KIERUNEK: Turystyka i Rekreacja SPECJALNOŚĆ: Obsługa Ruchu Turystycznego. ANGELIKA BOREK Nr albumu 6/2004/Z GUSTAW STUDNICKI REGIONALISTA

Transkrypt

1 WSTiE WYŻSZA SZKOŁA TURYSTYKI I EKOLOGII z siedzibą w Suchej Beskidzkiej KIERUNEK: Turystyka i Rekreacja SPECJALNOŚĆ: Obsługa Ruchu Turystycznego ANGELIKA BOREK Nr albumu 6/2004/Z GUSTAW STUDNICKI REGIONALISTA Praca dyplomowa licencjacka Ja niżej podpisana oświadczam, że składana przeze mnie praca dyplomowa pt. GUSTAW STUDNICKI REGIONALISTA została przygotowana samodzielnie i nie narusza praw autorskich innych osób. W pracy wykorzystałam publikowane materiały i nie ujawniłam informacji poufnych.... data czytelny podpis Promotor: dr Krzysztof Kaganek Akceptuję pracę... /podpis promotora/ Sucha Beskidzka

2 Imię i nazwisko Angelika Borek Nr albumu 6/2004/Z Specjalność: Obsługa Ruchu Turystycznego r. OŚWIADCZENIE Ja niżej podpisana świadoma odpowiedzialności prawnej oświadczam, że złożona przeze mnie praca dyplomowa na stopień licencjata pt. GUSTAW STUDNICKI REGIONALISTA została przygotowana samodzielnie. Równocześnie oświadczam, że praca ta nie narusza praw autorskich innych osób w rozumieniu ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U r. nr 24, poz. 83) oraz dóbr osobistych chronionych prawem cywilnym. Ponadto niniejsza praca nie zawiera informacji i danych uzyskanych w sposób nielegalny i nie była wcześniej przedmiotem innych procedur urzędowych związanych z uzyskaniem dyplomów lub tytułów zawodowych uczelni wyższej.... /podpis czytelny autora pracy/ 2

3 SPIS TREŚCI Wstęp 4 Cel pracy...6 Metody badawcze.6 Rozdział I Biografia Gustawa Studnickiego...9 Rozdział II Publikacje Gustawa Studnickiego Monografia gimnazjum i liceum oraz Cmentarza Parafialnego w Wadowicach Twórczość Gustawa Studnickiego o Janie Pawle II Manuskrypty napisane przez Gustawa Studnickiego O Zawoi O Nidku O Żarnówce O Zakrzowie O Wadowicach...29 Rozdział III Wpływ twórczości Gustaw Studnickiego na rozwój edukacji regionalnej dziecka w wieku przedszkolnym Podstawowe założenia edukacji regionalnej Program autorski Miasto Wadowice i jego okolice..38 Rozdział IV Pisarstwo Gustawa Studnickiego na przykładzie książek o Wadowicach Studnicki miłośnik historii Wadowic Publikacje Studnickiego na przykładzie oświaty i szkolnictwa w Wadowicach.68 Rozdział V Monografia Babicy inspirowana działalnością Gustawa Studnickiego Położenie terenu Historia Babicy Zabytki.84 Zakończenie 94 Bibliografia Spis witryn internetowych..98 Spis zdjęć 99 Spis map Załączniki Streszczenie

