym zakresie, ostrożnemu wykorzystywaniu posiadanych zasobów i/lub dużemu dystansowi w stosunku do intencji pomocowych otoczenia społecznego niewielka częstotliwość używania alkoholu jako unikowej strategii zaradczej w sytuacjach problemowych wysoki poziom integracji procesów poznawczych, afektywnych i motywacyjnych w procesie wartościowania duże nasilenie minionych i przewidywanych sukcesów o charakterze osobistym, rodzinnym, zawodowym i/lub społecznym spostrzeganie niewielkiej liczby minionych sytuacji trudnych (deprywacji potrzeb, przeciążeń, zagrożeń, nieporozumień interpersonalnych, konfliktów wewnętrznych, frustracji i/lub sytuacji nowych).

149 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI Sposoby kształtowania poczucia zaradności wśród osadzonych Głównym mechanizmem zmian kompetencyjnych u więźniów powinno być modelowanie społeczne. Uczenie się nowych zachowań w interakcjach społecznych w szczególny sposób powinno dotyczyć stawiania realistycznych celów (co zwiększa szansę przewidywania sukcesów w przyszłej perspektywie czasowej), postępowania służącego realizacji dążeń, nawiązywania i podtrzymywania konstruktywnych relacji interpersonalnych, ćwiczenia strategii działań ostrożnych w sytuacjach trudnych oraz kształtowania zdolności w zakresie integracji procesu wartościowania. Przedstawiony kierunek zakorzeniania skazanych potwierdzają dwa argumenty. Pierwszy z nich został zaczerpnięty z psychologii motywacji. Zostało tam sformułowane stwierdzenie, że przez całe życie człowieka przy zmieniającej się preferencji celów istnieje ciągłość w zakresie potrzeby posiadania kompetencji 27. Zaś argument drugi wynika z twierdzeń powstałych na gruncie teorii społecznego uczenia. Według tego ujęcia, formy przystosowania i zmiany rozwojowe człowieka są zakorzenione w systemach społecznych. Dlatego wpajanie konstruktywnych strategii zaradczych jest najbardziej efektywne, gdy jest związane z siecią wpływów ze strony innych osób, przy jednoczesnym doświadczaniu własnej skuteczności w trakcie ćwiczenia nowych zachowań 28. Uczenie na skutek modelowania następuje przez obserwowanie jednostek stanowiących wzory postępowania. Działanie innych tworzy rodzaj reguły (matrycy) dla generatywnego zachowania osoby uczącej się 29. Szybkość tego procesu zależy w dużym stopniu od cech osób-modeli przede wszystkim ich adekwatności, wiarygodności oraz od tego, w jakim stopniu obserwator czuje się do nich podobny 30. Drugi sposób uczenia wynika z doświadczania własnej skuteczności w sytuacji ćwiczenia konstruktywnych aktywności. Poczucie osobistego oddziaływania na wynik podejmowanej czynności wpływa na powstawanie skryptów 27 L. Carstensen, D. Isaacowitz, S. Charles. Taking time seriously: A theory of socioemotional selectivity. American Psychologist 1999 nr 54, s A. Bandura. Self-efficacy. Toward a unifying theory of behavioral change. Psychological Review 1977 nr 84, s ; A. Bandura. Perceived self-efficacy in cognitive development and functioning. Educational Psychologist 1993 nr 28, s Tamże s Pervin, John. Osobowość s T. Rosenthal, A. Bandura. Psychological modeling: Theory and practice. W: Handbook of psychotherapy and behavior change. Red. S. Garfield, A. Bergin. New York: Wiley 1978, s. 622.

150 150 ROZDZIAŁ VI myślowych, które są związane z 31 : 1) działaniami służącymi osiąganiu celów, 2) towarzyszącymi im emocjami myśleniem pesymistycznym lub optymistycznym, 3) procesami motywacyjnymi osłabianiem lub natężaniem wysiłku w kierunku osiągania celów. Do podstawowych reguł wprowadzania i utrzymywania pożądanych zmian związanych z doświadczaniem własnej skuteczności należą 32 : porządkowanie zadań, których osoba ma się nauczyć w sekwencji kolejnych kroków wyjaśnianie ogólnych reguł prowadzonych oddziaływań zapewnianie możliwości doskonalenia wyuczonego zachowania i samodzielnego kierowania nim sprawdzanie nabytych umiejętności: a) w warunkach naturalnych, b) w coraz trudniejszych sytuacjach zapewnianie informacji zwrotnych o jakości funkcjonowania nowych kompetencji. Jako przykład skutecznych oddziaływań korekcyjnych, które bazują na modelowaniu społecznym i odczuwaniu osobistej skuteczności, może służyć program resocjalizacyjny realizowany w zakładach terapii społecznej w Danii i w Holandii. Ośrodki tego rodzaju stanowią potwierdzenie możliwości osiągania wysokich wyników w zakresie oddziaływań resocjalizacyjnych wskaźniki efektywności sięgają nawet 80%. Cechą charakterystyczną tych zakładów jest mała liczebność ok. 90 osób oraz przeznaczenie dla recydywistów o zaburzonej osobowości (w tym dla groźnych przestępców), którzy już odbyli karę pozbawienia wolności. Pensjonariuszy wybiera się na podstawie kryterium podatności na oddziaływania korekcyjne. Zajęcia odbywają się w małych grupach (8-11 osób). Pomoc opiera się przede wszystkim na stosowaniu terapii środowiskowej, która polega na udziale osadzonych we wszystkich dziedzinach działalności zakładu, łącznie z zarządzaniem. Każda grupa posiada kierownika i sama dba o realizację własnych potrzeb bytowych. Członkowie zespołu wspólnie rozwiązują problemy i podejmują decyzje dotyczące zarówno spraw grupowych, jak i indywidualnych (np. udzielenie lub odmowa przepustki). Oprócz terapii społecznej pensjonariuszom oferuje się inne formy oddziaływań terapię właściwą (rozładowywanie napięć, rozwiązywanie problemów 31 G. Holden. The relationship of self-efficacy appraisals to subsequent health related outcomes: A meta-analysis. Social Work in Health Care 1991 nr 16, s Rosenthal, Bandura, jw. s. 622.

151 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: BEZRADNOŚĆ POCZUCIE ZARADNOŚCI 151 osobistych), terapię zajęciową, warsztaty artystyczne, indywidualne kształcenie, częste kontakty z rodziną 33. Zaprezentowany przykład wyraźnie pokazuje, że proces modelowania konstruktywnych sposobów radzenia sobie w populacji osadzonych wymaga stworzenia odpowiedniego środowiska społecznego. Wynika to z prawidłowości polegającej na tym, że osoba aktywnie oddziałuje na otoczenie, a środowisko (zwrotnie) wywiera wpływ na człowieka, stanowiąc jednocześnie rodzaj potencjalnych wzorców postępowania oraz źródło informacji o skuteczności i wartości stosowanych strategii zaradczych. Najbardziej korzystne warunki do uczenia się nowych zachowań występują wtedy, gdy zostanie zainicjowany proces podmiotowego sprzężenia zwrotnego między zachowaniami stanowiącymi nowe kompetencje zaradcze a przekonaniami jednostki 34. Mianowicie, efektywne radzenie sobie w trudnościach powinno wpływać korzystnie na przekonanie o własnej skuteczności, co z kolei zazwyczaj prowadzi do zmiany spostrzegania sytuacji, zwiększenia motywacji do tego typu zachowań i zwiększenia skuteczności w rozwiązywaniu problemów. 33 J. Górny. Elementy indywidualizacji i humanizacji karania w rozwoju penitencjarystyki. Warszawa: Wyd. WSPS 1996; H. Machel. Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna. Gdańsk: Arche 2003, s Oleś, jw. s. 226.

152

153 ROZDZIAŁ VII ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE JAKO WYNIK ZMIAN W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA Analogicznie do poprzednich trzech części, siódmy rozdział monografii został poświęcony kolejnemu wymiarowi zakorzeniania społecznego autonomii podmiotowej. Zawartość tematyczna rozdziału koncentruje się wokół przedstawienia istoty tego czynnika, jego osobowościowych korelatów oraz sposobów jego kształtowania i/lub umacniania. 1. Istota zakorzeniania w społeczeństwie dzięki odczuwaniu autonomii osobistej Doświadczanie osobistej autonomii odnosi się głównie do tego, że dyrektywy nakazy i zakazy dotyczące określonego postępowania nie są subiektywnie interpretowane jako przymus zewnętrzny, lecz jako osobista decyzja 1. Niezależność dokonywanych wyborów od wpływów otoczenia społecznego jest związana z tym, że jednostka ludzka odznacza się większą gotowością do tego, aby działać według standardów wewnętrznych, czyli zinterioryzowanych wartości i norm zachowania 2. Szczegółowa charakterystyka uwewnętrzniania obowiązujących w społeczeństwie standardów postępowania została zaprezentowana w rozdziale IV. Jednocześnie w charakteryzowaniu autonomii osobistej należy z jednej strony podkreślić jej znaczenie w procesie zarządzania własnym życiem, zaś z drugiej wskazać na jej związki z kapitałem przystosowawczym człowieka. Analizując pierwszą z wymienionych kwestii, należy podkreślić, że wybory dokonywane przez człowieka powinny w krótkiej perspektywie czasowej 1 K. Ostrowska. Znaczenie kształtowania postaw moralno-światopoglądowych w profilaktyce przestępczości nieletnich. W: Zapobieganie demoralizacji nieletnich. Red. Z. Sobolewski, F. Kozaczuk. Rzeszów: WSP 1990, s D. Rosenhan, M. Seligman. Psychopatologia, t. 1. Warszawa: PTP, s. 23.

154 154 ROZDZIAŁ VII prowadzić do efektywnego dopasowania jednostki do wymogów środowiska, zaś w dłuższym okresie do spójnego kierowania własnym życiem 3. Integrację różnorodnych czynników psychicznych w procesie podejmowania decyzji odzwierciedlają sprzężenia zwrotne między trzema osobowościowymi mechanizmami 4 : 1. selekcją 2. optymalizacją 3. wynagradzaniem. Ad 1) Mechanizm selekcji. Znaczenie tego procesu polega na tym, że biologiczne, społeczne i indywidualne cele tworzą zasięg alternatywnych wymiarów działania. Liczba potencjalnych dążeń, zazwyczaj przewyższa istniejące możliwości człowieka w kontekście ich osiągania. W procesie wyboru dochodzi do skupiania osoby na najważniejszych dla niej celach. Dlatego na selekcję składa się szereg procesów poznawczych, związanych z przewidywaniem rozwoju sytuacji, organizowaniem działań w czasie oraz planowaniem ich efektów. Poznawczy charakter procesów odpowiedzialnych za selekcję wyraża się okresami warunkowymi jeśli, to, dzięki czemu osoba rozważa dostępność celów, możliwości ich osiągania oraz różne skutki podejmowanej aktywności 5. Ad 2) Mechanizm optymalizacji. W autonomicznym procesie decyzyjnym są również uwzględniane elementy odnoszące się do optymalizacji postępowania m.in. do jego organizowania, uporządkowania i dostosowania do zaistniałych okoliczności. Uwzględnianie analizowanego mechanizmu w procesach dokonywania wyboru wynika z motywacji do tego, aby postępowanie miało efektywny charakter. Skuteczne zarządzanie własnym życiem zależy w dużej mierze od tego, w jakim stopniu zachowania służące realizacji celów są przez osobę ćwiczone, ulepszane, integrowane, koordynowane i automatyzowane 6. 3 S. Hobfoll. Stres, kultura i społeczność. Gdańsk: GWP 2006, s A. Freund, S. Baltes. Selection, optimization, and compensation: an action-theoretical conceptualization of processes of developmental regulation. W: Control of Human Behavior: Mental Processes and Consciousness. Red. W. Perrig, A. Grob. Mahwah: Erlbaum 2000, s P. Oleś. Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa: Wyd. Nauk. Scholar 2005, s Tamże s. 216.

155 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 155 Ad 3) Mechanizm wynagradzania. Proces ten prowadzi zarówno do dostosowywania standardów wewnętrznych do zamierzonych celów, jak również do koncentrowania zasobów na najważniejszych dążeniach. Atrakcyjny lub awersyjny cel nie wywołuje automatycznie działania. Dopiero wtedy, gdy pojawi się przeświadczenie, że istnieje możliwość zrealizowania efektu pozytywnego lub uniknięcia skutku negatywnego, powstaje dążenie (tendencja motywacyjna) do inicjowania czynności ukierunkowanych na jego osiągnięcie 7. Wymienione powyżej mechanizmy stanowią ważne składniki autonomicznych zachowań człowieka 8. Przedstawiony wniosek potwierdzają wyniki analiz empirycznych w populacji osób naruszających normy prawa karnego. Zauważono mianowicie, że sprawcy przestępstw często poszukują uzasadnienia dla swoich czynów, aby w ten sposób zmniejszyć odpowiedzialność za ich skutki 9. Ponadto, stosowanie różnych technik neutralizacji można traktować jako przesłankę świadczącą o istnieniu wewnętrznych norm postępowania, ponieważ ich przestrzeganie stanowi sposób redukowania negatywnych stanów psychicznych (np. poczucia winy, wstydu, lęku, wyrzutów sumienia) w sytuacji naruszania wewnętrznego systemu aksjo-normatywnego 10. Dodatkowo, pozornie irracjonalne działania przestępcy mają określoną logikę, która może być wyjaśniona poprzez stosowanie heurystycznych metod, dzięki którym można zrekonstruować czynniki motywacyjne 11. Związki między autonomicznym zachowaniem a psychospołecznymi zasobami wynikają z przyjęcia założenia, że ludzkie wysiłki są w pierwszym rzędzie skierowane na zachowanie posiadanego kapitału adaptacyjnego, a nie na osiąganie celów i zdobywanie nagród. Osoba doświadcza napięcia psychicznego w okolicznościach związanych z groźbą utraty lub z faktyczną utratą dóbr niezbędnych do przetrwania w określonym środowisku społecznym. Występowanie stresu psychologicznego można przewidywać również w sytuacji, gdy zainwestowane zasoby nie przynoszą człowiekowi satysfakcjonującego zysku, co jest równoznaczne z poniesieniem straty, ponieważ jednostka ludzka 7 W. Hacker. Occupational psychology between basic and applied orientation some methodological issues. Le Travail Humain 1993 nr 56, s Hobfoll, jw. s T. Scheff. Rationality and Emotion. Hommage to Norbert Elias. W: Rational Choice Theory. Advocacy and Critique. Key Issues in Sociological Theory, t 7. Red. J. Coleman, T. Fararo. Newbury: Park Sage 1992, s W. Haan, J. Vos. A crying shame: The over-rationalized conception of man in the rational choice perspective. Theoretical Criminology 2003 nr 1, s Tamże s

156 156 ROZDZIAŁ VII dokonuje ryzykownych inwestycji po to, aby osiągać dalsze zyski 12. Dynamika zachowywania cenionych dóbr odbywa się według dwóch podstawowych zasad. Pierwsza reguła polega na tym, że utrata zasobów ma niewspółmiernie większe znaczenie niż zysk 13. Wynikiem przedstawionej normy jest to, że motywacja do zabezpieczania się przed stratami jest znacznie większa niż potrzebna do osiągania zysków. W związku z tym osoba podejmuje różnego rodzaju decyzje, które mają ją zabezpieczyć przed utratą posiadanego kapitału przystosowawczego. Profity spełniają dwa rodzaje funkcji pierwotną i wtórną. Pierwsza z nich polega na tym, że po doświadczeniu straty człowiek inicjuje cykl zysków w celu zrównoważenia poniesionych szkód. Funkcja wtórna jest natomiast związana z tym, że jednostka ludzka zwraca szczególną uwagę na osiągane profity w sytuacji spostrzegania strat. W takich okolicznościach uzyskane dobra służą redukcji napięcia psychicznego i łagodzeniu negatywnych reakcji na doświadczany stres. Reguła druga odnosi się do autonomicznych decyzji, które są związane z inwestowaniem zasobów. Według niej, człowiek inwestuje posiadany kapitał po to, aby zapobiegać utracie dóbr, rekompensować doznane już straty i/lub pozyskiwać nowe profity 14. Na podstawie przedstawionej zasady można zatem stwierdzić, że osoba jest w stanie zainwestować nieproporcjonalnie dużo po to, aby skompensować ewentualną utratę cenionych dóbr. Ukazany mechanizm konstytuuje więc motywację do tworzenia rezerw kapitałowych. Z przedstawionych prawidłowości wynikają również ważne implikacje. Pierwsza z nich polega na tym, że jednostki dysponujące większymi zasobami są mniej narażone na ich utratę i mają większe możliwości powiększania zysków 15. Ludzie dysponujący dużym potencjałem adaptacyjnym podejmują często autonomiczne decyzje, żeby zabezpieczyć się przed stratami. W tym celu często stosowane są takie strategie jak 16 : inwestowanie cenionych dóbr kontrolowanie poniesionych szkód zachowywanie rezerw wykorzystywanie zewnętrznych źródeł kapitałowych w celu uzupełniania lub zastępowania zasobów 12 Hobfoll, jw. s Tamże s Tamże s Tamże s Tamże s. 192.

