Zwroty jako element zarządzania łańcuchem dostaw

Transkrypt

1 Zwroty jako element zarządzania łańcuchem dostaw Kateryna Lysenko-Ryba Wyższa Szkoła Informatyki i Zarzadzania w Rzeszowie Słowa kluczowe: logistyka zwrotna, zwroty, łańcuch dostaw Key words: reverse logistics, returns, supply chain Wstęp Jeszcze do niedawna systemy logistyczne kontrolowały tylko działania realizowane w zasięgu klasycznego przepływu towarów od producentów przez detalistów do finalnego odbiorcy. Ale łańcuch dostaw na tym się nie kończy, towary po dotarciu do ostatecznego klienta nie znikają. Wiele produktów wychodzi poza horyzont tradycyjnego łańcucha powodując dodatkowe transakcje wstecz: używane produkty są sprzedawane na rynkach wtórnych, wadliwe wyroby są naprawiane, a te nie nadające się do ponownego użytku poddawane recyklingowi. Te czynności kontroluje logistyka zwrotna, różniąca się od logistyki tradycyjnej kierunkiem przepływu, tzn. działa w przeciwnym kierunku - od konsumenta do producenta. Typowymi procesami, które działają w odwrotnym kierunku - są zbieranie zużytych, uszkodzonych, niechcianych lub nawet przestarzałych produktów, a także opakowań w celu poddania ich recyklingowi lub ponownemu wykorzystaniu. Dlatego też celem niniejszego artykułu jest przedstawienie roli i znaczenia zwrotów w zarządzaniu łańcuchem dostaw, uczestników logistyki zwrotnej oraz korzyści, które ona może przynieść jak przedsiębiorcom, tak i pojedynczym klientom. 1. Pojęcia i istota logistyki zwrotnej Logistyka zwrotna (Reverse logistics) to stosunkowo nowy kierunek badań w obszarze zarządzania łańcucha dostaw i logistyki. Cieszy się coraz większym zainteresowaniem wśród naukowców i praktyków. Jednak, jak do tej pory, nie została opracowana jedna definicja logistyki zwrotnej, fakt ten skłania ku przedstawieniu głównych sposobów jej pojmowania (tab. 1). Przedstawione ujęcia definicyjne logistyki zwrotnej potwierdzają duże zainteresowanie problematyką. Wskazują jednocześnie na duże rozbieżności w rozumieniu tego pojęcia. Występujące niejednoznaczności sugerują potrzebę zbadania logistyki zwrotnej, by możliwe było jasne określenie jej definicji i czynników, przyczyniających się do skutecznego funkcjonowania przepływów zwrotnych.

2 Tabela 1. Definicje logistyki zwrotnej Lp. Autor Definicja 1. Council of Logistics Management termin używany w odniesieniu do roli jaką odgrywa logistyka w procesach recyklingu i unieszkodliwiania odpadów oraz zarządzaniu materiałami niebezpiecznymi 2. Pohlen and Farris (1992) przenoszenie dóbr od klienta do producenta w kanale dystrybucji 3. Kopicky (1993) Logistyka zwrotna to szerokie pojęcie, które się odnosi do zarzadzania logistycznego i utylizacji toksycznych lub nietoksycznych odpadów pochodzących z opakowań i produktów, obejmujących zwrotny system dystrybucji 4. Kroon (1995) są to umiejętności logistycznego zarządzania i działania w zakresie redukcji i zagospodarowania odpadami toksycznymi i nie toksycznymi pochodzącymi z opakowań i produktów. Obejmuje ona zwrotną dystrybucję, która powoduje przepływ towarów i informacji w odwrotnym kierunku. 5. Fleischmann (1997) proces, który obejmuje wszystkie działania logistyczne począwszy od wykorzystanych i niepotrzebnych użytkownikowi produktów do produktów ponownie nadających się do użytku 6. Rogers i Tibben- Lembke (1999) proces obejmujący planowanie oraz kontrolę przepływu materiałów, zapasów w toku, dóbr finalnych oraz powiązanych z nimi informacji z miejsca ich konsumpcji do miejsca ich powstania, w celu odzyskania wartości dodanej lub właściwego 7. European Working Group on Reverse Logistics ( RevLog ) 8. Council of Supply Chain Management Professionals (CSCMP) sposobu ich unieszkodliwienia proces obejmujący planowanie oraz kontrolę przepływu materiałów, zapasów w toku, dóbr finalnych oraz powiązanych z nimi informacji z miejsca ich wytworzenia, dystrybucji lub konsumpcji do miejsca, w którym następuje odzyskanie wartości lub właściwy sposób ich unieszkodliwienia wyspecjalizowany segment logistyki, koncentrujący się na przepływach, zarządzaniu produktami oraz zasobami po akcie sprzedaży i po ich dostawie do konsumenta 9. Sadowski (2006) Logistyka zwrotna stanowi dziedzinę logistyki zajmującą się badaniem prawidłowości związanych z przepływami produktów, których cykl życia zakończył się. Stanowią one zatem odpady i w tym kontekście logistyka zwrotna może być spostrzegana jako nowa forma usuwania odpadów oparta na dwóch kategoriach przesłanek ekologicznych oraz ekonomicznych, które wzajemnie się uzupełniają. 10. Szołtysek (2009) ogół procesów zarządzania przepływami odpadów (w tym produktów uszkodzonych) i informacji (związanych z tymi przepływami), od miejsc ich powstawania (pojawiania się) do miejsc ich przeznaczenia w celu odzyskania wartości (poprzez naprawę, recykling lub przetworzenie) lub właściwego ich unieszkodliwienia i długotrwałego składowania w taki sposób, by przepływy te były efektywne ekonomicznie i minimalizowały negatywny wpływ odpadów na środowisko naturalne