4 WSTĘP Cudze chwalicie, swego nie znacie, sami nie wiecie co posiadacie... (Wincenty Pol) Osiągnięcia techniki, rozwój środków lokomocji, ostatnich dziesiątków lat spowodowały dostępność wszystkich zakątków świata. W ciągu kilkunastu godzin możemy przemieścić się do najbardziej odległych miejsc świata. Bohaterowi książki Juliusza Vernego okrążenie kuli ziemskiej zajęło 80 dni, a i tak utwór traktowano jako sf. Dążeniem człowieka jest stworzenie jednej globalnej wioski. W działaniach tych przoduje Europa. Już 27 krajów tworzy wspólnotę bez granic, a i w większości z wspólną walutą. Pędząc do wspólnej Europy, poznając wciąż nowe kraje zapominamy o naszych korzeniach, o naszych małych ojczyznach. Nie wolno nam do tego dopuścić. Kultura narodu będzie istniała, jeżeli będzie przekazywana z pokolenia na pokolenie. Najskuteczniejszym sposobem zachowania jej oraz trwania jest poznanie najbliższego otoczenia, własnego regionu, a także jego wartości w kontekście wartości narodowych i ogólnoludzkich. Poznanie rodzinnej miejscowości i jej okolic powinno odbywać się od wczesnego dzieciństwa. Należy je realizować na każdym etapie edukacji, uwzględniając metody i formy pracy dostosowane do rozwoju psychofizycznego i intelektualnego. Według encyklopedii regionalizm to ruch społeczno-kulturowy dążący do zachowania swoistych cech kultury danego obszaru, jej odnowy i propagowania. 1 Zdaniem Michaela Bassanda, regionalizm jest rezultatem zagrożenia zarówno struktury społeczno gospodarczej regionu, jak i dziedzictwa społeczno kulturowego społeczności regionalnej uznawanej bądź nie uznawanej przez państwo. 2 Społeczność taką ukształtowały historia, język, typ mieszkalnictwa, sposób życia, sztuka i tradycje ludowe. Regionalizm to przede wszystkim kształtowanie właściwego stosunku do małej ojczyzny i przekazywanie dziedzictwa kulturowego poprzez przyjęcie wartości 1 Encyklopedia popularna PWN, praca zbiorowa pod red. G. Boguta, Warszawa 1998, s Małopolska Regiony Regionalizmy Małe Ojczyzny, praca zbiorowa pod red. E. Chudziński, S. Dziki, S. Gawron, Małopolski Związek Regionalnych Towarzystw Kultury, Kraków 2004, s

5 tkwiących w bezpośrednim kulturowym i przyrodniczym otoczeniu człowieka. Przekazywanie dziedzictwa kulturowego odbywa się przede wszystkim poprzez przyjęcie wartości tkwiących w bezpośrednim, przyrodniczym i kulturowym otoczeniu człowieka. Wpływa to również na kształtowanie osobowości. Pierwszym wymiarem wartości regionu i postawy regionalnej jest wspólnota. Wymiar wartości regionu i postawy regionalnej ujawnia się w odniesieniu do jednostki. Zagadnieniem podstawowym dla człowieka jest tzw. poczucie zakorzenienia. Człowiek musi mieć takie poczucie jeśli chce być w pełni podmiotem a nie przedmiotem toczących się procesów kulturowych. Badania socjologiczne jednoznacznie wykazują zagubienie człowieka we współczesnym świecie w momencie, gdy jest on pozbawiony możliwości identyfikacji z określonym, bliskim mu środowiskiem. Nie ma zakorzenienia bez przeszłości, nie ma go bez środowiska naturalnego i historycznie ukształtowanego pod każdym względem: historycznym, geograficznym, etnicznym i kulturowym. Zakorzenienie gwarantuje i określa człowiekowi jego miejsce. Region zaś jest rzeczywistością zakorzeniającą człowieka w bliskiej mu wspólnocie, kulturze i terytorium, a tym samym daje poczucie bycia u siebie i bycia sobą, co ma swoje konsekwencje w sferze aktywności człowieka. Wpływa ono bowiem na zrozumienie swoich obowiązków i zadań, a w konsekwencji na włączenie się w nurt życia własnego środowiska. Tworzy się w ten sposób postawy obywatelskie i poczucie solidarności z ideą społeczeństwa, w którym wszyscy obywatele, bez względu na pochodzenie etniczne, społeczne oraz wyznawany światopogląd są równi wobec prawa. Troska o region i jego dziedzictwo kulturowe to obrona własnych korzeni, własnej tożsamości, wzbogacanie osobowości, zaspokajanie potrzeby posiadania własnego miejsca na ziemi. Współodpowiedzialność za region i jego dziedzictwo kulturowe to próba zachowania środowiska i kultury dla przyszłych pokoleń, a przez to wkład jednostki w teraźniejsze i przyszłe losy regionu kraju. Kultura pojawia się wówczas, gdy jeden człowiek nauczy się przekazywać swoje indywidualne doświadczenie drugiemu człowiekowi i następnym pokoleniom. Kultura jest zatem tożsama z tradycją zarówno historyczną jak i tradycją żywą, kształtowana współcześnie. Człowiek zatem może istnieć wyłącznie jako uczestnik kultur: raz jako ten, kto tworzy i przekazuje dziedzictwo kulturowe, po drugie jako ten, kto jest odbiorcą i kontynuatorem tego dziedzictwa. Stąd przekaz dziedzictwa kulturowego jest pierwszym i podstawowym warunkiem trwania danej kultury. 5