157 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 157 odbudowywanie utraconego potencjału poprzez inicjowanie ciągu zysków. Implikacja druga jest związana z tym, że ubytek początkowy u osób z niewielkim potencjałem adaptacyjnym przyczynia się do cyklu strat, natomiast zysk w punkcie wyjścia u jednostek z dużym kapitałem przystosowawczym pociąga za sobą dalsze profity. Przedstawiona tendencja prowadzi do wniosku, że posiadanie większych rezerw kapitałowych decyduje o mniejszych ubytkach w istniejącym potencjale adaptacyjnym w sytuacji przeżywania porażek i mniej bolesnych konsekwencjach ponoszonych strat. Dlatego osoby posiadające duże rezerwy kapitałowe często podejmują autonomiczne decyzje, które polegają na ponoszeniu wysokiego ryzyka ewentualnych strat przy inwestowaniu zasobów 17. Natomiast trzecia implikacja odnosi się do tego, że jednostki, którym brakuje zasobów adaptacyjnych, są skłonne do podejmowania decyzji, aby przyjmować defensywne postawy wobec różnych okoliczności życiowych 18. Tendencja ta wynika z dwóch przyczyn z konieczności zachowania minimalnych rezerw po to, aby wykorzystać posiadane zasoby do przetrwania w przyszłych sytuacjach trudnych oraz z powodu dotkliwego odczuwania strat. Należy podkreślić to, że człowiek dysponujący skrajnie małym kapitałem przystosowawczym bardzo silnie odczuwa stres i negatywne reakcje emocjonalne w sytuacji ponoszenia początkowej straty. Dodatkowo, mechanizm gwałtownej spirali dalszych deficytów zwiększa już istniejące napięcie psychiczne i nasila negatywne emocje. W konsekwencji konieczność zwalczania negatywnych stanów psychicznych prowadzi do uszczuplenia istniejących rezerw adaptacyjnych. Trzeba również podkreślić, że szczególnie wysoki poziom stresu jest indukowany w okolicznościach, w których występuje z jednej strony duże wydatkowanie zasobów, zaś z drugiej niewielka możliwość uzyskania zysku. Doświadczanie tego rodzaju sytuacji często prowadzi do tego, że osoba zaczyna przeżywać duże trudności w zakresie przejawiania autonomii 19. Istnienie związków między autonomią ludzkiego postępowania a zasobami przystosowawczymi potwierdzają wyniki analiz empirycznych. Przeprowadzone badania wskazują na dwie ważne prawidłowości 20 : 17 Tamże s Tamże s Tamże s Tamże s. 148.

158 158 ROZDZIAŁ VII Jednostki mające niewielkie zasoby osobiste przyjmują obronny styl zachowania, ponieważ rozpatrują stan posiadanych zasobów pod kątem tego, co mają do stracenia, a nie w aspekcie tego, co mają do zyskania. Ludzie, którym brakuje zasobów podmiotowych, są bardziej skłonni do rezygnowania z zachowań służących rozwiązywaniu problemów na rzecz poszukiwania emocjonalnego wsparcia i/lub rozpamiętywania negatywnych emocji. 2. Funkcjonowanie osobowości a doświadczanie autonomii przez więźniów Wymiary osobowości istotnie współwystępujące z poczuciem autonomii. Na podstawie przeprowadzonych równań regresyjnych można sformułować konkluzję, że z wyjaśnianym wymiarem zakorzenienia odczuwaniem autonomii korelują następujące mechanizmy podmiotowego funkcjonowania: 1. zasoby adaptacyjne (por. tab. 19.; wykres 16.) 2. strategie zaradcze (por. tab. 20.; wykres 17.) 3. doświadczanie koherencji (por. tab. 21.; wykres 18.) 4. osobowościowa orientacja aksjologiczna (por. tab. 22.; wykres 19.) 5. poczucie własnej skuteczności (por. tab. 23.; wykres 20.). Ad 1) Zasoby adaptacyjne. W poszukiwaniu związków między poczuciem autonomii a kapitałem przystosowawczym wykorzystano 12 wskaźników: 1) znaczenie zasobów materialnych, 2) znaczenie zasobów osobowościowych, 3) znaczenie zasobów stanu, 4) znaczenie zasobów energetycznych, 5) utrata zasobów materialnych, 6) utrata zasobów osobowościowych, 7) utrata zasobów stanu, 8) utrata zasobów energetycznych, 9) zyski zasobów materialnych, 10) zyski zasobów osobowościowych, 11) zyski zasobów stanu, 12) zyski zasobów energetycznych. Na uzyskane prawidłowości w analizowanym względzie wskazuje tabela 19. Istotne zależności zaznaczają się między poczuciem autonomii jednostek osadzonych w zakładach karnych a pięcioma wyodrębnionymi wskaźnikami: 1) znaczeniem zasobów materialnych, 2) zyskami w zasobach energetycznych, 3) zyskami w zasobach stanu, 4) utratą zasobów materialnych, 5) utratą zasobów podmiotowych. Natomiast pozostałe wymiary dystrybuowania zasobów nie łączą się w istotny sposób z doświadczaniem autonomii w społeczności więźniów.

159 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 159 Tab. 19. Wyniki równania regresji: mechanizmy decydujące o funkcjonowaniu zasobów adaptacyjnych (wyniki w Kwestionariuszu Oceny Zachowania Zasobów S. Hobfolla) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie autonomii (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Mechanizmy dystrybucji zasobów adaptacyjnych B SE β t p (Stała) 35,852 7,426 4,828 0,000 Zasoby materialne (znaczenie) -0,498 0,200-0,391-2,487 0,015 Zasoby podmiotowe (znaczenie) 0,235 0,146 0,295 1,613 0,110 Zasoby energii (znaczenie) -0,171 0,170-0,177-1,005 0,318 Zasoby stanu (znaczenie) 0,196 0,123 0,302 1,597 0,114 Zasoby materialne (zysk) 0,203 0,187 0,204 1,082 0,282 Zasoby podmiotowe (zysk) 0,165 0,120 0,236 1,378 0,172 Zasoby energii (zysk) 0,498 0,149 0,650 3,332 0,001 Zasoby stanu (zysk) -0,437 0,132-0,837-3,313 0,001 Zasoby materialne (utrata) 0,488 0,160 0,512 3,053 0,003 Zasoby podmiotowe (utrata) -0,272 0,093-0,561-2,913 0,005 Zasoby energii (utrata) 0,049 0,121 0,083 0,403 0,688 Zasoby stanu (utrata) -0,067 0,099-0,161-0,674 0,502 Skorygowane R 2 =0,331; F(12;88)=5,129; p<0,001 Zaznaczają się dwa rodzaje korelacji dodatnich między poczuciem autonomii a zyskami w zasobach energetycznych oraz między zmienną wyjaśnianą a stratami w kapitale materialnym. Uzyskane prawidłowości wskazują więc na to, że wzrostowi identyfikacji z własnymi przekonaniami i posiadanymi standardami wewnętrznymi w istotny sposób towarzyszy: zwiększenie poziomu zasobów energetycznych m.in. w postaci sił do realizowania podjętych zadań oraz rozwoju osobistego (np. przez edukację i/ lub doskonalenie zawodowe) utrata zasobów materialnych (np. w formie zabezpieczeń finansowych, straty mieszkania, braku niezbędnych ubrań, deficytów w zakresie odpowiedniego odżywania się). Natomiast ujemne korelacje występują między doświadczaniem autonomii a trzema kategoriami dystrybuowanych zasobów znaczeniem dóbr

160 Wartości 160 ROZDZIAŁ VII materialnych, zyskami w kapitale stanu i stratami w zasobach podmiotowych. W związku z tym można stwierdzić, że wysoki poziom identyfikacji z własnymi poglądami i wartościami w istotny sposób współwystępuje z: przypisywaniem niskiej wartości zasobom materialnym niskimi zyskami w zasobach stanu m.in. w zakresie stabilności rodzinnej, relacji małżeńskiej, kontaktów społecznych, doświadczania pozytywnych uczuć ze strony otoczenia, stabilnej pracy, posiadania przyjaciół i/ lub angażowania się we wspólnoty religijne Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,500 0,000-0,500 Zasoby materialne (znaczenie) Zasoby podmiotowe (znaczenie) Zasoby energii (znaczenie) Zasoby stanu (znaczenie) Zasoby materialne (zysk) Zasoby podmiotowe (zysk) Zasoby energii (zysk) Zasoby stanu (zysk) Zasoby materialne (utrata) Zasoby podmiotowe (utrata) Zasoby energii (utrata) Zasoby stanu (utrata) Zmienne Wykres 16. Mechanizmy decydujące o funkcjonowaniu zasobów przystosowawczych istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie autonomii w grupie więźniów

161 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 161 niewielkimi stratami w kapitale podmiotowym przede wszystkim w obszarze spostrzegania sensowności/celowości własnej egzystencji, samooceny (poczucia dumy z siebie i pozytywnych uczuć względem własnej osoby), nadziei, wewnętrznego spokoju, optymizmu, poczucia humoru, doświadczania niezależności, sprawowania kontroli nad własnym życiem, angażowania się w różnego rodzaju aktywności, niepoddawania się rutynie i samodyscypliny. Ad 2) Strategie zaradcze. W testowaniu statystycznym związków, jakie zachodzą między odczuwaniem autonomii a preferencją sposobów zaradczych w sytuacjach trudnych, wykorzystano 18 strategii: 1) działanie nie wprost, 2) działanie asertywne, 3) poszukiwanie wsparcia społecznego, 4) działanie instynktowne, 5) działanie ostrożne, 6) działanie agresywne, 7) współpracę społeczną, 8) unikanie, 9) działanie antyspołeczne, 10) religijne strategie radzenia sobie ze stresem o charakterze negatywnym, 11) religijne strategie radzenia sobie ze stresem o charakterze pozytywnym, 12) używanie alkoholu, 13) używanie amfetaminy, 14) używanie leków uspokajających/nasennych, 15) używanie konopi, 16) używanie halucynogenów, 17) używanie heroiny (metadonu), 18) używanie ekstazy. Wyniki przeprowadzonych analiz statystycznych zostały przedstawione w tabeli 20. Tab. 20. Wyniki równania regresji: strategie radzenia sobie w sytuacjach trudnych (wyniki w: Skali Strategicznego Podejścia do Radzenia Sobie S. Hobfolla, Kwestionariuszu Religijnych Sposobów Radzenia Sobie ze Stresem K. Pargamenta oraz Kwestionariuszu MAP J. Marsdena i in.) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie autonomii (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Strategie zaradcze B SE β t p (Stała) 51,319 10,288 4,988 0,000 Działanie asertywne -0,128 0,263-0,058-0,488 0,627 Współpraca społeczna -0,570 0,390-0,197-1,463 0,147 Poszukiwanie wsparcia społecznego -0,003 0,237-0,002-0,012 0,990 Działanie ostrożne 0,100 0,373 0,037 0,269 0,789 Działanie instynktowne 0,002 0,311 0,001 0,006 0,995

162 162 ROZDZIAŁ VII Strategie zaradcze B SE β t p Unikanie -0,013 0,327-0,006-0,041 0,967 Działanie nie wprost 1,171 0,411 0,384 2,848 0,006 Działanie antyspołeczne -0,403 0,369-0,164-1,091 0,278 Działanie agresywne 0,668 0,403 0,228 1,658 0,101 Religijne strategie zaradcze (negatywne) Religijne strategie zaradcze (pozytywne) -0,455 0,244-0,257-1,863 0,066 0,094 0,165 0,069 0,568 0,572 Używanie alkoholu -1,598 0,929-0,194-1,721 0,089 Używanie heroiny (metadonu) 2,720 2,119 0,148 1,284 0,203 Używanie ekstazy 0,783 2,459 0,051 0,318 0,751 Używanie halucynogenów 0,058 2,595 0,003 0,022 0,982 Używanie amfetaminy 0,181 1,676 0,017 0,108 0,914 Używanie konopi -1,614 1,392-0,155-1,159 0,250 Używanie leków uspokajających/nasennych -0,035 0,977-0,004-0,036 0,971 Skorygowane R 2 =0,141; F(18;84)=1,931; p=0,024 Na podstawie rezultatów uzyskanych w równaniu regresyjnym można sformułować opinię, że istnieje jeden istotny związek między zmienną wyjaśnianą a strategiami radzenia sobie z doświadczanymi problemami. Mianowicie, identyfikowanie się z własnymi poglądami i wartościami w istotny sposób koreluje z działaniami nie wprost. W pozostałych przypadkach nie stwierdzono tego rodzaju zależności. Występowanie korelacji dodatniej między odczuwaniem autonomii a działaniami nie wprost wskazuje na fakt, że wzrostowi identyfikacji ze standardami wewnętrznymi towarzyszą często zachowania, które polegają na manipulowaniu innymi przede wszystkim w formie przejmowania kontroli nad zdarzeniami w taki sposób, aby inni sądzili, że to oni rządzą.

163 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 163 Współczynniki 0,400 Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,200 Wartości 0,000-0,200 Działanie asertywne Współpraca społeczna Poszukiwanie wsparcia społecznego Działanie ostrożne Działanie instynktowne Unikanie Działanie nie wprost Działanie antyspołeczne Działanie agresywne Religijne strategie zaradcze (negatywne) Religijne strategie zaradcze (pozytywne) Używanie alkoholu Używanie heroiny (metadonu) Używanie ekstazy Używanie halucynogenów Używanie amfetaminy Używanie konopi Używanie leków uspokajających/nasennych Zmienne Wykres 17. Strategie radzenia sobie ze stresem istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie autonomii w grupie więźniów Ad 3) Doświadczanie koherencji. W równaniu regresyjnym testowano zależności między odczuwaniem autonomii a trzema składnikami konstytuującymi koherencję poczuciem zrozumiałości, zaradności i sensowności. Rezultaty odnoszące się do tego zagadnienia ilustruje tabela 21.

164 Wartości 164 ROZDZIAŁ VII Tab. 21. Wyniki równania regresji: elementy poczucia koherencji (wyniki w Kwestionariuszu Orientacji Życiowej SOC-29 A. Antonovsky ego) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: odczuwanie autonomii (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary poczucia koherencji B SE β t p (Stała) 24,460 4,770 5,127 0,000 Poczucie zrozumiałości 0,282 0,106 0,295 2,651 0,009 Poczucie zaradności 0,219 0,140 0,204 1,565 0,121 Poczucie sensowności 0,085 0,146 0,068 0,586 0,559 Skorygowane R 2 =0,227; F(3;103)=11,379; p<0,001 Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,300 0,200 0,100 0,000 Poczucie zrozumiałości Poczucie zaradności Poczucie sensowności Zmienne Wykres 18. Elementy poczucia koherencji istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: odczuwanie autonomii w grupie więźniów

165 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 165 Wyniki równania regresyjnego stanowią podstawę do sformułowania wniosku, że występuje tylko jeden istotny związek między poczuciem autonomii a elementami, które składają się na doświadczanie koherencji. Istotna statystycznie korelacja zaznacza się między wyjaśnianym czynnikiem zakorzenienia a poczuciem zrozumiałości. Natomiast nie występują zależności między autonomią a odczuwaniem zaradności i sensowności. Dodatni związek między autonomią z zrozumiałością sugeruje, że silnej identyfikacji ze standardami wewnętrznymi towarzyszy duże nasilenie przekonania, że bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają uporządkowany, przewidywalny i wytłumaczalny charakter. Ad 4) Osobowościowa orientacja aksjologiczna. W tabeli 22. zaprezentowano rezultaty odnoszące się do istnienia istotnych statystycznie związków między doświadczaniem autonomii a czterema wymiarami procesu wartościowania poczuciem zagubienia wartości, dezintegracją wartościowania, odczuwaniem nierealizowania wartości, spostrzeganiem trudności w porządkowaniu systemu wartości w hierarchię. Tab. 22. Wyniki równania regresji: elementy osobowościowej orientacji wartościującej (wyniki w Kwestionariuszu Kryzysu w Wartościowaniu P. Olesia) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie autonomii (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary osobowościowej orientacji wartościującej B SE β t p (Stała) 56,523 1,883 30,012 0,000 Poczucie nierealizowania wartości Trudność w porządkowaniu systemu wartości w hierarchię -0,885 0,497-0,201-1,993 0,049-0,338 0,369-0,118-0,917 0,362 Dezintegracja wartościowania -0,248 0,407-0,074-0,608 0,544 Poczucie zagubienia wartości -0,366 0,321-0,133-1,142 0,256 Skorygowane R 2 =0,146; F(4;102)=5,532; p<0,001 Dzięki przeprowadzonym analizom statystycznym można stwierdzić, że siła identyfikacji więźniów ze standardami wewnętrznymi łączy się w istotnie

166 166 ROZDZIAŁ VII z jednym czynnikiem podmiotowego wartościowania poczuciem nierealizowania wartości. Zaś pozostałe trzy elementy osobowościowej orientacji aksjologicznej (dezintegracja wartościowania, poczucie zagubienia wartości oraz trudności w ich porządkowaniu) nie współwystępują w istotny sposób z doświadczaniem autonomii w populacji więźniów. Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,000-0,050 Wartości -0,100-0,150-0,200 Poczucie nierealizowania wartości Trudność uporządkowania systemu wartości w hierarchię Dezintegracja wartościowania Poczucie zagubienia wartości Zmienne Wykres 19. Elementy osobowościowej orientacji wartościującej istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie autonomii w grupie więźniów Ujemny związek między autonomią a poczuciem nierealizowania wartości stanowi podstawę do stwierdzenia, że wysokiemu poziomowi identyfikacji

167 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 167 skazanych z własnymi poglądami towarzyszy świadomość niewielkiej rozbieżności między zinterioryzowanym systemem aksjo-normatywnym a własnym postępowaniem (poczucie realizowania standardów wewnętrznych). Ad 5) Poczucie własnej skuteczności. Do testowania zależności między autonomią a doświadczaniem własnej skuteczności zostało wykorzystanych 9 wskaźników, które służą do pomiaru osobistego sprawstwa: 1) nasilenie minionych sytuacji trudnych, 2) poziom minionych porażek, 3) natężenie minionych sukcesów, 4) nasilenie aktualnych sytuacji trudnych, 5) poziom aktualnych porażek, 6) natężenie aktualnych sukcesów, 7) nasilenie przewidywanych sytuacji trudnych, 8) poziom przewidywanych porażek, 9) natężenie przewidywanych sukcesów. W tabeli 23. zostały przedstawione wyniki równania regresyjnego w analizowanym względzie. Tab. 23. Wyniki równania regresji: elementy poczucia własnej skuteczności (wyniki w Kwestionariuszu Oceny Własnego Życia I. Niewiadomskiej) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie autonomii (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary poczucia własnej skuteczności B SE β t p (Stała) 49,173 7,920 6,209 0,000 Nasilenie sytuacji trudnych w przeszłości Nasilenie sytuacji trudnych w teraźniejszości Nasilenie sytuacji trudnych w przyszłości -0,331 0,227-0,182-1,461 0,147 0,006 0,197 0,004 0,031 0,975-0,290 0,266-0,157-1,090 0,278 Nasilenie sukcesów w przeszłości -0,064 0,391-0,019-0,165 0,869 Nasilenie sukcesów w teraźniejszości -0,102 0,300-0,037-0,341 0,734 Nasilenie sukcesów w przyszłości 0,931 0,374 0,303 2,489 0,015 Nasilenie porażek w przeszłości -0,657 0,395-0,216-1,663 0,100 Nasilenie porażek w teraźniejszości 0,406 0,335 0,162 1,213 0,228 Nasilenie porażek w przyszłości 0,229 0,388 0,069 0,591 0,556 Skorygowane R 2 =0,216; F(9;95)=4,190; p<0,001