3 człowieka. Źródło: opracowanie własne na podstawie Council of Logistics Management, OakBrook, IL [w:] I. Dobos, Inventory Models in Reverse Logistics, Corvinus University Budapest Faculty of Business Administration, November, 2006, s. 6-7, Kopicky R.J., Berg M.J., Legg L.,Dasappa V., Maggioni C., (1993), Reuse and recycling: Reverse logisticsn opportunities, Kroon L., Vrijens G., (1995), Returnable containers: an example of reverse logistics, International Journal of Physical Distribution & Logistics Management, Vol. 25 Iss: 2, s.57, Fleischmann, M.; Bloemhof-Ruwaard J.M.; Dekker R., E. A. van der Laan, J. A. E. E. van Nunen, and L. N. van Wassenhove. Quantitative models for reverse logistics: A review.european Journal of Operational Research, 103:1 17, 1997, Rogers D. S., Tibben-Lembke R. S., Going backwards: Reverse Logistics Trends and Practices, Reverse Logistics Executive Council, Pittsburgh, PA, 1999, Dekker R., Fleischmann M., Inderfurth K., Van Wassenhove L.N., Reverse Logistics, Quantitative Models for Closed-Loop Supply Chains, Springer-Verlag, Belin Heidelberg, 2004, Sadowski A., Reverse logistics w terminologii logistycznej, Logistyka 4/2006, J. Szołtysek, Logistyka zwrotna, ILiM, Poznań 2009, s. 80. Po analizie definicji wynika, że większość autorów jest zgodna, co do przedmiotu przepływów, tzn. uszkodzonych towarów, zużytych produktów, towarów i części wcześniej dostarczonych, odpadów toksycznych i nietoksycznych, surowców, wyrobów w toku i wyrobów gotowych. Te wejścia wskazują na zakres procesów w logistyce zwrotnej. Niektóre ograniczają je tylko do zarządzania odpadami i recyklingu, inne pozwalają na szerszą interpretację, tzn. włączają również procesy przepływu informacji, surowców, zapasów i wyrobów gotowych od nabywcy do nadawcy 1. Wdrażanie koncepcji logistyki zwrotnej podyktowane jest presją wzrostu efektywności i sprawności działań zmierzających do przywrócenia wartości użytkowej zużytym produktom. Najważniejszymi determinantami wzrostu znaczenia przepływów zwrotnych w łańcuchach dostaw są 2 : duże ilości zwrotów produktów zużytych, które w niektórych przypadkach sięgają 50% sprzedawanych produktów, możliwościami sprzedaży zwrotów na rynkach wtórnych, a tym samym możliwość osiągania wpływów ze sprzedaży produktów w fazie poużytkowej, przepisy prawne dotyczących produktów end-of-life, nakładające na jednostki gospodarcze obowiązek efektywnego zarządzania produktem w każdej fazie jego cyklu życia, wzrost świadomości ekologicznej konsumentów, którzy nakładają na producentów obowiązek przejęcia odpowiedzialności za zagospodarowanie produktów zużytych i odpadów przez nich generowanych, szczególnie tych zawierających związki niebezpieczne dla środowiska naturalnego, stale malejące powierzchnie składowania odpadów oraz permanentny wzrost kosztów tym związanych, 1 Pinna R., P.P.Carrus, Reverse Logistics and the Role of Fourth Party Logistics Provider, Pathways to Supply Chain Excellence, InTech, A. Mesjasz-Lech, Makroekonomiczne aspekty logistyki zwrotnej, Logistyka, 2/2011