168 Nasilenie sytuacji trudnych w przeszłości Nasilenie sytuacji trudnych w teraźniejszości Nasilenie sytuacji trudnych w przyszłości Nasilenie sukcesów w przeszłości Nasilenie sukcesów w teraźniejszości Nasilenie sukcesów w przyszłości Nasilenie porażek w przeszłości Nasilenie porażek w teraźniejszości Nasilenie porażek w przyszłości 168 ROZDZIAŁ VII Informacje zawarte w tabeli uzasadniają stwierdzenie, że między siłą identyfikacji z własnymi przekonaniami a wskaźnikami świadczącymi o poczuciu osobistej skuteczności występuje jedna statystycznie istotna relacja z nasileniem przewidywanych sukcesów w przyszłej perspektywie czasowej. W pozostałych przypadkach nie zaznaczają się związki na statystycznie istotnym poziomie. Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,200 Wartości 0,000-0,200 Zmienne Wykres 20. Elementy poczucia własnej skuteczności istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: odczuwanie autonomii w grupie więźniów Istnienie pozytywnej korelacji między autonomią i nasileniem sukcesów w przyszłej perspektywie czasowej pozwala sformułować konkluzję, że silna identyfikacja skazanych ze standardami wewnętrznymi współwystępuje

169 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 169 z przewidywaniem przez nich dużego prawdopodobieństwa osiągnięć w sferze osobistej, rodzinnej, zawodowej i/lub społecznej. Czynniki osobowości, które nie współwystępują w istotny sposób z poczuciem autonomii w społeczności więźniów. Przeprowadzone testowanie statystyczne uzasadnia pogląd, że doświadczanie autonomii przez osoby odbywające sankcje izolacyjne nie łączy się w sposób istotny statystycznie z następującymi mechanizmami osobowościowego funkcjonowania: 1. przystosowanie osobiste 2. poczucie jakości życia. Ad 1) Przystosowanie osobiste. Wyniki równania regresyjnego (F=1,333; p 0,257; R 2 =0,016) uzasadniają wniosek, że nie istnieją istotne związki między poczuciem autonomii a pięcioma wymiarami konstytuującymi osobistą adaptację (wyniki w Teście Niedokończonych Zdań J. Rottera) nasileniem doświadczanych problemów, jakością relacji rodzinnych, specyfiką kontaktów pozarodzinnych, stosunkiem do siebie, preferencją dążeń i celów. Ad 2) Poczucie jakości życia. Rezultaty przeprowadzonej analizy statystycznej (F=1,952; p 0,054; R 2 =0,041) stanowią podstawę do konkluzji, że z poziomem alienacji nie korelują również czynniki, które kształtują doświadczanie jakości życia w wymiarze: 1) zdrowia fizycznego, 2) funkcjonowania psychicznego, 3) relacji społecznych, 4) wpływów środowiskowych. Model końcowy istotne związki między funkcjonowaniem czynników osobowościowych a poczuciem autonomii w populacji więźniów. Efektem przeprowadzonego testowania statystycznego jest model, dzięki któremu można stwierdzić, że wysoki poziom doświadczania własnej autonomii koreluje z takimi mechanizmami osobowościowego funkcjonowania jak (F=8,187; p 0,001; R 2 =0,446): wysoki poziom zasobów energetycznych np. sił do realizowania podjętych zadań czy też zmian osobistych ze względu na uczestnictwo w zajęciach edukacyjnych i/lub w kursach doskonalenia zawodowego spostrzeganie strat w dobrach materialnych (np. finansowych, mieszkaniowych, odzieżowych i/lub związanych z odpowiednim odżywaniem) przypisywanie niskiej wartości zasobom materialnym ocenianie niewielkich zysków w zasobach stanu m.in. w zakresie stabilności rodzinnej, relacji małżeńskiej, kontaktów społecznych, doświadczania

170 170 ROZDZIAŁ VII pozytywnych uczuć ze strony otoczenia, stabilnej pracy, posiadania przyjaciół i/lub angażowania się we wspólnoty religijne spostrzeganie małych strat w kapitale podmiotowym przede wszystkim w obszarze sensowności/celowości własnej egzystencji, samooceny, nadziei, wewnętrznego spokoju, optymizmu, poczucia humoru, doświadczania niezależności, sprawowania kontroli nad własnym życiem, angażowania się w różnego rodzaju aktywności, niepoddawania się rutynie i samodyscypliny częste stosowanie działań nie wprost głównie w postaci manipulowania innymi i/lub przejmowania kontroli nad zdarzeniami w taki sposób, aby inni sądzili, że to oni podejmują decyzje wysoki poziom zrozumiałości (elementu konstytuującego koherencję), dzięki któremu bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska wewnętrznego i zewnętrznego mają uporządkowany, przewidywalny i wytłumaczalny charakter świadomość niewielkiej rozbieżności między zinterioryzowanym systemem aksjo-normatywnym a własnym postępowaniem (niewielkie nasilenie poczucia nierealizowania wartości) duże natężenie przewidywanych w przyszłości sukcesów o charakterze osobistym, rodzinnym, zawodowym i/lub społecznym. 3. Sposoby kształtowania autonomii wśród osadzonych Wyniki przeprowadzonych analiz uzasadniają pogląd, że podmiotowa wolność więźniów, urzeczywistniająca się w podejmowanych decyzjach, jest ściśle powiązana z różnymi mechanizmami osobowościowymi. Dlatego w oddziaływaniach korekcyjnych, mających na celu kształtowanie podmiotowej autonomii więźniów, należy zwracać szczególną uwagę na: 1) wysoki poziom zrozumiałości napływających informacji z rzeczywistości zewnętrznej i ze standardów wewnętrznych, 2) uświadamianie realizacji zinterioryzowanego systemu aksjo-normatywnego, 3) duże prawdopodobieństwo osiągania celów, w przyszłej perspektywie czasowej, które wypływają ze standardów wewnętrznych. W działaniach ukierunkowanych na wzmacnianie autonomii należy też uwzględniać mechanizmy związane z funkcjonowaniem zasobów adaptacyjnych. W tym kontekście duże znaczenie posiadają: poziom dóbr o charakterze energetycznym i materialnym, spostrzeganie strat w kapitale podmiotowym i materialnym oraz ocenianie zysków w zasobach stanu.

171 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 171 Wzmacnianie autonomii podmiotowej skazanych jest zgodne z założeniami współczesnej resocjalizacji penitencjarnej, w której kładzie się szczególny nacisk na to, aby osoba odbywająca karę izolacyjną zarówno współtworzyła oddziaływania korekcyjne, jak również była współodpowiedzialna za proces zachodzących zamian, dzięki którym z jednej strony powinno dojść do wzmocnienia jej readaptacyjnych zdolności, a z drugiej do zmniejszenia ryzyka recydywy 21. Wyniki przeprowadzonych badań uzasadniają również wniosek, że w działaniach służących wzmacnianiu autonomii podmiotowej więźniów warto uwzględnić zasady udzielania pomocy, które zostały sformułowane na gruncie teorii zachowania zasobów (COR) S. Hobfolla. Według pierwszej zasady pomocowej COR, należy zapobiegać stratom w psychospołecznych zasobach jednostki lub doprowadzić do ich ograniczenia 22. Dbałość służb penitencjarnych o zapobieganie psychospołecznym stratom u osadzonych jest bardzo ważna, ponieważ działania interwencyjne powinny w pierwszej kolejności zapobiegać cyklom strat, ograniczać je lub przerywać. Jeżeli taki cykl nabierze rozpędu, to rozmiar zaburzeń funkcjonowania osadzonego może być tak duży, że ilość zasobów konieczna do zatrzymania spirali strat i jej następstw może przekroczyć zarówno możliwości samego więźnia, jak również podmiotów odpowiedzialnych za resocjalizację przestępców w warunkach penitencjarnych. Druga zasada pomocowa odnosi się do inicjowania działań zorientowanych na zyski 23. Dopiero w dalszej kolejności po zredukowaniu strat działania korekcyjne powinny prowadzić do gromadzenia nowych zasobów i/lub do ich wykorzystywania w procesie resocjalizacji osadzonych. Przedstawiona powyżej zasada wynika z tego, że cykle zysków 24 : mają mniejsze znaczenie niż cykle strat wolniej zachodzą nabierają rozpędu dopiero po pewnym czasie. Wymienione względy przemawiają za tym, że penitencjarne strategie, które są skierowane na pozyskiwanie zasobów, można przeprowadzić bardziej metodycznie i w większym stopniu dostosować do potrzeb resocjalizacyjnych jednostek odbywających kary pozbawienia wolności. 21 H. Machel. Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna. Gdańsk: Arche 2003, s Hobfoll, jw. s Tamże s Tamże s. 271.

172 172 ROZDZIAŁ VII Podsumowując komentarz na temat dwu pierwszych zasad pomocowych w modelu zachowania zasobów, należy również zwrócić uwagę na fakt, że przy opracowywaniu strategii hamowania strat i/lub osiągania zysków, nie ma konieczności, aby na początku dążyć do przeobrażeń w funkcjonowaniu więźnia. Zmiany w otoczeniu np. w sposobie działania systemu penitencjarnego czy też w zachowaniu członków rodziny w warunkach wolnościowych mogą przekształcić ekologię działania środowiska tak, że z dużym prawdopodobieństwem powinno dojść do zatrzymania spirali strat i/lub zainicjowania cyklu zysków u osoby pozbawionej wolności 25. Trzecia reguła pomocowa w ramach teorii COR zakłada, że przy planowaniu działań należy uwzględniać siły i słabości zasobów adresata 26. Szczególną uwagę należy zwrócić na osoby, które cierpią na skrajny brak zasobów, ponieważ to właśnie tacy więźniowie stawiają największy opór wobec interwencji resocjalizacyjnej. Pasywny stosunek do oferty korekcyjnej wynika z tego, że aktywne włączenie się do procesu psychospołecznych zmian wymaga inwestowania dóbr, na które skazani o skrajnie małym kapitale przystosowawczym nie mogą sobie pozwolić. Według czwartej normy, w trakcie udzielania pomocy należy koncentrować się przede wszystkim na zasobach, a nie na zaburzeniach (deficytach) 27. Dlatego przedmiotem postępowania w procesie resocjalizacji więźniów nie powinny być tylko objawy demoralizacji, ale przede wszystkim rezerwy kapitałowe i warunki, które umożliwiają zdrowe funkcjonowanie człowieka. Rezerwy adaptacyjne więźniów należy wykorzystywać do kompensowania przewidywanych strat i/lub do inicjowania cyklu zysków szczególnie w obszarze obejmującym poprawę moralną. W ujęciu piątej zasady wsparcie readaptacyjne powinno skupiać się wokół kluczowych zasobów 28. To, które z nich mają centralny charakter w określonych społecznościach, zależy od natury interakcji: osoba otoczenie. Na podstawie przeprowadzonych analiz można stwierdzić, że do najważniejszych w zakresie kształtowania autonomii należą (por. paragraf drugi): poziom dóbr o charakterze energetycznym i materialnym straty w kapitale podmiotowym i materialnym zyski w zasobach stanu. 25 Tamże s Tamże s Tamże s Tamże.

173 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: SAMOWYOBCOWANIE AUTONOMIA 173 Dyrektywa szóstej reguły nakazuje, aby inicjowane strategie pomocowe były skierowane na różnorodny kapitał przystosowawczy 29. Za stosowaniem przedstawionej zasady przemawia kilka argumentów. Po pierwsze, stresujące okoliczności działają na ludzi w kilku wymiarach jednocześnie (np. na poziomie somatycznym, emocjonalnym i społecznym). Po drugie, zmiany przeprowadzone w jednym obszarze funkcjonowania zasobów można wykorzystać do wzmacniania innych aspektów przystosowawczych. Po trzecie, dobra będące obiektem działań pomocowych powinny stanowić ogniwa naturalnie istniejącego łańcucha czynników wspomagających odporność na stres. Obrona oparta na pojedynczym zasobie bywa zawodna np. może się okazać, że nie jest on najważniejszy na określonym etapie rozwiązywania problemu. W treści siódmej normy pomocowej został podkreślony fakt, że adaptacja i zmiana pociągają za sobą różnego rodzaju koszty i/lub skutki uboczne 30. Przebieg spirali strat i zysków jest na ogół trudny do przewidzenia. Niektóre z nich będą pozytywne (np. uzyskanie kolejnego cyklu zysków), inne zaś negatywne. Przykładowo, uszczuplone zasoby skazanego mogą doprowadzić do nieadekwatnych reakcji przystosowawczych. Zachowanie, które jest interpretowane przez otoczenie jako dysfunkcyjne, może reprezentować twórcze zastosowanie zestawu zasobów, które znajdują się w dyspozycji osadzonego. Warto zatem wykorzystać tego rodzaju reakcje jako punkt wyjścia do wypracowania skuteczniejszych form adaptacji. W kontekście analizowanej reguły należy też zwrócić uwagę na znaczenie wieloetapowego podejścia w procesie zwiększania zasobów u osób odbywających sankcje izolacyjne. Mianowicie, specjaliści prowadzący resocjalizację powinni monitorować zamierzone i niezamierzone skutki zainicjowanych działań korekcyjnych. Pozytywne procesy można dalej rozwijać. Zaś zjawiskom negatywnym należy zapobiegać w miarę poznawania ich źródeł. Centralnym elementem ósmej zasady pomocowej jest dbałość o zmianę dopasowania w zakresie: środowisko zasoby jednostki 31. Często się zdarza, że ludzie mają potrzebne dobra, a mimo to doświadczają trudności adaptacyjnych. Dzieje się tak dlatego, że otoczenie albo odrzuca inwestycje, jakie są dokonywane przez te osoby, albo blokuje ich możliwości w zakresie czerpania korzyści z posiadanego kapitału. Oznacza to, że strategie nastawione na wzrost potencjału przystosowawczego więźniów powinny być również skierowane na zmianę otoczenia zarówno na przeobrażenia w funkcjonowaniu systemu 29 Tamże s Tamże s Tamże s

174 174 ROZDZIAŁ VII penitencjarnego, jak również na przekształcanie środowiska wolnościowego. Stosowanie tego rodzaju podejścia jest szczególnie ważne w przypadku redukowania ryzyka stygmatyzowania aktualnych i byłych więźniów przez tych członków społeczeństwa, którzy nie naruszają norm prawa karnego. Dziewiąta norma pomocowa w ramach COR wskazuje na prawidłowość, że traumatyczny ubytek zasobów powoduje trwałą podatność na stratę 32. Więźniowie, którzy we wczesnych etapach życia go doświadczyli np. z powodu niskiej odporności psychicznej czy też z uwagi na niemożność sprostania wymaganiom otoczenia są szczególnie narażeni na przeżywanie ubytków kapitałowych. Dlatego w ramach odbywanej kary, skazani charakteryzujący się trwałą podatnością na stratę wymagają częstych interwencji, mających na celu odbudowę utraconego kapitału. Podsumowując refleksję dotyczącą zasad pomocowych, które zostały sformułowane na gruncie teorii zachowania zasobów, należy podkreślić, że ich stosowanie powinno wpłynąć na wzrost skuteczności oddziaływań resocjalizacyjnych w zakładach karnych 33. Efektywność procesu poprawczego zależy bowiem z jednej strony od metod działania systemu penitencjarnego (m.in. od profesjonalizmu personelu, rodzaju oddziaływań korekcyjnych, wpływów subkulturowych), zaś z drugiej od autonomicznej decyzji (mającej na celu urzeczywistnianie konstruktywnych przeobrażeń wewnętrznych) i od sposobu funkcjonowania skazanego. 32 Tamże s W. Ambrozik. Resocjalizacja osadzonych w codzienności działania. W: Służba więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej. Red. W. Ambrozik, P. Stępniak. Poznań- -Warszawa-Kalisz: UAM, CZSW, COSSW 2004, s ; L. Tyszkiewicz. Zakład karny w relacjach i opiniach recydywistów. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Kalisz: CZSW 1996, s ; Machel, jw. s. 30.

175 ROZDZIAŁ VIII ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE JAKO WYNIK ZMIAN W WYMIARZE: IZOLACJA POCZUCIE INTEGRACJI Ostatni rozdział opracowania został poświęcony piątemu wymiarowi procesu zakorzeniania jednostki ludzkiej odczuwaniu integracji społecznej. W jego analizie podjęto próbę odpowiedzi na trzy pytania: Na czym polega istota doświadczania integracji społecznej? Jakie związki występują między poczuciem wspólnoty a funkcjonowaniem różnych wymiarów osobowości w populacji skazanych? Jak można zwiększać odczuwanie więzi międzyludzkich u osób odbywających sankcje izolacyjne? 1. Istota zakorzeniania w społeczeństwie dzięki doświadczaniu integracji społecznej Proces społecznej integracji polega na budowaniu międzyludzkiej więzi, dzięki której powstaje sieć relacji np. między członkami rodziny, wśród kolegów, w stowarzyszeniu czy w grupie samopomocy 1. Poczucie zintegrowania z innymi ludźmi odgrywa ważną rolę w procesie kształtowania ludzkich zachowań 2. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na kilka mechanizmów regulujących postępowanie człowieka, których siła zależy od poziomu integracji grupowej m.in. od liczby członków sieci, ich podobieństwa, stopnia powiązania i wzajemnych zależności 3. Pierwszy mechanizm regulacyjny polega na tym, że jednostkowe zachowanie w zintegrowanej społeczności stanowi często efekt preferowania standar- 1 M. Muskała. Więź społeczna recydywistów penitencjarnych odbywających karę pozbawienia wolności. W: Służba więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej. Red. W. Ambrozik, P. Stępniak. Poznań-Warszawa-Kalisz: UAM, CZSW, COSSW 2004, s H. Sęk. Wybrane zagadnienia z psychoprofilaktyki. W: Społeczna psychologia kliniczna. Red. H. Sęk. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN 1993, s L. Berkman, T. Glass. Social integration, social networks, social support and health. W: Social Epidemiology. Red. L. Berkman, I. Kawachi. New York: Oxford University Press 2000, s

176 176 ROZDZIAŁ VIII dów grupowych (wartości i norm postępowania) 4. Można go zaobserwować u osób, które angażują się w działalność grup przestępczych ze względu na chęć funkcjonowania w sieci społecznej, utrzymywania satysfakcjonujących kontaktów interpersonalnych oraz posiadania wspólnych dążeń. Osoba, utożsamiając się ze wspólnotą, przyjmuje jej cele. Nawet jeśli początkowo indywidualne koszty uczestnictwa są wysokie, to wkład osobisty w funkcjonowanie społeczności doprowadza do tego, że normy zespołowe stają się dla nowego członka wartościowe dzięki własnemu zaangażowaniu 5. Powstawaniu grup przestępczych wynikających z motywacji wspólnotowej towarzyszy kilka prawidłowości. Osoby preferujące zachowania dewiacyjne, szczególnie młode, posiadają wielu przyjaciół, którzy mają podobne cechy osobowości i styl życia. Podobieństwo między tymi jednostkami nie ma przypadkowego charakteru, ale stanowi rezultat działania następujących mechanizmów 6 : selekcji jednostka dobiera sobie przyjaciół na zasadzie podobieństwa wywierania wpływu osobistego wywoływanie u kolegów zachowań oczekiwanych przez osobę deselekcji unikanie lub wykluczanie przyjaciół, których zachowanie różni się od oczekiwań antyspołecznej jednostki. W okresie dzieciństwa selekcja kolegów odbywa się na zasadzie prób i błędów. W wieku dorastania dobór przyjaciół ma charakter bardziej celowy, a udział w grupach przestępczych sprzyja pogłębianiu zachowań antyspołecznych. Natomiast kontynuowanie przynależności do takich zespołów w okresie dorosłym prowadzi do stabilizacji zachowań antyspołecznych, przede wszystkim w wyniku zgodności postaw u członków grupy 7. Przedstawioną prawidłowość potwierdzają wyniki metaanalizy 60 niezależnych badań z lat , w których stwierdzono, że istotnym predyktorem powrotności do przestępstwa jest przebywanie w gronie zdemoralizowanych rówieśników zarówno w okresie dorastania, jak i dorosłości 8. 4 H. Landrine, J. Richardson, E. Klondoff, B. Flay. Cultural diversity in the predictors of adolescent cigarette smoking: the relative influence of peers. Journal of Behavioral Medicine 1994 nr 17, s Klandermans B., Oegema D. Potentials, networks, motivations, and barriers: Steps toward participation in social movements. American Sociological Review 1987 nr 52, s M. Radochoński. Wybrane determinanty ciągłości zaburzeń antyspołecznych. W: Problemy współczesnej patologii społecznej. Red. B. Urban. Kraków: Wyd. UJ 1998, s Tamże s L. Simourd, D. Andrews. Correlates of delinquency: A look at gender differences. Forum on Corrections Research 1994 nr 6, s

177 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: IZOLACJA POCZUCIE INTEGRACJI 177 Drugie źródło wpływu jest związane ze zobowiązaniami społecznymi. Poprzez stwarzanie okazji do podejmowania różnych zadań przez osobę, zorganizowane zbiorowości najpierw definiują, a następnie wzmacniają u jednostki określone role społeczne. W ten sposób dochodzi u człowieka do kształtowania zachowań, preferencji określonych wartości, poczucia sensowności podejmowanych działań oraz doświadczania przynależności grupowej 9. Trzecie źródło regulacji postaw jednostki w zintegrowanych systemach interpersonalnych wynika z dostarczania wsparcia społecznego 10. Kontakty międzyludzkie mają pomocowy charakter, gdy spełniają określone warunki. Ważne jest przede wszystkim to, aby w relacji wspierający wspierany dochodziło do procesu wymiany 11. W zależności od jej rodzaju można wyodrębnić wsparcie 12 : emocjonalne przekazywanie emocji uspokajających, podwyższających samoocenę oraz odzwierciedlających troskę, opiekę i poczucie przynależności informacyjne wymiana wiadomości służących lepszemu zrozumieniu sytuacji, położenia życiowego czy problemu, a także dostarczanie informacji zwrotnych o skuteczności działań zaradczych osoby wspieranej instrumentalne rodzaj instruktażu polegającego na informowaniu o konkretnych sposobach postępowania w określonej sytuacji, co stanowi formę modelowania efektywnych strategii zaradczych rzeczowe (materialne) świadczenie pomocy materialnej, rzeczowej i/ lub finansowej na rzecz osoby potrzebującej. Na skuteczność wsparcia społecznego wpływają różne czynniki. W największym stopniu zależy ona od trafności (odpowiedniości) między oczekiwaną a uzyskaną troską. Warto jednak podkreślić, że pozytywne efekty świadczonej pomocy zależą też od poziomu integracji społecznej np. wysoka spójność grupowa sprzyja udzielaniu wsparcia emocjonalnego w sytuacji utraty różnych wartości 13. Przykładem potwierdzającym znaczenie obydwu wymienionych mechanizmów międzyludzkich zobowiązań oraz społecznego wsparcia mogą 9 S. Bassuk, T. Glass, L. Berkman. Social disengagement and incident cognitive decline in community-dwelling elderly persons. Annals of Internal Medicine 1999 nr 131, s H. Sęk. Rola wsparcia społecznego w sytuacji kryzysu. W: Psychologiczny wymiar zdrowia, kryzysu i choroby. Red. D. Kubacka-Jasiecka, T. Ostrowski. Kraków: Wyd. UJ 2005, s Sęk. Wybrane zagadnienia z psychoprofilaktyki s H. Sęk, R. Cieślak. Wsparcie społeczne sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne. W: Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. Red. H. Sęk, R. Cieślak. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN 2004, s J. House, C. Robbins, H. Metzner. The association of social relationships and activities with mortality: Prospective evidence from the Tecumseh Community Health Study. American Journal of Epidemiology 1982 nr 116, s ; Sęk. Wybrane zagadnienia z psychoprofilaktyki s

178 178 ROZDZIAŁ VIII być subkultury przestępcze, których członkowie ponieśli porażkę w konwencjonalnych grupach społecznych. Takie jednostki łączą się we wspólnoty, w których podzielany jest pogląd o niesprawiedliwości świata społecznego, co mobilizuje członków do wspólnych działań i zbiorowego rozwiązywania problemów przystosowawczych 14. Na podstawie analiz empirycznych stwierdzono, że w sytuacji przeżywania porażki outsider społeczny może redukować negatywne emocje w grupie towarzyszy niedoli w wyniku następujących procesów 15 : pozytywnych emocji wywołanych samym aktem afiliacji i obecnością innych artykułowania doświadczanych uczuć zahamowania procesów związanych z obniżaniem samooceny rozpraszania odpowiedzialności za doznaną porażkę sympatii wywołanej wspólnym działaniem i podobieństwem towarzysze niedoli tworzą pozytywną więź wzmacnianą lękiem, współpracą oraz spostrzeganiem podobieństwa przeżywanych stanów emocjonalnych subiektywizmu pozycji grupowej ocena osobistego statusu społecznego zależy nie tyle od samych właściwości jednostki, co od ich porównania względem cech posiadanych przez innych członków zespołu; w wyniku wytworzenia standardu grupowego bycia przegranym osoba doświadczająca porażki nie spostrzega kontrastu między własnym statusem społecznym a sytuacją innych osób. Wymienione czynniki prowadzą do zwiększenia poczucia tożsamości wewnątrzgrupowej, czyli do silnej identyfikacji z innymi członkami wspólnoty oraz wartościami i normami w niej panującymi 16. W ten sposób dokonuje się redefinicja grupy odniesienia dla własnego zachowania, a więc silny wpływ socjalizacyjny subkultury. Osoba interioryzuje rolę przestępcy antyspołeczne wartości, normy postępowania, styl życia i potrzebne umiejętności. Członek gangu, zrywając z zasadami moralnymi warstw średnich, wyzwala się również z więzów hamujących swobodne przejawianie agresji wobec różnych źródeł frustracji 17. Znaczenie integracji społecznej w funkcjonowaniu osób odbywających sankcje izolacyjne potwierdzają wyniki analiz empirycznych. Stwierdzono 14 P. Grant, R. Brown. From ethnocentrism to collective protest. Social Psychology Quarterly 1995 nr 58, s Tamże s B. Gray-Little, A. Hafdahl. Factors influencing racial comparisons of self-esteem: A quantitative review. Psychological Bulletin 2000 t. 126, s F. Vitaro, M. Brendgen, R. Tremblay. Influence of deviant friends on delinquency: Searching for moderator variables. Journal of Abnormal Child Psychology 2000 nr 28, s

179 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: IZOLACJA POCZUCIE INTEGRACJI 179 między innymi, że uboga sieć relacji międzyludzkich u ludzi opuszczających zakłady karne stanowi jedną z istotnych przyczyn powrotności do przestępstwa 18. Naruszający normy prawa karnego szczególnie recydywiści penitencjarni nawiązują relacje z niewielką liczbą osób, a ich istniejące związki charakteryzuje wewnętrzna niespójność 19. Na gruncie kryminologicznym zaznacza się również pogląd, że strategie służące redukcji przestępczości nie powinny koncentrować się na powszechnym stosowaniu sankcji izolacyjnych, ale na wzmacnianiu systemów rodzinnych i konstruktywnych grup społecznych w lokalnych środowiskach 20. Ich podstawowym zadaniem powinno być kształtowanie więzi między osobą zagrożoną ryzykiem kariery przestępczej a otoczeniem społecznym w taki sposób, aby potencjalny sprawca czynu karalnego mógł realizować cele osobiste zgodnie z ogólnie obowiązującymi normami 21. Przedstawione stanowisko potwierdzają wyniki badań odnoszących się do zależności między przekraczaniem prawa a cechami środowiska lokalnego. Stwierdzono mianowicie, że społeczności odznaczające się ograniczoną liczbą pozytywnych więzi międzyludzkich oraz nikłymi działaniami o charakterze formalnym i nieformalnym, posiadają wysokie wskaźniki przestępczości. Do elementów najsilniej determinujących czyny karalne w społecznościach lokalnych należą 22 : sposób funkcjonowania sieci społecznych m.in. zakres i gęstość relacji interpersonalnych oraz uszkodzenia środowiskowych więzi przyjaźni i znajomości słaby nadzór formalnej kontroli otoczenia nad grupami subkulturowymi niewielki udział organizacji formalnych w życiu lokalnej zbiorowości. 2. Funkcjonowanie osobowości a poczucie integracji społecznej u więźniów Wymiary osobowości istotnie współwystępujące z doświadczaniem integracji społecznej. Wyniki równań regresyjnych uzasadniają konkluzję, 18 J. Laub, D. Nagin, R. Sampson. Good marriages and trajectories of change in criminal offending. American Sociological Review 1998 nr 63, s ; Sęk. Wybrane zagadnienia z psychoprofilaktyki s. 495; Radochoński, jw. s Muskała, jw. s Tamże s A. Siemaszko. Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN 1993, s Radochoński, jw. s

180 180 ROZDZIAŁ VIII że z ostatnim czynnikiem, który konstytuuje zakorzenienie osadzonych odczuwaniem międzyludzkiej wspólnoty korelują następujące wymiary osobowości: 1. przystosowanie osobiste (por. tabela 24.; wykres 21.) 2. zasoby adaptacyjne (por. tabela 25.; wykres 22.) 3. poczucie jakości życia (por. tabela 26.; wykres 23.) 4. doświadczanie koherencji (por. tabela 27.; wykres 24.) 5. osobowościowa orientacja aksjologiczna (por. tabela 28.; wykres 25.) 6. poczucie własnej skuteczności (por. tabela 29.; wykres 26.). Ad 1) Przystosowanie osobiste. Do testowania interakcji między zmienną wyjaśnianą a przystosowaniem osobistym wykorzystano pięć wymiarów indywidualnej adaptacji relacje rodzinne, kontakty pozarodzinne, stosunek do siebie, dążenia i cele, doświadczane problemy. Związki między poczuciem integracji społecznej a wymienionymi powyżej czynnikami prezentuje tabela 24. Tab. 24. Wyniki równania regresji: czynniki konstytuujące przystosowanie osobiste (wyniki w Teście Niedokończonych Zdań RISB J. Rottera) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie integracji społecznej (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary przystosowania osobistego B SE β t p (Stała) 72,356 6,600 10,962 0,000 Sfera przystosowania osobistego: relacje z innymi Sfera przystosowania osobistego: relacje rodzinne Sfera przystosowania osobistego: stosunek do siebie Sfera przystosowania osobistego: dążenia i cele Sfera przystosowania osobistego: doświadczane problemy 0,140 0,202 0,070 0,694 0,490-0,169 0,209-0,082-0,807 0,422 0,071 0,264 0,028 0,270 0,788-0,474 0,185-0,263-2,561 0,012-0,399 0,166-0,240-2,398 0,018 Skorygowane R 2 =0,133; F(5;99)=4,187; p=0,002

181 Wartości ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: IZOLACJA POCZUCIE INTEGRACJI 181 Informacje zawarte w tabeli stanowią podstawę do stwierdzenia, że między poczuciem integracji społecznej a wymiarami osobistego przystosowania występują dwa rodzaje zależności. Mianowicie, zmienna wyjaśniana w istotny sposób koreluje z indywidualną adaptacją w sferze: 1) dążeń i celów, 2) doświadczanych problemów. W zbiorowości skazanych nie zaznaczają się natomiast istotne związki między poczuciem integracji społecznej a trzema wymiarami osobistego przystosowania relacjami rodzinnymi, kontaktami pozarodzinnymi oraz stosunkiem do własnej osoby. Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,000-0,200 Sfera przystosowania osobistego: relacje z innym Sfera przystosowania osobistego: relacje rodzinne Sfera przystosowania osobistego: stosunek do siebie Zmienne Sfera przystosowania osobistego: dążenia i cele Sfera przystosowania osobistego: doświadczane problemy Wykres 21. Wymiary przystosowania osobistego istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie integracji społecznej w grupie więźniów

182 182 ROZDZIAŁ VIII Pomimo że w obydwu analizowanych przypadkach występują ujemne związki między zmienną wyjaśnianą a wskaźnikami przystosowania osobistego osadzonych, należy jednak stwierdzić, że zwiększenie poziomu integracji społecznej następuje w sytuacji, gdy skazani: są w wysokim stopniu zaangażowani w realizację ważnych celów życiowych doświadczają mniejszej liczby trudności psychologicznych m.in. wewnętrznego napięcia, lęku, cierpienia czy też niezadowolenia. Ujemny znak korelacji wynika z konstrukcji wyników w Teście Niedokończonych Zdań (RISB) J. Rottera. W analizowanej metodzie wysokie rezultaty oznaczają większe trudności adaptacyjne w każdej z wyodrębnionych sfer przystosowania. Ad 2) Zasoby adaptacyjne. Do pomiaru sposobu działania kapitału przystosowawczego wykorzystano 12 wskaźników: 1) znaczenie zasobów materialnych, 2) znaczenie zasobów podmiotowych, 3) znaczenie zasobów stanu, 4) znaczenie zasobów energetycznych, 5) utrata zasobów materialnych, 6) utrata zasobów podmiotowych, 7) utrata zasobów stanu, 8) utrata zasobów energetycznych, 9) zyski w zasobach materialnych, 10) zyski w zasobach podmiotowych, 11) zyski w zasobach stanu, 12) zyski w zasobach energetycznych. Na relacje między przedstawionymi wskaźnikami a poczuciem integracji społecznej w populacji więźniów wskazują dane zaprezentowane w tabeli 25. Wyniki równania regresyjnego uzasadniają wniosek, że w zakresie prowadzonych analiz istnieją trzy istotne zależności. Mianowicie, doświadczanie integracji społecznej przez więźniów w istotny sposób współwystępuje z: 1) przypisywaniem wartości kapitałowi o charakterze materialnym, 2) przypisywaniem znaczenia zasobom podmiotowym, 3) ubytkami w dobrach materialnych. Nie stwierdzono zaś istotnych zależności między zmienną wyjaśnianą a pozostałymi wskaźnikami odnoszącymi się do funkcjonowania kapitału przystosowawczego w grupie skazanych. Dodatni związek kształtuje się między odczuwaniem integracji społecznej przez więźniów a dwoma mechanizmami, które decydują o sposobie funkcjonowania zasobów stratami w dobrach materialnych i przypisywaniem znaczenia kapitałowi podmiotowemu. Na tej podstawie można stwierdzić, że wysokiemu natężeniu poczucia wspólnoty z innymi ludźmi towarzyszy: świadomość dużych strat w zasobach materialnych np. w formie zabezpieczeń finansowych, utraty mieszkania, braku niezbędnych ubrań, deficytów w zakresie odpowiedniego odżywania się