4 wzrost znaczenia procesów regeneracji i odzysku materiałów zużytych. Dla wielu przedsiębiorstw zastosowanie koncepcji logistyki zwrotnej stanowi istotny instrument wzrostu konkurencyjności, a w szczególności wypracowywania wizerunku proekologicznego i społecznie odpowiedzialnego oraz poprawy poziomu obsługi klienta. Dla wielu podmiotów gospodarczych szczególnie istotne jest wprowadzenie do ogólnej strategii firmy systemów zarządzania zwrotami. Jego wdrożenie pozwala na generowanie wielu korzyści konkurencyjnych. Napotyka jednak na szereg barier (Tabela2). Tabela 2. Korzyści oraz bariery logistyki zwrotnej Korzyści Bariery Redukcja kosztów podczas produkcji Wysokie koszty i brak wsparcia ekonomicznego Polepszenie obsługi klienta Brak wiedzy i doświadczenia w zakresie zarządzania zwrotami Promocja wizerunku firmy Brak odpowiednich technologii Wsparcie polityczno-prawne Brak wsparcia polityczno-prawnego Spełnienie proekologicznych obowiązków Trudność przewidzenia wysokości dostaw i popytu Zaangażowanie kierownictwa Nieadekwatne rozmieszczenie resursów Skupienie się na zarzadzaniu zwrotami Trudność w przystosowaniu do zmian Źródło: S. K. Srivastava, Issue and Challenges in Reverse Logistics, Reverse Supply Chains, Issues and Analysis, red. S.M. Gupta, CRC Print, 2013, s. 66 W polskim środowisku biznesowym jedną z kluczowych barier wdrożenia odpowiedniej koncepcji zarzadzania zwrotami jest brak wiedzy i świadomości menedżerów w zakresie logistyki zwrotnej oraz skali zwrotów przepływających w łańcuchach dostaw. Ciągle jeszcze większość przedsiębiorstw koncentruje się na gospodarce odpadowej i recyklingu, zupełnie zaniedbując zwroty i reklamacje. A pojęcie łańcuch zwrotny obejmuje przecież nie tylko śmieci. Pewnym uzasadnieniem takiego postępowania menedżerów przedsiębiorstw jest dopiero kształtująca się w Polsce skuteczna polityka zarządzania odpadami i pozyskiwania z nich wartości dodanej. W niektórych krajach europejskich, np. Szwecji, Danii, systemy te działają już od ponad 50 lat, a na składowiska śmieci trafia mniej niż 10% odpadów. U nas relacje te są odwrotne: jedynie 13% odpadów podlega recyklingowi czy innej formie przetworzenia i odzyskiwania wartości. 3 Choć problematyka zwrotów i reklamacji w polskiej praktyce gospodarczej traktowana jest w sposób marginalny warto dokonać bliższej analizy tego zjawiska. 3 ( )