183 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: IZOLACJA POCZUCIE INTEGRACJI 183 wysoki poziom kapitału podmiotowego m.in. w zakresie spostrzegania sensowności/celowości własnej egzystencji, samooceny (poczucia dumy z siebie i pozytywnych uczuć względem własnej osoby), nadziei, wewnętrznego spokoju, optymizmu, poczucia humoru, doświadczania niezależności, sprawowania kontroli nad własnym życiem, angażowania się w różnego rodzaju aktywności, niepoddawania się rutynie i samodyscypliny. Natomiast ujemna relacja zaznacza się między zmienną wyjaśnianą a przypisywaniem znaczenia zasobom materialnym. Można więc sugerować, że wysokiemu poziomowi odczuwanej więzi międzyludzkiej w populacji osadzonych towarzyszy przypisywanie niewielkiej wartości dobrom materialnym. Tab. 25. Wyniki równania regresji: mechanizmy decydujące o funkcjonowaniu zasobów adaptacyjnych (wyniki w Kwestionariuszu Oceny Zachowania Zasobów S. Hobfolla) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie integracji społecznej (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Mechanizmy dystrybucji zasobów adaptacyjnych B SE β t p (Stała) 37,908 6,710 5,650 0,000 Zasoby materialne (znaczenie) -0,559 0,181-0,561-3,090 0,003 Zasoby podmiotowe (znaczenie) 0,257 0,132 0,412 1,995 0,049 Zasoby energii (znaczenie) 0,002 0,154 0,002 0,012 0,990 Zasoby stanu (znaczenie) 0,126 0,111 0,248 1,138 0,258 Zasoby materialne (zysk) 0,032 0,169 0,041 0,188 0,852 Zasoby podmiotowe (zysk) -0,125 0,108-0,229-1,157 0,251 Zasoby energii (zysk) 0,144 0,135 0,240 1,065 0,290 Zasoby stanu (zysk) 0,023 0,119 0,057 0,194 0,846 Zasoby materialne (utrata) 0,368 0,144 0,494 2,548 0,013 Zasoby podmiotowe (utrata) 0,004 0,084 0,010 0,046 0,963 Zasoby energii (utrata) -0,073 0,110-0,159-0,670 0,505 Zasoby stanu (utrata) -0,144 0,090-0,444-1,606 0,112 Skorygowane R 2 =0,109; F(12;88)=2,017; p=0,032

184 184 ROZDZIAŁ VIII Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,500 0,250 Wartości 0,000-0,250-0,500 Zasoby materialne (znaczenie) Zasoby podmiotowe (znaczenie) Zasoby energii (znaczenie) Zasoby stanu (znaczenie) Zasoby materialne (zysk) Zasoby podmiotowe (zysk) Zasoby energii (zysk) Zasoby stanu (zysk) Zasoby materialne (utrata) Zasoby podmiotowe (utrata) Zasoby energii (utrata) Zasoby stanu (utrata) Zmienne Wykres 22. Mechanizmy decydujące o funkcjonowaniu zasobów przystosowawczych istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie integracji społecznej w grupie więźniów Ad 3) Poczucie jakości życia. Analizowana zmienna została oceniona w czterech wymiarach: 1) zdrowia fizycznego, 2) równowagi psychicznej, 3) jakości posiadanych kontaktów interpersonalnych, 4) działania czynników środowiskowych. Związki między wymienionymi czynnikami a poczuciem integracji społecznej zostały zaprezentowane w tabeli 26.

185 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: IZOLACJA POCZUCIE INTEGRACJI 185 Tab. 26. Wyniki równania regresji: elementy konstytuujące poczucie jakości życia (wyniki w Kwestionariuszu do Badania Poczucia Jakości Życia WHOQOL-BREF) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie integracji społecznej (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary poczucia jakości życia B SE β t p (Stała) 37,728 6,524 5,783 0,000 Poczucie jakości życia w wymiarze zdrowia fizycznego Poczucie jakości życia w wymiarze psychologicznym Poczucie jakości życia w relacjach społecznych Poczucie jakości życia w wymiarze środowiskowym 0,188 0,245 0,078 0,766 0,446-0,834 0,384-0,190-2,174 0,032 0,623 0,243 0,261 2,569 0,012 0,912 0,367 0,237 2,489 0,014 Skorygowane R 2 =0,251; F(4;102)=9,890; p<0,001 Poczucie wspólnoty z innymi ludźmi łączy się w istotny sposób z odczuwaniem przez więźniów jakości życia w trzech wymiarach funkcjonowania psychicznego, relacji społecznych oraz działania czynników środowiskowych. Nie występują natomiast istotne związki między oceną integracji społecznej a spostrzeganiem przez osadzonych jakości własnego życia w wymiarze zdrowia fizycznego. Uzyskane prawidłowości wskazują, że w badanym obszarze zachodzą dwie pozytywne korelacje. Pierwsza z nich dotyczy związków między zmienną wyjaśnianą a jakością relacji społecznych, zaś druga między poczuciem integracji z otoczeniem a działaniem czynników środowiskowych. Wobec tego można wysunąć wniosek, że odczuwanie silnej więzi z innymi ludźmi przez osoby odbywające kary izolacyjne współwystępuje w istotny sposób ze spostrzeganiem: wysokiej jakości posiadanych relacji interpersonalnych m.in. w obszarze kontaktów osobistych, intymnych i/lub przyjacielskich korzystnych działań czynników środowiskowych przede wszystkim w aspekcie uzyskiwania bezpieczeństwa osobistego, zachowania zdrowia, informacji niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania, istnienia sytuacji służących wieloaspektowemu rozwojowi i/lub warunków egzystencjalno-bytowych.

186 186 ROZDZIAŁ VIII Korelacja ujemna zaznacza się natomiast między zmienną wyjaśnianą a poziomem jakości życia w wymiarze psychologicznym. W związku z tym można stwierdzić, że silnemu odczuwaniu międzyludzkiej wspólnoty towarzyszą zazwyczaj przykre/nieprzyjemne stany psychiczne m.in. brak radości życiowej, problemy z koncentracją uwagi, niska samoocena i/lub negatywne stany emocjonalne (np. przygnębienie, depresja, lęk, rozpacz). Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,200 Wartości 0,000-0,200 Poczucie jakości życia w wymiarze zdrowia fizycznego Poczucie jakości życia w wymiarze psychologicznym Poczucie jakości życia w relacjach społecznych Poczucie jakości życia w wymiarze środowiskowym Zmienne Wykres 23. Elementy poczucia jakości życia istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie integracji społecznej w grupie więźniów

187 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: IZOLACJA POCZUCIE INTEGRACJI 187 Ad 4) Doświadczanie koherencji. W kolejnym równaniu regresyjnym testowano istnienie związków między spostrzeganiem więzi społecznych przez osoby odbywające sankcje izolacyjne a trzema elementami konstytuującymi poczucie koherencji zrozumiałością, zaradnością i sensownością. Rezultaty odnoszące się do tego zakresu badań znajdują się w tabeli 27. Tab. 27. Wyniki równania regresji: elementy poczucia koherencji (wyniki w Kwestionariuszu Orientacji Życiowej SOC-29 A. Antonovsky ego) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: odczuwanie integracji społecznej (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary poczucia koherencji B SE β t p (Stała) 26,806 3,687 7,270 0,000 Poczucie zrozumiałości 0,083 0,082 0,112 1,013 0,313 Poczucie zaradności 0,216 0,113 0,224 1,995 0,048 Poczucie sensowności 0,210 0,108 0,202 1,959 0,050 Skorygowane R 2 =0,239; F(3;103)=12,126; p<0,001 Dane zamieszczone w tabeli uzasadniają stwierdzenie, że istotne korelacje zaznaczają się między poziomem integracji społecznej a dwoma składnikami doświadczanej przez skazanych koherencji poczuciem zaradności i poziomem odczuwanej sensowności. W populacji więźniów nie kształtuje się natomiast istotny związek między zmienną wyjaśnianą a poczuciem zrozumiałości. Związki między zmienną wyjaśnianą a elementami składającymi się na poczucie koherencji mają dodatni charakter. Na tej podstawie można sformułować konkluzję, że odczuwanie silnej więzi społecznej przez więźniów w istotny sposób łączy się z: wysokim poziomem poczucia zaradności, czyli ze spostrzeganiem dużej dostępności zasobów, dzięki którym można sprostać wymaganiom stawianym przez zewnętrzne okoliczności i/lub standardy wewnętrzne traktowaniem różnych okoliczności życiowych w kategoriach wyzwania wartego wysiłku i zaangażowania (wysokim natężeniem poczucia sensowności).

188 Wartości 188 ROZDZIAŁ VIII Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,250 0,200 0,150 0,100 0,050 Poczucie zrozumiałości Poczucie zaradności Poczucie sensowności Zmienne Wykres 24. Elementy poczucia koherencji istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie integracji społecznej w grupie więźniów Ad 5) Osobowościowa orientacja aksjologiczna. W analizie relacji zachodzących między poczuciem interpersonalnej wspólnoty a mechanizmami podmiotowego wartościowania testowano cztery czynniki, które konstytuują podmiotową orientację aksjologiczną: 1) poczucie zagubienia wartości, 2) dezintegrację wartościowania, 3) odczuwanie nierealizowania wartości, 4) spostrzeganie trudności w porządkowaniu systemu wartości w hierarchię. Rezultaty dotyczące istniejących zależności w analizowanym względzie zostały ukazane w tabeli 28. Wyniki równania regresyjnego stanowią bazę do sformułowania opinii, że odczuwanie silnej więzi społecznej w grupie skazanych w istotny sposób łączy się z jednym wymiarem osobowościowej orientacji aksjologicznej z poczuciem nierealizowania wartości. Natomiast pozostałe trzy czynniki dezintegracja wartościowania, poczucie zagubienia wartości, trudności

189 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: IZOLACJA POCZUCIE INTEGRACJI 189 w porządkowaniu systemu wartości w hierarchię nie współwystępują z poziomem odczuwanej integracji społecznej przez osoby odbywające sankcje izolacyjne. Tab. 28. Wyniki równania regresji: elementy osobowościowej orientacji wartościującej (wyniki w Kwestionariuszu Kryzysu w Wartościowaniu P. Olesia) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie integracji społecznej (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary osobowościowej orientacji wartościującej B SE β t p (Stała) 53,706 1,471 36,511 0,000 Poczucie nierealizowania wartości Trudności w porządkowaniu systemu wartości w hierarchię -1,014 0,389-0,296-2,609 0,010-0,368 0,288-0,166-1,279 0,204 Dezintegracja wartościowania -0,196 0,318-0,075-0,615 0,540 Poczucie zagubienia wartości 0,141 0,250 0,066 0,562 0,576 Skorygowane R 2 =0,142; F(4;102)=5,389; p=0,001 Ujemna korelacja wskazuje, że wzrost natężenia więzi społecznej łączy się w badanej grupie ze spadkiem wyników w czynniku związanym z poczuciem nierealizowania wartości. Zatem wysokiemu poziomowi doświadczanej integracji z otoczeniem towarzyszy świadomość niewielkiej rozbieżności między istniejącymi standardami wewnętrznymi a własnym postępowaniem, czyli regulacja zachowań przez zinterioryzowany system wartości. Przedstawiona powyżej zależność została zaprezentowana na wykresie 25. Ad 6) Poczucie własnej skuteczności. W analizie statystycznej uwzględniono 9 wskaźników poczucia własnej skuteczności: odczuwanie porażek w trzech perspektywach czasowych, doświadczanie sukcesów w przeszłości, teraźniejszości i przyszłości oraz przeżywanie minionych, aktualnych i przyszłych porażek. Związki między przedstawionymi wskaźnikami a poczuciem integracji społecznej w populacji więźniów ilustruje tabela 29.

190 190 ROZDZIAŁ VIII Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,000 Wartości -0,100-0,200-0,300 Poczucie nierealizowania wartości Trudność uporządkowania systemu wartości w hierarchię Dezintegracja wartościowania Poczucie zagubienia wartości Zmienne Wykres 25. Elementy osobowościowej orientacji wartościującej istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: poczucie integracji społecznej w grupie więźniów Na podstawie danych zawartych w tabeli można stwierdzić, że między odczuwaniem integracji społecznej a wskaźnikami poczucia samoskuteczności w populacji osadzonych zaznacza się jeden ważny związek z nasileniem sytuacji trudnych w teraźniejszej perspektywie czasowej. W pozostałych przypadkach nie można wskazać na występowanie istotnych statystycznie zależności. Istnienie negatywnej zależności między poziomem integracji społecznej a spostrzeganiem aktualnych sytuacji trudnych pozwala wskazać, że silnemu odczuwaniu międzyludzkiej więzi przez więźniów towarzyszy niewielkie

191 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: IZOLACJA POCZUCIE INTEGRACJI 191 nasilenie doświadczanych problemów w teraźniejszej perspektywie czasowej m.in. w obszarze deprywacji potrzeb, przeciążeń, zagrożeń, frustracji, dylematów wewnętrznych, konfliktów interpersonalnych, cierpienia i/lub nowości napływających bodźców. Tab. 29. Wyniki równania regresji: elementy poczucia własnej skuteczności (wyniki w Kwestionariuszu Oceny Własnego Życia I. Niewiadomskiej) istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: doświadczanie integracji społecznej (wyniki w Skali Poczucia Alienacji K. Kmiecik-Baran) w grupie więźniów (N=109) Wymiary poczucia własnej skuteczności B SE β t p (Stała) 55,769 5,692 9,797 0,000 Nasilenie sytuacji trudnych w przeszłości Nasilenie sytuacji trudnych w teraźniejszości Nasilenie sytuacji trudnych w przyszłości -0,100 0,163-0,072-0,612 0,542-0,319 0,142-0,271-2,249 0,027-0,357 0,191-0,251-1,863 0,066 Nasilenie sukcesów w przeszłości 0,449 0,281 0,170 1,597 0,114 Nasilenie sukcesów w teraźniejszości -0,136 0,215-0,065-0,630 0,530 Nasilenie sukcesów w przyszłości 0,170 0,269 0,072 0,631 0,530 Nasilenie porażek w przeszłości -0,081 0,284-0,035-0,284 0,777 Nasilenie porażek w teraźniejszości 0,012 0,241 0,006 0,050 0,960 Nasilenie porażek w przyszłości -0,004 0,279-0,002-0,016 0,987 Skorygowane R 2 =0,311; F(9;95)=6,214; p<0,001 Czynniki osobowości, które nie współwystępują w istotny sposób z poczuciem integracji społecznej u osób osadzonych w zakładach karnych. W równaniu regresyjnym testowano istnienie związków między odczuwaniem międzyludzkiej integracji a takimi sposobami radzenia sobie z występującymi trudnościami jak: 1) działanie nie wprost, 2) działanie asertywne, 3) poszukiwanie wsparcia społecznego, 4) działanie instynktowne, 5) działanie ostrożne, 6) działanie agresywne, 7) współpraca społeczna, 8) unikanie, 9) działanie antyspołeczne, 10) religijne strategie radzenia sobie ze stresem o charakterze

192 Nasilenie sytuacji trudnych w przeszłości Nasilenie sytuacji trudnych w teraźniejszości Nasilenie sytuacji trudnych w przyszłości Nasilenie sukcesów w przeszłości Nasilenie sukcesów w teraźniejszości Nasilenie sukcesów w przyszłości Nasilenie porażek w przeszłości Nasilenie porażek w teraźniejszości Nasilenie porażek w przyszłości 192 ROZDZIAŁ VIII negatywnym, 11) religijne strategie radzenia sobie ze stresem o charakterze pozytywnym, 12) używanie alkoholu, 13) używanie amfetaminy, 14) używanie leków uspokajających/nasennych, 15) używanie konopi, 16) używanie halucynogenów, 17) używanie heroiny (metadonu), 18) używanie ekstazy. Na podstawie wyników uzyskanych w analizie statystycznej (F=0,963; p 0,509; R 2 =0,0001) można stwierdzić, że w populacji więźniów nie zaznaczają się istotne korelacje między doświadczaniem integracji społecznej a stosowanymi w sytuacjach trudnych strategiami zaradczymi. Współczynniki Statystyki: Współczynniki standaryzowane Beta 0,100 0,000 Wartości -0,100-0,200 Zmienne Wykres 26. Elementy poczucia własnej skuteczności istotnie współwystępujące z wymiarem zakorzenienia: doświadczanie integracji społecznej w grupie więźniów

193 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: IZOLACJA POCZUCIE INTEGRACJI 193 Model końcowy istotne związki między funkcjonowaniem czynników osobowościowych a poczuciem integracji społecznej w zbiorowości skazanych. Silne przeświadczenie więźniów o istnieniu więzi między nimi a otoczeniem społecznym w istotny sposób współwystępuje z następującymi czynnikami osobowości (F=6,651; p 0,001; R 2 =0,426): wysoki poziom zaangażowania w realizację celów życiowych doświadczanie niewielkiej liczby trudności psychologicznych świadomość dużych strat w zasobach materialnych przy jednoczesnym przypisywaniu niewielkiej wartości tego rodzaju kapitałowi duże znaczenie zasobów podmiotowych (m.in. w zakresie spostrzegania sensowności/celowości własnej egzystencji, samooceny, nadziei, wewnętrznego spokoju, optymizmu, poczucia humoru, doświadczania niezależności, sprawowania kontroli nad własnym życiem, angażowania się w różnego rodzaju aktywności, niepoddawania się rutynie i samodyscypliny przypisywanie wysokiej jakości posiadanym kontaktom interpersonalnym o charakterze osobistym, intymnym i/lub przyjacielskim odczuwanie niskiej jakości życia w wymiarze psychologicznym ocenianie w korzystny sposób działań czynników środowiskowych m.in. w wymiarze uzyskiwania bezpieczeństwa osobistego, zachowania zdrowia, informacji niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania, inicjowania sytuacji służących wieloaspektowemu rozwojowi i/lub istnienia warunków egzystencjalno-bytowych spostrzeganie dużej dostępności zasobów, dzięki którym można sprostać wymaganiom stawianym przez zewnętrzne okoliczności i/lub standardy wewnętrzne (wysoki poziom poczucia zaradności) traktowanie różnych okoliczności życiowych w kategoriach wyzwania wartego wysiłku i zaangażowania (wysokie natężenie poczucia sensowności) świadomość niewielkiej rozbieżności między istniejącymi standardami wewnętrznymi a własnym postępowaniem (niewielkie natężenie poczucia nierealizowania wartości) niskie nasilenie doświadczanych problemów w teraźniejszej perspektywie czasowej przede wszystkim w obszarach deprywacji potrzeb, przeciążeń, zagrożeń, frustracji, dylematów wewnętrznych, konfliktów interpersonalnych, cierpienia i/lub nowości napływających bodźców.

194 194 ROZDZIAŁ VIII 3. Sposoby kształtowania poczucia społecznej integracji wśród osadzonych W kontekście poszukiwania strategii służących budowaniu więzi między karanymi sprawcami przestępstw a resztą społeczeństwa, można zastanawiać się również nad tym, w jaki sposób zrealizować w populacji więźniów postulaty dotyczące: 1) osiągania życiowych celów, którym towarzyszy coraz większa zaradność i sensowność oraz spostrzeganie niewielkiego nasilenia aktualnych problemów, 2) redukowania trudności psychologicznych, 3) przypisywania dużej wartości zasobom podmiotowym, 4) formowania kontaktów interpersonalnych cechujących się wysoką jakością, 5) uświadamiania niewielkiej rozbieżności między istniejącymi standardami wewnętrznymi a własnym postępowaniem, 6) podnoszenia standardów w funkcjonowaniu czynników środowiskowych tak, aby osoba doświadczała większej jakości życia. Osiąganie przedstawionych celów jest możliwe dzięki stosowaniu postulatów, które zostały wyartykułowane w teorii reintegracyjnego wstydu 23. Koncepcja ta zakłada, że istotnym mechanizmem regulującym zachowania przestępców jest wstyd, który może prowadzić zarówno do pozytywnej readaptacji społecznej, jak i do popełnienia kolejnego przestępstwa. Występuje on wtedy, gdy są spełnione następujące warunki 24 : członkowie społeczności otwarcie wyrażają dezaprobatę dla czynu sprzecznego z prawem, przy jednoczesnym okazywaniu szacunku dla jego sprawcy nastąpiło uroczyste poświadczenie zakończenia kary za przestępstwo popełniony czyn nie decyduje o uzyskaniu społecznego statusu przestępcy. Spełnienie wymienionych warunków prowadzi na początku do nawiązania i/lub wzmocnienia integracji społecznej między przestępcą a resztą społeczeństwa, a w dalszej perspektywie czasowej do kształtowania czynników sprzyjających pozytywnej readaptacji osoby, która weszła w konflikt z prawem. Wśród nich należy wymienić przede wszystkim 25 : 23 D. Gibbons. Talking about Crime and Criminals: Problems and Issues in Theory Development in Criminology. Englewood Cliffs: Prentice Hall 1994, s J. Braithwaite. Crime, shame and reintegration. Cambridge: University Press 1989, s J. Braithwaite, V. Braithwaite. Shame, Shame Management and Regulation. W: Shame Management through Reintegration. Red. E. Ahmed, N. Harris, J. Braithwaite, V. Braithwaite. Cambridge: University Press 2001, s. 9; J. Tangney, P. Price, C. Wagner, C. Fletcher, R. Gramzow. Shamed into Anger? The Relation of Shame and Guilt to Anger and Self- Reported Aggression. W: Emotions in Social Psychology: Essential Readings. Red. W. Gerrod-

195 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: IZOLACJA POCZUCIE INTEGRACJI 195 redukcję ryzyka naznaczenia społecznego (prowadzącego do angażowania się w działalność grup przestępczych) rozwój zachowań moralnych odzyskanie szacunku do własnej osoby przyjmowanie odpowiedzialności za własne życie kształtowanie pozytywnej tożsamości. Dla przykładu można wskazać, że założenia koncepcji dezintegracyjnego wstydu są coraz częściej realizowane przez organizacje skupiające ofiary przestępstw. Ich działalność najczęściej wyraża się w inicjowaniu zadań edukacyjnych, resocjalizacyjnych i terapeutycznych wobec sprawców przestępstw 26. W ramach już istniejących programów skazani wspólnie z poszkodowanymi przepracowują problemy wynikające z bezpośredniej relacji ofiara sprawca. Taka sytuacja często prowadzi do wzrostu odpowiedzialności i/lub uznania winy przez osądzonego, co generuje u niego pozytywne zmiany w zachowaniu. Dla skrzywdzonego jest to natomiast okazja do analizy własnego cierpienia i uzyskania kontroli nad swoim życiem. Zaś dla członków społeczności lokalnej istnienie tego rodzaju kontaktów stanowi przykład rozwiązania konfliktu, który powstał między przestępcą a jego ofiarą nie przez potępienie tego pierwszego, ale przez przeproszenie osoby skrzywdzonej lub zadośćuczynienie jej 27. W działalności skupionej wokół wzmacniania konstruktywnej integracji społecznej karanych przestępców należy jednak zwrócić uwagę na możliwe przeszkody. Ograniczenia w analizowanym względzie zostały wskazane na gruncie teorii zachowania zasobów COR S. Hobfolla. Stanowią one uzupełnienie zasad działalności pomocowej, które zostały zaprezentowane w poprzednim rozdziale. Pierwsze ograniczenie działalności służącej zakorzenianiu przestępców odnosi się do społecznej rywalizacji o zasoby 28. Wymieniona kategoria przeszkód polega na tym, że społeczności ludzkie często konkurują w zmaganiach o dostępny kapitał adaptacyjny. W związku z tym trudno uzyskać efekt w działalności resocjalizacyjnej np. poprzez zatrzymanie cyklu strat który narusza dobra zbiorowości, w jakiej funkcjonuje jednostka. Ograniczenie od- -Parrott. Philadelphia: Psychology Press 2001, s. 293; B. Van Stokkom. Moral emotions in restorative justice conferences: Managing shame, designing empathy. Theoretical Criminology 2002 nr 3, s. 350; L. Zhang, S. Zhang. Reiterative Shaming and Predatory Delinquency. Journal of Research Crime and Delinquency 2004 nr 4, s S. Herman, C. Wasserman. A Role for Victims in Offender Reentry. Crime & Delinquency 2001 nr 3, s Tamże s S. Hobfoll. Stres, kultura i społeczność. Gdańsk: GWP 2006 s. 277.

196 196 ROZDZIAŁ VIII działywań pomocowych może być również związane z tym, że straty choćby przypadkowe wzmacniają pozycję określonej społeczności. Przykładowo, stygmatyzowanie byłych więźniów służy umacnianiu tożsamości kulturowej niekaranych członków ogółu. Dlatego naznaczenie stygmatem wiąże się mocno z dyskredytowaniem zasobów posiadanych przez społecznie karanego przestępcę, a to z kolei przekłada się na proces autodeprecjonowania posiadanego kapitału szczególnie w obszarze samooceny 29. Drugie ograniczenie działalności pomocowej jest związane z efektem szybkowaru 30. Inicjowanie wsparcia społecznego wiąże się z oczekiwaniem, że osoby silniejsze i bogatsze udostępnią swoje zasoby jednostkom słabszym. Tym samym ludzie posiadający wysoki poziom kapitału adaptacyjnego zostają zaangażowani w problemy tych, którzy doświadczają silnych zaburzeń przystosowawczych. Może to prowadzić do efektu szybkowaru, co oznacza, że stres zaczyna dotykać wszystkich członków określonego systemu społecznego. Rozwiązanie tej przeszkody polega na tym, żeby bronić zarówno słabsze, jak i silniejsze jednostki przed uszczuplaniem ich zasobów. Zaś członkowie obydwu wymienionych zbiorowości muszą się przekonać, że realizowane strategie pomocowe nie doprowadzą do nieodwracalnego albo trudnego do odwrócenia osłabienia ich potencjału rozwojowego. Trzecie ograniczenie działalności wspierającej przestępców polega na marginalizowaniu strategii pomocowych, które są ukierunkowane na taką grupę 31. Organizacje ludzkie są z natury polityczne, tzn. mają przywódców i program. Dlatego struktury tego rodzaju należy włączać do procesu integracji społecznej osób zagrożonych karierą przestępczą. Za przedstawionym sposobem postępowania przemawia argument polegający na tym, że nieuwzględnienie wpływów politycznych w oddziaływaniach wspierających może zahamować lub spowolnić starania resocjalizacyjne. Czwarte ograniczenie aktywności służącej zakorzenianiu przestępców dotyczy motywacji urzeczywistniającej krótkoterminowe rozwiązania 32. Rywalizacja o zasoby powoduje, że po zaspokojeniu pierwszych potrzeb jednostki oczekującej pomocy, może dojść do zahamowania dalszej działalności interwencyjnej na dwóch poziomach: indywidualnym z powodu utraty osobistej motywacji do zajmowania się długoterminowymi celami 29 Tamże s Tamże s Tamże s Tamże s

197 ZAKORZENIANIE SPOŁECZNE... W WYMIARZE: IZOLACJA POCZUCIE INTEGRACJI 197 zbiorowym ze względu na odcięcie beneficjanta od dalszych zasobów pomocowych (po zaspokojeniu wstępnych trudności, zbiorowość jest zazwyczaj skłonna do angażowania się w potrzeby innych ludzi). Jednostki zajmujące się społecznym zakorzenianiem przestępców muszą zatem spełniać rolę orędowników długoterminowych zmian. Słuszności takiego podejścia można najlepiej dowieść za pomocą badań ewaluacyjnych, które ilustrują korzyści płynące z długofalowości prowadzonych oddziaływań. Piąte ograniczenie działalności pomocowej odnosi się do braku zgodności wprowadzanych zmian z obowiązującymi normami społecznymi 33. Jeśli proponowane rozwiązania są niezgodne z ogólnie obowiązującymi zasadami postępowania, to ich skuteczność będzie niewielka. Ludzie bowiem stawiają opór wobec przeobrażeń, które kłócą się zarówno z indywidualnym, jak również wspólnotowym systemem wartości. Znaczenie przedstawionego mechanizmu jest związane z tym, że jednostka ocenia możliwość przystosowawczego wykorzystywania określonych zasobów w kontekście indywidualnego i powszechnego systemu aksjo-normatywnego. Charakter wymienionego ograniczenia przekonuje zatem wyraźnie, że osoby przeprowadzające interwencję pomocową powinny uwzględniać w swej działalności szeroki kontekst społeczny. Spełnienie tego warunku polega przede wszystkim na 34 : myśleniu w kategoriach kulturowych, dzięki czemu odbiorcy pomocy mogą optymalizować swoją pozycję w społeczności albo kompensować braki w tym zakresie przyjmowaniu wspólnej odpowiedzialności za zmianę razem ze zbiorowością, do której adresowana jest interwencja dobrej znajomości osób i środowisk, do których kierowana jest pomoc, ponieważ ludzie są skłonni przyjmować zdrowe rozwiązania w obszarze doświadczanych problemów, jeśli stworzy się im możliwość wyboru i dostarczy środków do pokonania przeszkód i/lub do realizacji zamierzonych celów. 33 Tamże s Tamże s. 282.

198

199 ŹRÓDŁA PRAWA: Ustawa z r. o Służbie Więziennej. DzU 1996 nr 61 poz Ustawa z r. Kodeks karny. DzU 1997 nr 88 poz Ustawa z r. Kodeks karny wykonawczy. DzU 1997 nr 90 poz BIBLIOGRAFIA: Ajzen I., Madden J. Prediction of goal-directed behavior: Attitudes, intentions, and perceived behavioral control. Journal of Experimental Social Psychology 1986 t. 22, s Ajzen I. The theory of planned behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes 1991 nr 50, s Ambrozik W. Resocjalizacja osadzonych w codzienności działania. W: Służba więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej. Red. W. Ambrozik, P. Stępniak. Poznań-Warszawa-Kalisz: UAM, CZSW, COSSW 2004, s Ambrozik W. Więzi społeczne skazanych i ich rola w procesie resocjalizacji. W: Więziennictwo. Nowe wyzwania. Red. B. Hołyst, W. Ambrozik, P. Stępniak. Warszawa-Poznań-Kalisz: Wyd. UAM, CZSW, COSSW 2001, s Andrews D., Bonta J., Hoge R. Classification for effective rehabilitation: Rediscovering psychology. Criminal Justice and Behavior 1990 nr 17, s Andrews D., Zinger I., Hoge R., Bonta J., Gendreau P., Cullen F. Does correctional treatment work? A clinically-relevant and psychologically informed meta-analysis. Criminology 1990 nr 28, s Antonovsky A. Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Warszawa: Fundacja IPN Arboleda-Florez J. Mental illness and violence: An epidemiological appraisal of the evidence. Canadian Journal of Psychiatry 1998 nr 43, s

200 200 BIBLIOGRAFIA Babiker G., Arnold L. Autoagresja. Mowa zranionego ciała. Gdańsk: GWP Baltes P. On the incomplete architecture of human ontogeny: Selection, optimization and compensation as foundation of developmental theory. American Psychologist 1997 nr 52, s Banbury S. Coercive Sexual Behaviour in British Prisons as Reported by Adult Ex- Prisoners. Howard Journal of Criminal Justice 2004 nr 2, s Bandura A. Self-efficacy: The Exercise of Control. New York: Freeman Bandura A. Self-efficacy. Toward a unifying theory of behavioral change. Psychological Review 1977 nr 84, s Bandura A. Perceived self-efficacy in cognitive development and functioning. Educational Psychologist 1993 nr 28, s Bandura A., Schunk D. Cultivating competence, self-efficacy, and intrinsic interest through proximal self-motivation. Journal of Personality and Social Psychology 1981 nr 41, s Barbalet J. The Jamesian theory of action. The Sociological Review 1997 t. 45, s Bassuk S., Glass T., Berkman L. Social disengagement and incident cognitive decline in community-dwelling elderly persons. Annals of Internal Medicine 1999 nr 131, s Berkman L., Glass T. Social integration, social networks, social support and health. W: Social Epidemiology. Red. L. Berkman, I. Kawachi. New York: Oxford University Press 2000, s Bielicki E. Młodociani przestępcy ich wartości i orientacja wartościująca. Bydgoszcz: Wyd. WSP Biskupska A. Wolontariat w zakładzie karnym. Zamojskie Studia i Materiały. Pedagogika 2005 nr 1, s Blatier B. Control and Self-Esteem, Locus of Control, Causal Attributions, and Self- -Esteem: A Comparison Between Prisoners. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology 2000 nr 1, s Blumstein A., Wallman J. The crime drop in America. Cambridge: University Press Błachut J., Gaberle A., Krajewski K. Kryminologia. Gdańsk: Arche Braithwaite J. Crime, shame and reintegration. Cambridge: University Press Braithwaite J., Braithwaite V. Shame, Shame Management and Regulation. W: Shame Management through Reintegration. Red. E. Ahmed, N. Harris, J. Braithwaite, V. Braithwaite. Cambridge: University Press 2001, s Bramska M. Realizacja prawa skazanego do kształcenia. Przegląd Więziennictwa Polskiego 2000 nr 42, s

201 BIBLIOGRAFIA 201 Brandstädter J., Renner G. Tenacious goal pursuit and flexible goal adjustment: explication and age-related analysis of assimilative and accommodative strategies of coping. Psychology and Aging 1990 nr 5, s Brown S. Cost-effective correctional treatment. Forum on Corrections Research 2000 nr 2, s Calhoun G., Glaser B., Stefurak T., Bradshaw C. Preliminary Validation of the Narcissistic Personality Inventory-Juvenile Offender. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology 2000 nr 5, s Carstensen L., Isaacowitz D., Charles S. Taking time seriously: A theory of socioemotional selectivity. American Psychologist 1999 t. 54, s Cervone D., Shoda Y. The Coherence of Personality. New York: Guilford Press Cekiera C. Psychoprofilaktyka uzależnień oraz terapia i resocjalizacja osób uzależnionych. Metody programy modele ośrodki zakłady wspólnoty. Lublin: TN KUL Chlewiński Z., Zaleski Z. Godność. W: Encyklopedia Katolicka, t. 5. Red. L. Bieńkowski, P. Hemperek, S. Kamiński, J. Misiurek, K. Stawęcka, A. Stępień, A. Szafrański, J. Szlaga, A. Weiss. Lublin: TN KUL 1989, s Chmielewska H. Psychologiczne aspekty izolacji. W: Zagadnienia penitencjarne. Red. H. Chmielewska, K. Jędrzejak, T. Karczewski, P. Łapiński, B. Nowak, L. Stodolska, E. Szymczak. Kalisz: COSSW 2004, s Ciosek M. Izolacja więzienna. Gdańsk: Wyd. UG Ciosek M. Izolacja więzienna a doświadczanie czasu. Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny 1983 nr 11, s Ciosek M. Psychologia sądowa i penitencjarna. Warszawa: PWN Clarke R., Cornish D. Modeling Offenders Decisions: A Framework for Research and Policy. An Annual Review of Research 1985 nr 6, s Clements C. Offender classification: Two decades of progress. Criminal Justice and Behavior 1996 nr 23, s Corrado R., Cohen I., Glackman W., Odgers C. Serious and Violent Young Offenders Decisions to Recidivate: An Assessment of Five Sentencing Models. Crime &Delinquency 2003 nr 2, s Czabała Cz., Sęk H. Pomoc psychologiczna. W: Psychologia. Podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, t. 3. Red. J. Strelau. Gdańsk GWP: 2006, s Czerwińska E. Poczucie alienacji a jego osobowościowe i sytuacyjne korelaty u młodocianych przestępców. W: Przestępczość nieletnich. Red. B. Gulla, M. Wysocka-Pleczyk. Kraków: Wyd. UJ 2009, s