5 2. Rola zwrotów w łańcuchu dostaw W ujęciu klasycznym zarządzanie łańcuchem dostaw polega na przemieszczaniu surowców od dostawców do producentów, a następnie wyrobów gotowych do konsumentów finalnych (forward logistics). W momencie dostarczenia produktu do ostatecznego użytkownika nie kończą się jednak przepływy. W tym miejscu rozpoczynają się przepływy związane z posprzedażową obsługą klienta, obejmującą m.in. zwroty i reklamacje. Mamy zatem do czynienia z procesami zwrotnymi, tzn. logistyka zwrotną (reverse logistics). Zwroty występują wówczas, gdy klient jest niezadowolony z towaru i chce go zwrócić lub zareklamować uszkodzenie. Ze zwrotami mamy do czynienia także po zakończeniu cyklu życia produktu, kiedy konieczne jest jego odpowiednie zagospodarowanie. Obowiązek obsługi klienta również w cyklu zwrotnym przenosi odpowiedzialność wytwórców poza sferę produkcji i dystrybucji, a to wpływa na wydłużenie cyklu życia produktu. Przedłużenie cyklu życia wynika z koncentracji przedsiębiorstw nie tylko na końcowym etapie użytkowania produktu, ale także na szeroko rozumianej obsłudze zwrotów i tworzeniu użyteczności z ponownego użycia produktu, niekoniecznie w jego pierwotnej postaci 4. Rysunek 1 Zwrotny łańcuch dostaw Dosatwca Producent Detalista Klient Recykling Regeneracja Naprawa Zarządzanie zwrotami Zbyt Źródło: opracowanie własne W logistyce zwrotnej proces przepływu jest odwrócony: towary pochodzące z rozproszonych punktów finalnych (punktów odbioru lub konsumentów) są dostarczane do 4 Janczewski J., Problematyka zarządzania logistycznego strumieniami powrotnymi, Humanitas, Sosnowiec, 2013, s. 82

6 producentów lub innych firm, których zadaniem jest zagospodarowanie produktów zużytych i przywrócenie ich do łańcucha logistycznego. Rysunek 1 przedstawia zamkniętą pętlę łańcucha dostaw. Logistyka zwrotna spowodowała ewolucję koncepcji zarządzania łańcuchem dostaw. Przepływ produktów i informacji, nie kończy się na kliencie, ale występuje w nim pętla sprzężenia zwrotnego, łączącego z powrotem detalistów, producentów i dostawców. Dla sprawnego funkcjonowania przepływów zwrotnych istotna wydaje się ich kategoryzacja. Według de Brito występują trzy grupy zwrotów 5 : w fazie produkcji nadwyżki surowców, zwroty po kontroli jakości, resztki produkcji i towary uboczne; w fazie dystrybucji produkty wycofane ze sprzedaży, zwroty komercyjne (spowodowane niesprzedaniem towarów albo uszkodzeniem przesyłek); od klientów występuje podczas gwarancji zwrotu produktów, usług świadczących zwroty i reklamacji, końca cyklu życia towarów. W zależności od przyczyn, które powodują zwrot towarów możemy wyróżnić następujące rodzaje logistyki odzysku (tabela 3). Rodzaje logistyki odzysku Zwrotów Reklamacji Odpadów Opakowań Tabela 3 Rodzaje logistyki odzysku Interpretacja niesprzedane produkty oraz produkty, co do których klient się rozmyślił i rezygnuje z ich zakupu np. sprzedaż internetowa oraz prowadzona w oparciu o katalogi wysyłkowe, zwroty niesprzedanych gazet zwroty wynikające z wad produktów związane z udzieloną gwarancją lub rękojmią na produkt, oraz przywoływane przez producentów w związku z wykrytymi wadami lub usterkami może wynikać z przepisów prawa bądź uwarunkowań ekonomicznych, kiedy to opłaca się odzyskiwać surowce wtórne pochodzące z odpadów, np. zwrot zużytych baterii, zużytego sprzętu elektronicznego, AGD czy samochody wycofane z eksploatacji podobnie jak w przypadku logistyki odzysku odpadów może wynikać z przepisów prawa lub chęci ponownego 5 De Brito, M.P. (2003). Managing Reverse Logistics or Reversing Logistics Management. The Erasmus Research Institute of Management (ERIM) PhD series, N.35, Erasmus university Rotterdam, The Netherlands, s.56