202 202 BIBLIOGRAFIA Dear G., Thomson D., Hills A. Self-harm in prison: manipulators can also be suicide attempters. Criminal Justice and Behavior 2000 nr 2, s Dobrzeniecki J. Resocjalizacja więźniów środkami i metodami kultury fizycznej. W: Wina Kara Nadzieja Przemiana. Red. J. Szałański. Łódź-Warszawa- -Kalisz: COSSW 1998, s Dołęga Z. Samotność młodzieży analiza teoretyczna i studia empiryczne. Katowice: Wyd. UŚ Dwanaście Kroków i Dwanaście Tradycji. Dziedzic K., Kiejnick G. Subkultura więzienna w świetle procesu naznaczania społecznego. Przegląd Więziennictwa Polskiego 1998 nr 18, s Eckensberger L. Activity or Action: Two different roads towards an integration of culture into psychology? Culture & Psychology 1995 t. 1, s Etzioni E. The Moral Dimension: Toward a New Economics. New York: Free Press Főrsterling F. Atrybucje. Podstawowe teorie, badania i zastosowanie. Gdańsk: GWP Franken R. Psychologia motywacji. Gdańsk: GWP Frankl V. Homo Patiens. Warszawa: PAX Frankl V. Nieuświadomiony Bóg. Warszawa: PAX Frączek A. Agresja interpersonalna: opis i analiza z perspektywy psychologii społecznej. W: Człowiek i agresja. Głosy o nienawiści i przemocy. Ujęcie interdyscyplinarne. Red. Ł. Jurasz-Dudzik. Warszawa: Wyd. Sic! 2002, s Freund A., Baltes P. Selection, optimization, and compensation: an action-theoretical conceptualization of processes of developmental regulation. W: Control of Human Behavior: Mental Processes and Consciousness. Red. W. Perrig, A. Grob. Mahwah: Erlbaum 2000, s Fromm E. Ucieczka od wolności. Warszawa: PAX Fundacja Biuro Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce. AA w zakładach karnych. Ząbki: Apostolicum Gajdus D., Kalinowska B. Aksjologia kary pozbawienia wolności w nauczaniu Jana Pawła II. W: Rola wartości moralnych w procesie socjalizacji i resocjalizacji. Red. J. Świtka, M. Kuć, I. Niewiadomska. Lublin: Wyd. KUL 2005, s Gendreau P., Little T., Goggin C. A meta-analysis of the predictors of adult recidivism: What works! Criminology 1996 nr 34, s Gibbons D. Talking about Crime and Criminals: Problems and Issues in Theory Development in Criminology. Englewood Cliffs: Prentice Hall Gierowski J. Psychologiczne wyznaczniki przestępczości. W: Psychologia. Podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, t. 3. Red. J. Strelau. Gdańsk: GWP 2006, s

203 BIBLIOGRAFIA 203 Goffman E. On the characteristics of total institutions. W: The prison. Studies in institutional organization and change. New York: Guilford Press 1961, s Gordon M. Psychologiczno-psychiatryczne przesłanki resocjalizacji sprawców przestępstw przeciwko osobom bliskim. W: Wina Kara Nadzieja Przemiana. Red. J. Szałański. Łódź-Warszawa-Kalisz: COSSW 1998, s Górny J. Elementy indywidualizacji i humanizacji karania w rozwoju penitencjarystyki. Warszawa: Wyd. WSPS Grant P., Brown R. From ethnocentrism to collective protest. Social Psychology Quarterly 1995 nr 58, s Gray-Little B., Hafdahl A. Factors influencing racial comparisons of self-esteem: A quantitative review. Psychological Bulletin 2000 t. 126, s Grzywak-Kaczyńska M. Trud rozwoju. Warszawa: PAX Gunnar-Bernburg J., Krohn M. Labeling, Life Chances, and Adult Crime: The Direct and Indirect Effects of Offical Intervention in Adolescence on Crime in Early Adulthood. Criminology 2003 nr 4, s Haan W., Vos J. A crying shame: The over-rationalized conception of man in the rational choice perspective. Theoretical Criminology 2003 nr 1, s Hacker W. Occupational psychology between basic and applied orientation some methodological issues. Le Travail Humain 1993 nr 56, s Harris P., Keller K. Ex-Offenders Need Not Apply. The Criminal Background Check in Hiring Decisions. Journal of Contemporary Criminal Justice 2005 nr 1, s Hepburn J. Recidivism Among Drug Offenders Following Exposure to Treatment. Criminal Justice Policy Review 2005 nr 2, s Herman S., Wasserman C. A Role for Victims in Offender Reentry. Crime & Delinquency 2001 nr 3, s Heszen-Niejodek I. Styl radzenia sobie ze stresem: fakty i kontrowersje. Czasopismo Psychologiczne 1997 nr 1, s Heszen-Niejodek I. Teoria stresu psychologicznego i radzenia sobie. W: Psychologia. Podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, t. 3. Red. J. Strelau. Gdańsk: GWP 2006, s Hobfoll S. Stres, kultura i społeczność. Gdańsk: GWP Holden G. The relationship of self-efficacy appraisals to subsequent health related outcomes: A meta-analysis. Social Work in Health Care 1991 nr 16, s Hołda J., Hołda Z. Prawo karne wykonawcze. Zakamycze: Zakamycze Hołda Z., Postulski K. Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. Gdańsk: Arche Hołyst B. Główne kierunki badań we współczesnej penitencjarystyce. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Kalisz: CZSW 1996, s

204 204 BIBLIOGRAFIA Hołyst B. Kara pozbawienia wolności w teorii i praktyce (wybrane zagadnienia). W: Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego Red. A. Marek. Warszawa: Wyd. Prawnicze 1990, s Hołyst B. Kryminologia. Warszawa: LexisNexis Hołyst B. Psychologia kryminalistyczna. Warszawa: LexisNexis Hołyst B. Wiktymologia. Warszawa: LexisNexis Horney K. Nerwica a rozwój człowieka. Poznań: Rebis Hornowska E. Kwestionariusz MAP (Maudsley Addiction Profile) i jego wykorzystanie w obszarze uzależnień. Serwis Informacyjny Narkomania 2006 nr 2, s House J., Robbins C., Metzner H. The association of social relationships and activities with mortality: Prospective evidence from the Tecumseh Community Health Study. American Journal of Epidemiology 1982 nr 116, s Jackson J., de Keijser J., Michon J. A critical look at research on alternatives to custody. Federal Probation 1995 nr 59, s Jameson L., Suren A., Knapp J. A competency analysis of law enforcement training and its linkage to recreation as intervention in youth crime prevention. Journal of Criminal Justice 2000 nr 3, s Jaworowska A., Matczak A. Test Niedokończonych Zdań Rottera (RISP). Podręcznik. Warszawa: PTP Jędrzejak K. Konflikty w izolacji więziennej. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Kalisz: CZSW 1996, s Kalinowski M. Etos pracy w resocjalizacji skazanych. W: Osobowość przestępcy a proces resocjalizacji. Red. J. Świtka, M. Kuć, I. Niewiadomska. Lublin: TN KUL 2005, s Kalinowski M. Wspólnoty nadziei. Realizacja zasad życia społecznego w ruchu hospicyjnym. Lublin: Wyd. KUL Kalisz T. Cele wykonywania kary pozbawienia wolności. W: Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. 4. Red. L. Bogunia. Wrocław: Wyd. UWr 2000, s Kalisz T. Pracodawcy pozawięzienni a zatrudnianie skazanych. W: Służba więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej. Red. W. Ambrozik, P. Stępniak. Poznań-Warszawa-Kalisz: UAM, CZSW, COSSW 2004, s Kalitowski M., Sienkiewicz Z., Tyszkiewicz L., Wąsek A. Kodeks karny. Komentarz, t. 2. Gdańsk: Arche Karp D., Bazemore G., Chesire J. The Role and Attitudes of Restorative Board Members: A Case Study of Volunteers in Community Justice. Crime & Delinquency 2004 nr 4, s Karpowicz P. Kultura współczesna a narkotyki. Biuletyn Informacyjny. Problemy Narkomanii 2001 nr 4, s

205 BIBLIOGRAFIA 205 Katz J. Seductions of Crime. Moral and Sensual Attractions in Doing Evil. New York: Basic Books Kerley K., Matthews T., Schulz J. Participation in Operation Starting Line, Experience of Negative Emotions and Incidence of Negative Behavior. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology 2005 nr 4, s Klamut R. Cel Czas Sens życia. Lublin: TN KUL Klandermans B., Oegema D. Potentials, networks, motivations, and barriers: Steps toward participation in social movements. American Sociological Review 1987 nr 52, s Kmiecik-Baran K. Poczucie alienacji. Gdańsk: Wyd. UG Kmiecik-Baran K. Poczucie alienacji. Treść i charakterystyka psychometryczna. Przegląd Psychologiczny 1993 nr 4, s Kmiecik-Baran K. Poczucie osamotnienia. Charakterystyka zjawiska. Przegląd Psychologiczny 1988 nr 4, s Kolarczyk T. Terapeutyczny system wykonywania kary pozbawienia wolności. Przegląd Więziennictwa Polskiego 1995 nr 10, s Korzeniowski K. Ku pojęciu poczucia alienacji. Przegląd Psychologiczny 1986 nr 2, s Korzeniowski K. O dwóch psychologicznych podejściach do problematyki alienacji. Próba syntezy. Przegląd Psychologiczny 1990 nr 1, s Korzeniowski K. Percepcja systemu społeczno-politycznego a poczucie podmiotowości alienacji politycznej. Studia Psychologiczne 1987 nr 2, s Kosewski M. Agresywni przestępcy. Warszawa: Wiedza Powszechna Kościuch J. Hierarchie wartości w nerwicach i psychopatii oraz ich zmiany pod wpływem psychoterapii. Warszawa: ATK Kowalczyk S. Podstawy światopoglądu chrześcijańskiego. Wrocław: Imprimatur Kroese G. Commercial robbers and decision making. Dutch Penal Law and Policy 1994 nr 10, s Krzesińska-Żach B. Wykluczenie i marginalizacja społeczna jako zagrożenia człowieka współczesnego. W: Człowiek w obliczu wykluczenia i marginalizacji społecznej. Red. B. Białobrzeska, S. Kawula. Toruń: Wyd. Edukacyjne Akapit 2006, s Kuziak K. Matki samotnie wychowujące dzieci marginalizacja czy wykluczenie społeczne. W: Człowiek w obliczu wykluczenia i marginalizacji społecznej. Red. B. Białobrzeska, S. Kawula. Toruń: Wyd. Edukacyjne Akapit 2006, s Kwiecińska-Zdrenka M. Aktywni czy bezradni wobec własnej przyszłości? Toruń: Wyd. UMK 2005.

206 206 BIBLIOGRAFIA Landrine H,, Richardson J., Klondoff E., Flay B. Cultural diversity in the predictors of adolescent cigarette smoking: the relative influence of peers. Journal of Behavioral Medicine 1994 nr 17, s Lasocik Z. Praktyki religijne więźniów. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN Laub J. The life course of criminology in the United States: The American Society of Criminology 2003 Presidential Address. Criminology 2004 nr 42, s Laub J., Nagin D., Sampson R. Good marriages and trajectories of change in criminal offending. American Sociological Review 1998 nr 63, s Lazarus R. Paradygmat stresu i radzenia sobie. Nowiny Psychologiczne 1986 nr 3-4, s Lelental S. Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. Warszawa: C. H. Beck Lelental S. Wykonywanie kary pozbawienia wolności w zakładach karnych dla recydywistów. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN Lernell L. Poprawcza funkcja kary pozbawienia wolności. Zdrowie Psychiczne 1970 nr 3-4, s Leschied A., Austin G., Jaffe P. Impact of the Young Offenders Act on recidivism rates of special needs youth: Clinical and policy applications. Canadian Journal of Behavioral Science 1988 nr 3, s Lewicka M. Afektywne i deskryptywne mechanizmy spostrzegania innych ludzi. W: Psychologia spostrzegania społecznego. Red. M. Lewicka, J. Trzebiński. Warszawa: Książka i Wiedza 1985, s Liebling A. Vulnerability and prison suicide. British Journal of Criminology 1995 nr 35, s Linowski K. Możliwości duszpasterskiego oddziaływania wobec osób odbywających karę pozbawienia wolności. Przegląd Więziennictwa Polskiego 2001 nr 31, s Linowski K., Nowicka J. System terapeutyczny dla więźniów uzależnionych od alkoholu. Ostrowiec Świętokrzyski: Stowarzyszenie na Rzecz Rozwoju WSBiP Loeber R., Farrington D., Waschbusch D. Serious and violent juvenile offenders. W: Serious and Violent Juvenile Offenders: Risk Factors and Successful Interventions. Red. R. Loeber, D. Farrington. Thousand Oaks: Sage Publications 1998, s Longabaugh R., Wirtz P., Zweben A., Stout R. Network support for drinking, Alcoholics Anonymous and long-term matching effects. Addiction 1998 nr 93, s Łuszczyńska-Cieślak A., Gąsiorowska E. Akty przemocy popełniane przez sprawców nadużywających alkoholu. Czasopismo Psychologiczne 2000 nr 1-2, s

207 BIBLIOGRAFIA 207 Machel H. Instytucja przepustki nadzieje i niebezpieczeństwa. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa: Wyd. CZSW i COSSW 1996, s Machel H. Propozycja modelu ośrodka pracy skazanych dla młodocianych i dorosłych nierecydywistów (koncepcja, organizacja, wdrożenie i ocena). Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny 1983 nr 16, s Machel H. Przepustka a problemy seksualne skazanych. Przegląd Penitencjarny i Kryminologiczny 1986 nr 9-10, s Machel H. Więzienie jako instytucja karna i resocjalizacyjna. Gdańsk: Arche Makowska H. Radzenie sobie ze stresem w grupie leczących się alkoholików. Przegląd Psychologiczny 1998 nr 3-4, s Malak B. Zjawiska i mechanizmy socjalizacyjne a formowanie agresji interpersonalnej (zarys koncepcji). W: Studia nad uwarunkowaniami i regulacją agresji interpersonalnej. Red. A. Frączek. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Ossolineum 1986, s Marinissen J. The Problem with Prisons. W: The Prison Experience. Red. M. Camhi. Tokyo: University Press 1989, s Marsden J., Gossop G., Stewart D., Farrell M., Lehmann P., Edwards C., Strang J. The Maudsley Addiction Profile (MAP): A brief instrument for assessing treatment outcome. Addiction 1998 nr 12, s Mason A., Windle M. Delinquency Risk as a Function of Number of Early Onset Problem Behaviors. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology 2001 nr 4, s Matczak A., Jaworowska A. Test Niedokończonych Zdań Rottera RISB. Aneks do podręcznika. Normalizacja dla osób dorosłych. Warszawa: PTP Matusewicz C. Uznawane wartości a przestępczość nieletnich. Przegląd teorii i zagadnień. Przegląd Psychologiczny 1977 nr 4, s Mądrzycki T. Osobowość jako system tworzący i realizujący plany. Gdańsk: GWP McDaniel C., Davis D., Neff S. Charitable Choice and Prison Ministries: Constitutional and Institutional Challenges to Rehabilitating the American Penal System. Criminal Justice Policy Review 2005 nr 2, s McKay S. Research findings related to the potential of recreation in delinquency prevention. Trends 1993 nr 30, s Meler S. Prawo więźniów do wolności religijnej. Przegląd Więziennictwa Polskiego 2003 nr 38-38, s Meyer M. Hierarchie wartości jako wyznaczniki zachowań sprzecznych z prawem. Polsko -niemieckie studium porównawcze. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls 2003.

208 208 BIBLIOGRAFIA Miluska J. Alienacja: kryzys jednostki czy społeczeństwa? O wyznacznikach i pokonywaniu alienacji. W: Ku pedagogii pogranicza. Red. Z. Kwieciński, L. Witkowski. Toruń: Wyd. UMK 1990, s Morgenstern J., Labouvie E., McCrady B., Kahler C., Frey R. Affiliation with Alcoholics Anonymous following treatment: A study of its therapeutic effects and mechanisms of action. Journal of Consulting and Clinical Psychology 1997 nr 65, s Mudyń K. Dysonans poznawczy. W: Encyklopedia Psychologii. Red. W. Szewczuk. Warszawa: Fundacja Innowacja 1998 s Muskała M. Więź społeczna recydywistów penitencjarnych odbywających karę pozbawienia wolności. W: Służba więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej. Red. W. Ambrozik, P. Stępniak. Poznań-Warszawa-Kalisz: UAM, CZSW, COSSW 2004, s Mutrphy J. Christianity and criminal punishment. Punishment & Society 2003 nr 3, s Najda M. Wiedza moralna jako wiedza o świecie społecznym. Przegląd Psychologiczny 1988 nr 2, s Newbold P. Stochastic Parameter Regression models. Beverly Hills, London, New Delhi: Sage Publications Niewiadomska I. Anonimowi Alkoholicy. W: Leksykon teologii pastoralnej. Red. R. Kamiński, W. Przygoda, M. Fiałkowski. Lublin: TN KUL 2006, s Niewiadomska I. Opinie skazanych dotyczące kary pozbawienia wolności jako wskaźnik adaptacji do warunków izolacji więziennej. W: Kara kryminalna. Analiza psychologiczno-prawna. Red. M. Kuć, I. Niewiadomska. Lublin: TN KUL 2004, s Niewiadomska I. Resocjalizacja. W: Leksykon teologii pastoralnej. Red. R. Kamiński, W. Przygoda, M. Fiałkowski. Lublin: TN KUL 2006, s Nowak P. Analiza poczucia sensu życia u osadzonych w zakładach karnych. W: Wina Kara Nadzieja Przemiana. Red. J. Szałański. Łódź-Warszawa-Kalisz: COSSW 1998, s Nowak M. Podstawy pedagogiki otwartej. Lublin: RW KUL O Connor T., Perreyclear M. Prison Religion in Action and Its Influence on Offender Rehabilitation. Journal of Offender Rehabilitation 2002 nr 3-4, s Okła W. Interakcyjne uwarunkowania poczucia sensu życia. W: Człowiek wartości sens. Studia z psychologii egzystencji. Red. K. Popielski. Lublin: RW KUL 1996, s Oleś P. Kwestionariusz do Badania Kryzysu w Wartościowaniu. Podręcznik. Warszawa: PTP 1988.

209 BIBLIOGRAFIA 209 Oleś P. Wartościowanie a osobowość: Psychologiczne badania empiryczne. Lublin: RW KUL Oleś P. Wprowadzenie do psychologii osobowości. Warszawa: Wyd. Nauk. Scholar Oleś P. Z zagadnień psychologii wartości. Roczniki Filozoficzne: Psychologia 1984 nr 32, s Oliwa-Ciesielska M. Piętno nieprzystosowania. Poznań: Wyd. UAM Ostrom C. Time series analysis: Regression Techniques. Beverly Hills-London-New Delhi: Sage Publications: Ostrowska K. Psychologia resocjalizacyjna. W kierunku nowej specjalności psychologii. Warszawa: Fraszka Edukacyjna Ostrowska K. Znaczenie kształtowania postaw moralno-światopoglądowych w profilaktyce przestępczości nieletnich. W: Zapobieganie demoralizacji nieletnich. Red. Z. Sobolewski, F. Kozaczuk. Rzeszów: WSP 1990, s Ouimette P., Finney J., Gima K., Moos R. A comparative evaluation of substance abuse treatment. III. Examining mechanisms underlying patient treatment matching hypotheses for 12-step and cognitive-behavioral treatments for substance abuse. Alcoholism: Clinical and Experimental Research 1999 nr 23, s Pawela S. Prawo karne wykonawcze. Zarys wykładu. Zakamycze: Zakamycze Pervin L., John O. Osobowość. Teoria i badania. Kraków: Wyd. UJ Petersilia J. Prisoner Reentry: Public Safety and Reintegration Challenges. The Prison Journal 2001 nr 3, s Piekut-Brodzka D. Bezdomni. Warszawa: CHAT Piekut-Brodzka D. Jakość życia ludzi bezdomnych. W: Jakość życia osób niepełnosprawnych i nieprzystosowanych społecznie. Red. Z. Palak. Lublin: Wyd. UMCS 2006, s Popielski K. Człowiek Pytanie Otwarte. Lublin: RW KUL Popielski K. Człowiek Wartości Sens. Lublin: RW KUL Popielski K. Noetyczny wymiar osobowości. Psychologiczna analiza poczucia sensu życia. Lublin: RW KUL Popielski K. Rola Idei Wiodącej w Procesie Integracji Osobowości. Lublin: RW KUL Poprawa R. Zarys psychologicznej koncepcji używania alkoholu jako sposobu radzenia sobie ze stresem. Przegląd Psychologiczny 1998 nr 3-4, s Pytka L. Resocjalizacja anachronizm, utopia czy nowe wyzwanie socjopedagogiczne? W: Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowania i profilaktyka. Red. B. Urban. Kraków: Wyd. UJ 2001, s

210 210 BIBLIOGRAFIA Radochoński M. Wybrane determinanty ciągłości zaburzeń antyspołecznych. W: Problemy współczesnej patologii społecznej. Red. B. Urban. Kraków: Wyd. UJ 1998, s Reykowski J. O czterech poziomach regulacji zachowań agresywnych u człowieka. W: Człowiek i agresja. Głosy o nienawiści i przemocy. Ujęcie interdyscyplinarne. Red. Ł. Jurasz-Dudzik. Warszawa: Wyd. Sic! 2002, s Riessman F., Carroll D. Nowa definicja samopomocy. Polityka i praktyka. Warszawa: PARPA Rokach A. Theoretical Approaches To Loneliness: From A Univariate To A Multidimensional Experience. Review of Existential Psychology & Psychiatry 1984/1985 nr 19, s Rokach A. The Experience of Loneliness: A Tri Level Model. Journal of Psychology 1988 nr 122, s Rosenthal T., Bandura A. Psychological modeling: Theory and practice. W: Handbook of psychotherapy and behavior change. Red. S. Garfield, A. Bergin. New York: Wiley 1978, s Rosenhan D., Seligman M. Psychopatologia, t. 1. Warszawa: PTP. Rudnik M. Społeczna efektywność kary pozbawienia wolności. W: Socjotechnika. Red. A Podgórecki. Warszawa: Książka i Wiedza 1970, s Sapia-Drewniak E. Współczesne tendencje oświatowe a ich realizacja w warunkach izolacji. Przegląd Więziennictwa Polskiego 1994 nr 8, s Scheff T. Rationality and Emotion. Hommage to Norbert Elias. W: Rational Choice Theory. Advocacy and Critique. Key Issues in Sociological Theory, t 7. Red. J. Coleman, T. Fararo. Newbury: Park Sage 1992, s Schifter D., Ajzen I. Intention, perceived control, and weight loss. An application of the theory of planned behavior. Journal of Personality and Social Psychology 1985 t. 49, s Schoenholtz-Read J. Wybór interwencji grupowej. W: Podstawy psychoterapii grupowej. Red. H. Bernard, R. MacKenzie. Gdańsk: GWP 2003, s Sermat V. Sources of loneliness. Essence 1978 nr 2, s Sęk H. Rola wsparcia społecznego w sytuacji kryzysu. W: Psychologiczny wymiar zdrowia, kryzysu i choroby. Red. D. Kubacka-Jasiecka, T. Ostrowski. Kraków: Wyd. UJ 2005, s Sęk H. Wprowadzenie do psychologii klinicznej. Warszawa: Wyd. Nauk. Scholar Sęk H. Wybrane zagadnienia z psychoprofilaktyki. W: Społeczna psychologia kliniczna. Red. H. Sęk. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN 1993, s

211 BIBLIOGRAFIA 211 Sęk H., Cieślak R. Wsparcie społeczne sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne. W: Wsparcie społeczne, stres i zdrowie. Red. H. Sęk, R. Cieślak. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN 2004, s Sherman L. Deviance, deterrence, and irrelevance: A theory of the criminal sanction. Journal of Research in Crime and Delinquency 1993 nr 30, s Sherman L. The Use and Usefulness of Criminology, : Enlightened Justice and Its Failures. The Annals of the American Academy. AAPSS 2005 nr 115, s Sherman L., Strang H. Verdicts or inventions? Interpreting results from randomized controlled experiments in criminology. American Behavioral Scientist 2004 nr 47, s Siek S. Walka ze stresem. Warszawa: ATK Siemaszko A. Granice tolerancji. O teoriach zachowań dewiacyjnych. Warszawa: Wyd. Nauk. PWN Simourd L., Andrews D. Correlates of delinquency: A look at gender differences. Forum on Corrections Research 1994 nr 6, s Skrzypaczak J. Typ religijności więźniów ich postawy moralne i poczucie winy. Przegląd Więziennictwa Polskiego 1997 nr 16-17, s Skupińska-Mówieńska J. Wychowanie przez sztukę jako metoda oddziaływań resocjalizacyjnych. W: Wina Kara Nadzieja Przemiana. Red. J. Szałański. Łódź-Warszawa-Kalisz: COSSW 1998, s Smith P. A religious technology of the self.rationality and religion in the rise of the modern penitentiary. Punishment & Society 2004 nr 2, s Stanik J. Związki psychologii z prawem. Przegląd Psychologiczny 1985 nr 4, s Stańdo-Kawecka B. Podstawy prawne resocjalizacji. Zakamycze: Zakamycze Steuden S., Jaworowska K. Egzystencjalny wymiar doświadczania izolacji więziennej przez osoby skazane na karę pozbawienia wolności. W: Kara kryminalna. Analiza psychologiczno-prawna. Red. M. Kuć, I. Niewiadomska. Lublin: TN KUL 2004, s Stępniak P. Kryzys resocjalizacji penitencjarnej a praca socjalna. Przegląd Więziennictwa Polskiego 2004 nr 44-45, s Stokkom B. van. Moral emotions in restorative justice conferences: Managing shame, designing empathy. Theoretical Criminology 2002 nr 3, s Strelau J., Zawadzki B., Oniszczenko W., Sobolewski A., Pawłowski P. Temperament i style radzenia sobie ze stresem jako moderatory zespołu stresu

212 212 BIBLIOGRAFIA pourazowego w następstwie przeżytej katastrofy. W: Osobowość a ekstremalny stres. Red. J. Strelau. Gdańsk: GWP 2004 s Stretesky P., Unnithan P. Criminal Justice Versus Education: An Analysis of the Priorities of Local Policy Makers. Criminal Justice Policy Review 2002 nr 3, s Sundt J., Cullen F. Correctional Ideology of Prison Chaplains: A National Survey. Journal of Criminal Justice 2002 nr 5, s Sundt J., Dammer H., Cullen F. Role of the Prison Chaplain in Rehabilitation. Journal of Offender Rehabilitation 2002 nr 3-4, s Szacka B. Wprowadzenie do socjologii. Warszawa: Oficyna Naukowa Szałański J. Poczucie sensu życia u mężczyzn skazanych osadzonych w zakładach karnych i poddanych probacji. W: Wina Kara Nadzieja Przemiana. Red. J. Szałański. Łódź-Warszawa-Kalisz: COSSW 1998, s Szałański J. Wybrane korelaty osobowościowe uczestnictwa w podkulturze więziennej. W: Problemy współczesnej patologii społecznej. Red. B. Urban. Kraków: Wyd. UJ 1998, s Szałański J., Michalski J. Wskaźniki syndromu agresji u przestępców osadzonych w zakładach karnych i poddanych probacji. W: Wina Kara Nadzieja Przemiana. Red. J. Szałański. Łódź-Warszawa-Kalisz: COSSW 1998, s Szałański J., Wątła-Bechaj D. Wskaźniki syndromu agresji u osadzonych za przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu oraz mieniu. W: Wina Kara Nadzieja Przemiana. Red. J. Szałański. Łódź-Warszawa-Kalisz: COSSW 1998, s Szczepaniak P. Aktualne problemy współpracy służb: socjalnej i penitencjarnej. W: Służba więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej. Red. W. Ambrozik, P. Stępniak. Poznań-Warszawa-Kalisz: UAM, CZSW, COSSW 2004, s Szczepaniak P. Kara pozbawienia wolności a wychowanie. Kalisz-Warszawa: COSSW, UW Szot L. Dobro wspólne podstawą społecznej aktywności hospicjum. Studia Warmińskie 2008 nr 44/45, s Szot L. Accepting the Fortunes of life. W: Paths to the person. Community assignments in Achieving individual prevention goals. Red. M. Kalinowski, I. Niewiadomska, Lublin-Rzym: Wyd. KUL, The Pontifical Council for Health Care Workers 2010, s Szot L. Wolontariat a zasada sprawiedliwości społecznej. W: Młodzież wobec wyzwań współczesności. Red. T. Bąk, J. Mierzwa, B. Szluz. Warszawa: Wyd. UKSW 2010, s

213 BIBLIOGRAFIA 213 Szymanowska A. Więzienie i co dalej. Warszawa: Wyd. Akadem. Żak Szymanowski T. Polityka karna i penitencjarna w Polsce w okresie przemian prawa karnego (podstawowe problemy w świetle danych empirycznych). Warszawa: Wyd. UW Szymanowski T. Powrót skazanych do społeczeństwa. Warszawa: Wyd. Prawnicze Szymanowski T. Przemiany systemu penitencjarnego w Polsce. Warszawa: Oficyna Naukowa Szymanowski T., Świda Z. Kodeks karny wykonawczy. Komentarz. Warszawa: Wyd. Librata Szymczak E. Podkultura przestępcza. W: Zagadnienia penitencjarne. Red. H. Chmielewska, K. Jędrzejak, T. Karczewski, P. Łapiński, B. Nowak, L. Stodolska, E. Szymczak. Kalisz: COSSW 2004, s Śliwowski J. Kara pozbawienia wolności we współczesnym świecie. Rozważania penitencjarne i penologiczne. Warszawa: Wyd. Prawnicze Świętochowska U. Systemowe rozwiązania w zakresie zapobiegania i ograniczania patologii społecznej. Gdańsk: Wyd. UG Świtka J. Wprowadzenie w problematykę karania. W: Autorytet i godność służb penitencjarnych a skuteczność metod resocjalizacji. Red. J. Świtka, M. Kuć, I. Niewiadomska. Lublin: Wyd. KUL 2004, s Talik E., Szewczyk L. Ocena równoważności kulturowej religijnych strategii radzenia sobie ze stresem na podstawie adaptacji kwestionariusza RCOPE Kennetha I. Pargamenta. Przegląd Psychologiczny 2008 nr 4, s Tangney J., Price P., Wagner C., Fletcher C., Gramzow R. Shamed into Anger? The Relation of Shame and Guilt to Anger and Self-Reported Aggression. W: Emotions in Social Psychology: Essential Readings. Red. W. Gerrod-Parrott. Philadelphia: Psychology Press 2001, s Terelak J. Psychologia stresu. Bydgoszcz: Branta Tyberski K. Więźniowie wsparcie duchowe. W: Wzrastanie człowieka w godności, miłości i miłosierdziu. Red. M. Kalinowski. Lublin: Wyd. KUL 2005, s Tyszkiewicz L. Kryminogeneza w ujęciu kryminologii humanistycznej. Katowice: Wyd. UŚ Tyszkiewicz L. Zakład karny w relacjach i opiniach recydywistów. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Kalisz: CZSW 1996, s Uchnast Z. Koncepcja człowieka jako osoby w psychologii humanistyczno-egzystencjalnej. W: Studia z logoteorii i logoterapii. Red. K. Popielski. Lublin: RW KUL 1987, s

214 214 BIBLIOGRAFIA Urban B. Zachowania dewiacyjne młodzieży. Kraków: Wyd. UJ Uzasadnienie rządowego projektu kodeksu karnego. Warszawa: Wyd. Prawnicze Vaillant G., Hiller-Sturmhofel S. Naturalna historia alkoholizmu. W: Alkohol a Zdrowie. Picie alkoholu w różnych okresach życia. Warszawa: PARPA Vining J. Corporate crime and the religious sensibility. Punishment & Society 2003 nr 3, s Vitaro F., Brendgen M., Tremblay R. Influence of deviant friends on delinquency: Searching for moderator variables. Journal of Abnormal Child Psychology 2000 nr 28, s Walters G. Mapping the Criminal Mind: Idiographic Assessment of Criminal Belief Systems. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology 2005 nr 1, s Walters G., White T. Crime, Popular Mythology, and Personal Responsibility. Federal Probation 1988 nr 1, s Weisner C., Greenfield T., Room R. Trends in the treatment of alcohol problems in the US general population, American Journal of Public Heath 1995 nr 85, s Wiggins J. Interpersonalne Skale Przymiotnikowe IAS-R (Interpersonal Adjective Scales). Lublin: Katedra Różnic Indywidualnych KUL 2000 (mps). Wolska A. Mechanizm agresji zabójców. Czasopismo Psychologiczne 1997 nr 3, s Wołowicka L. Jakość życia w naukach medycznych. Poznań: Wyd. AM Wołowicz M. Charakterystyka młodocianych i młodych więźniów byłych wychowanków zakładów poprawczych. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa: CZSW i COSSW 1996, s Wódz K. Wprowadzenie. W: Praca socjalna wobec nowych obszarów wykluczenia społecznego. Red. K. Wódz, S. Pawlas-Czyż. Toruń: Akapit 2008, s Yalom I., Leszcz M. Psychoterapia grupowa. Teoria i praktyka. Kraków: Wyd. UJ Yu J. Punishment and Alcohol Problems Recidivism Among Drinking-Driving Offenders. Journal of Criminal Justice 2000 nr 4, s Zagórski J. Formy współdziałania ze społeczeństwem w polskiej praktyce penitencjarnej. W: Problemy więziennictwa u progu XXI wieku. Red. B. Hołyst, S. Redo. Warszawa: Wyd. CZSW i COSSW 1996, s Zapobieganie samobójstwom. Poradnik dla funkcjonariuszy Służby Więziennej. Warszawa-Genewa: WHO, PTS 2003.

215 BIBLIOGRAFIA 215 Zhang L., Zhang S. Reiterative Shaming and Predatory Delinquency. Journal of Research Crime and Delinquency 2004 nr 4, s Zwoliński M. Kontrowersje dotyczące struktury czynnikowej Kwestionariusza Orientacji Życiowej (skali SOC) A. Antonovsky ego. Przegląd Psychologiczny 2000 nr 3, s

216

217 BIOGRAM AUTORKI NIEWIADOMSKA IWONA profesor nadzwyczajny, doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie psychologii, magister prawa. Pełnione funkcje: Dyrektor Instytutu Psychologii KUL (od 2008); Kierownik Katedry Psychoprofilaktyki Społecznej w Instytucie Psychologii KUL (od 2008); pełnomocnik Rektora KUL ds. profilaktyki i spraw związanych z bezpieczeństwem (od 2004); Kierownik Podyplomowego Studium Profilaktyki i Terapii Uzależnienia od Narkotyków w KUL (od 2006); Kierownik Zakładu Psychologii Sądowej i Penitencjarnej w Instytucie Psychologii Stosowanej Uniwersytetu Jagiellońskiego (od 2009). Zainteresowania naukowe: poszukiwanie psychospołecznych czynników ryzyka patologii społecznych; psychoprofilaktyka patologii społecznych głównie w aspekcie badań dotyczących podmiotowych i społecznych czynników ochraniających przed zachowaniami dewiacyjnymi; kryminologia; wiktymologia; psychologia sądowa; prawo karne wykonawcze; psychologia penitencjarna; terapia uzależnień chemicznych i czynnościowych. Najważniejsze publikacje naukowe: I. Niewiadomska. Osobowościowe uwarunkowania skuteczności kary pozbawienia wolności. Lublin Wyd. KUL (2007); I. Niewiadomska, J. Chwaszcz. Jak skutecznie zapobiegać karierze przestępczej? Lublin: EFS (2010); Współautorstwo książek w serii Uzależnienia: fakty i mity (Wyd. KUL, Gaudium) m. in. I. Niewiadomska, Marta Sikorska -Głodowicz. Alkohol (2004); I Niewiadomska, P. Stanisławczyk. Narkotyki (2004); I. Niewiadomska, J. Chwaszcz, B. Kołodziej, B. Śpila. Seks. (2005); I. Niewiadomska, A. Kulik, A. Hajduk. Jedzenie (2005); I. Niewiadomska, M. Brzezińska, B. Lelonek. Hazard (2005); I. Niewiadomska, M. Kalinowski, D. Sikorski. Kulty publiczności (2005).