7 wykorzystania opakowań w cyklu produkcyjnym np. zwrot pustych butelek po napojach Źródło: opracowanie własne na podstawie 1 A. Mesjasz-Lech, Makroekonomiczne aspekty logistyki zwrotnej, Logistyka, 2/2011 Zwroty towarów od klienta do producenta są bardzo istotną częścią całego systemu logistyki zwrotnej i zarządzania łańcuchem dostaw. Sprawność funkcjonowania łańcuchów zwrotnych wymaga identyfikacji źródeł pochodzenia oraz ich przyczyn. 3. Relacja detalista-producent w zwrotnym łańcuchu dostaw Według Rogers i Tibben-Lembke najważniejszym źródłem zwrotów w całym łańcuchu dostaw jest klient i detalista. Każdy z nich ma swoje przyczyny (tabela4). Tabela 4 Źródła i przyczyny zwrotów Źródło Przyczyna brak spełnienia jego oczekiwań, brak zrozumienia jak prawidłowo korzystać z towaru, Klient wadliwe produkty, liberalna polityka zwrotów i jej nadużycie sezonowość, nieaktualne opakowania, zamiana towarów na jego nowszą wersję, wycofanie artykułów, Detalista nadmiar zapasów w magazynach z różnych powodów upadłość biznesu Źródło: opracowanie własne na podstawie Rogers, Dale S.; Tibben-Lembke, Ronald S., 1998, Going Backwards: Reverse Logistics Trends and Practices Zwrot towaru do producenta otwiera różne możliwości jego zagospodarowania i postępowania. Do najważniejszych alternatyw zaliczamy: ponowne wykorzystanie (sprzedaż), odzyskiwanie wartości dodanej z produktu (naprawa, remont, regeneracja, kanibalizacja, recykling) lub potraktowanie jako odpad (spalanie, utylizacja). Jeżeli produkt można odesłać do dostawcy i otrzymać zwrot pieniędzy to najczęściej firma tak postępuje. Jeżeli produkt nie jest używany, a został zwrócony, bo nie zadowolił oczekiwań klienta firma może go odsprzedać bezpośrednio klientom albo za pośrednictwem komisów. W przypadku wadliwej jakości produktu przedsiębiorstwo może go odsprzedać firmom oferującym analogiczne produkty klientom o niższych oczekiwaniach jakościowych. Brak możliwości odsprzedaży produktu w niezmienionej formie stwarza konieczność jego remontu, przebudowy czy

8 regeneracji. Po wykonaniu którejś z tych czynności, produkt może zostać zaoferowany nabywcom jako naprawiony, ale nie nowy. W sytuacji, gdy produkt nie może być naprawiony ze względu na zły stan, ograniczenia prawne lub środowiskowe, przedsiębiorstwo najczęściej traktuje go jako odpad i poddaje recyklingowi, spalaniu lub utylizacji. 6 Do czynności tych bardziej skłonni są z reguły producenci niż detaliści. Ci ze swojej strony częściej podejmują działania związane z przepakowywaniem lub darowizną. Tabela 5 przedstawia porównanie rodzajów postępowania ze zwróconymi towarami detalistów i producentów. Tabela 5 Czynności postępowania ze zwrotami detalistów i producentów Czynność postepowania ze zwrotami Detaliści (%) Producenci (%) Wysłanie do głównej siedziby 29,2 17,7 Ponowna sprzedaż w takim stanie jak jest 21,4 23,5 Przepakowywanie i sprzedaż jak nowy 20,5 20,0 towar Regeneracja/odświeżanie 19,9 26,7 Sprzedaż brokerom 16,8 10,1 Sprzedaż do komisów 14,5 12,8 Recykling 14,1 22,3 Składowanie 13,6 23,8 Darowizna 10,6 11,8 Źródło: Going Backwards: Reverse Logistics Trends and Practices, University of Nevada, Reno Center for Logistics Management. Rogers and Tibben-Lembke, s. 174 W zarządzaniu przepływami zwrotnymi bardzo często dochodzi do konfliktów między producentami a detalistami. Wynikają one zazwyczaj z braku zgodności co do stanu zwróconej rzeczy, jej wartości oraz przeniesienia odpowiedzialności. Zwykle detaliści, odsyłając produkty do producenta, uważają że są one w idealnym stanie, a szkody musiały mieć miejsce podczas transportu, albo jeszcze na etapie produkcji. Producenci zaś podejrzewają, że detaliści nadużywają przywilejów polityki zwrotów i zwroty często są spowodowane niedokładnym planowaniem sprzedaży albo błędami sprzedawców. Ponadto, producent i detalista muszą uzgodnić wartość zwracanego towaru. Podczas, gdy sprzedawca liczy na pełny kredyt za zwracany towar, producent może uważać inaczej. Zarówno detaliści jak i producenci chcą pozbyć się nadmiernych zapasów, ponieważ każdy ma problem ich nadmiaru. 7 Konflikty te muszą być rozwiązane w drodze wzajemnego zrozumienia, w celu wypracowania lepszego partnerstwa i uświadomienia, że drugiego. jeden nie może istnieć bez 6 Pinna R., P.P.Carrus, Reverse Logistics and the Role of Fourth Party Logistics Provider, Pathways to Supply Chain Excellence, InTech, 2012, s Rogers, Dale S.; Tibben-Lembke, Ronald S., 1998, Going Backwards: Reverse Logistics Trends and Practices

9 Zakończenie Koncepcja logistyki zwrotnej w polskiej literaturze logistycznej jest prezentowana w bardzo niewielkim zakresie i najczęściej dotyczy zarządzania odpadami i opakowaniami. Ekonomiczne aspekty logistyki zwrotnej w coraz większym stopniu promują wdrażanie systemów zwracania towarów do ogólnej strategii przedsiębiorstw. W ten sposób przedsiębiorstwo może uzyskać wiele korzyści ekonomicznych, ekologicznych i społecznych. Do głównych przyczyn powstania zwrotów możemy zaliczyć coraz krótszy cykl życia produktów oraz coraz bardziej liberalne przepisy prawne. W logistyce zwrotnej jednym z głównych problemów jest trudność w przewidzeniu ilości zwrotów i popytu na nie. Skomplikowana staje się również dystrybucja produktów zwrotnych w fazie ich skupu. Procesy przepływów w zwrotnym łańcuchu dostaw są mało przejrzyste. Niemniej wymagają dokładnego planowania, dużych nakładów pracy oraz ścisłej współpracy między ogniwami łańcucha zwrotnego. Choć problematyka zarzadzania zwrotnymi łańcuchami dostaw ciągle jeszcze jest niedoceniona, to należy się spodziewać, że jej znaczenie będzie stale wzrastać. Jest to konsekwencja zarówno wzrostu świadomości ekologicznej nabywców, jak korzyści ekonomicznych i ekologicznych które mogą uzyskać przedsiębiorstwa. Bibliografia de Brito, M. P. Dekker, R.,A framework for reverse logistics, Springer- Berlin etal., 2004 Greve C., Davis J., An executive's guide to reverse logistics. How to find hidden profits by managing returns, Greve-Davis, 2012 Janczewski J., Problematyka zarządzania logistycznego strumieniami powrotnymi, Humanitas, Sosnowiec 2013 Krikke H., Recovery strategies and reverse logistic network design, Tilburg University, 1998 Merkisz-Guranowska A., Logistyka recyklingu odpadów, jako jeden z elementów systemu logistycznego Polski, Prace naukowe Politechniki Warszawskiej, z. 75, Warszawa 2010 Mesjasz-Lech A, Makroekonomiczne aspekty logistyki zwrotnej, Logistyka, 2, 2011 Pinna R., Carrus P., Reverse Logistics and the Role of Fourth Party Logistics Provider, Pathways to Supply Chain Excellence, InTech, 2012 Sadowski A., Reverse logistics w terminologii logistycznej, Logistyka 4/2006 Sadowski A., Zrównoważony rozwój z perspektywy logistyki zwrotnej, Problemy Ekorozwoju nr 3, 2008

10 Stock, J.R., The 7 deadly sins of reverse logistics, Material Handling Management, March, Vol. 56, No. 3, Council of Logistic Management,. Cleveland, USA 2001 Szołtysek J., Logistyka zwrotna, Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań 2009 Abstrakt W Polsce systemy logistyki zwrotnej są mało rozpoznane i zbadane. Niektóre polskie firmy ograniczają procesy zwrotne tylko do zarządzania odpadami i opakowaniami, w USA i krajach zachodnich szerszej interpretuje się te zjawisko - informacje, surowce, zapasy i wyroby gotowe wędrują w łańcuchu dostaw od nabywcy do nadawcy. Celem artykułu jest analiza systemów logistyki zwrotnej, ich uczestników oraz głównych problemów, wynikających w zwrotnym łańcuchu dostaw. Summary - Returns as a part of supply chain In Poland, reverse logistics systems are little known and studied. Some Polish companies only limited feedback processes to manage waste and packaging, meanwhile in the US and Western countries interprets this phenomenon broeder - the information, materials, supplies and finished goods in the supply chain wander from the buyer to the sender. The aim of the article is to analyze the reverse logistics systems, their participants and the main problems arising in turning the supply chain.