6 Tradycyjna kultura regionalna wnosi do kultury narodowej, a przez nią do światowej, dziedzictwo polskich wsi i miast. Dbałość o kulturę rodzimą i język ojczysty jest nieodzowną zarówno dla podtrzymania tożsamości regionalnej jak i narodowej. Regionalizm może łączyć to co bliskie z tym co dalekie, pośredniczyć między małą ojczyzną a otaczającym ją światem pomaga odnaleźć własne miejsce na ziemi. Wśród ludzi którzy konsekwentnie popularyzowali i promowali rodzinne strony był dr Gustaw Studnicki, matematyk z wykształcenia, historyk i regionalista z zamiłowania Cel pracy Celem niniejszej pracy jest przybliżenie sylwetki Gustawa Studnickiego regionalisty oraz ukazanie wkładu i trudu zdobycia materiałów w promowanie Ojczyzny jak również uświadomienie dzieciom, młodzieży jak ważne jest rozwijanie i kształtowanie regionalizmu w dzisiejszym świecie. Wskazano wsie, miejsca w których wprowadzano poczucie obcowania z tradycjami, obyczajami danego regionu. Przeprowadzono kwestionariusz wywiadu z bliskimi osobami Gustawa Studnickiego w celu określenia zainteresowania Gustawa i jego osiągnięcia. Celem pracy jest w szczególności: 1) przybliżenie postaci Gustawa Studnickiego, jego dorobku w zakresie regionalizmu 2) przybliżenie historii Ziemi wadowickiej, 3) poznanie wkładu włożonego przez osobę Gustawa Studnickiego do zachowania obyczajów i tradycji Metody badawcze Dla celów niniejszej pracy najbardziej przydatnymi technikami okazały się: badania dokumentów, analiza treści publikacji wydanych przez Gustawa Studnickiego oraz wywiady przeprowadzone z bliskimi osobami bohatera pracy. Przy typowaniu miejscowości, które rozwijają regionalizm, oprócz analizy materiałów kartograficznych zastosowano także kwestionariusz wywiadu. W celu zdiagnozowania pracy Gustawa Studnickiego przeprowadzono kwestionariusz wywiadu 6

7 z Panią Anielą Studnicka żoną Pana Gustawa Studnickiego oraz z Panem Markiem Studnickim siostrzeńcem. Materiał źródłowy stanowiły, oprócz dostępnej literatury naukowej dotyczącej tematu opracowania, także: dane Sołtysa wsi Babica oraz Starostwa Powiatowego w Wadowicach. Dla potrzeb podjętych badań za główną, uznaje się metodę monograficzną, która według Mieczysława Łobockiego polega na opisie i analizie przebiegu życia ludzkiego rozpatrywanego w kontekście określonego wycinka rzeczywistości społecznej. Ma się tu na uwadze zwykle całościowy lub fragmentaryczny przebieg życia badanych osób, w tym często ściśle określony rodzaj ich działalności z tytułu pracy zawodowej, życia rodzinnego, społecznego, towarzyskiego czy religijnego łączenie z ich dokonaniami 3. Metoda ta opiera się między innymi na założeniu, iż badania powinny mieć charakter monografii historycznej, dlatego, że subiektywne interpretacje, przeżycia można w pełni zrozumieć jedynie wówczas gdy odniesie się je do przeszłych oświadczeń. Wywiad służy głównie do poznania faktów, opinii i postaw danej zbiorowości. Materiał uzyskany drogą wywiadu pozwala ponadto na analizę układów i zależności między zjawiskami. Wartość uzyskanego materiału drogą wywiadu zależy do wielu czynników. Najważniejszym warunkiem dobrego poprowadzenia wywiadu są właściwie przygotowane dyspozycje. Określa się je mianem kwestionariusza. Nie można zapomnieć, że warunkiem przeprowadzenia dobrego wywiadu jest zaufanie, szczerość i przychylność badanego. W niniejszej pracy zastosowano wywiad jawny, pytania miały charakter otwarty nieskategoryzowany, w którym badany jest poinformowany o celach, charakterze i podmiocie wywiadu. Autor kwestionariusza zadaje pytania i pozostawia całkowitą swobodę osobie badanej w udzieleniu na te pytania odpowiedzi. Ponieważ respondentowi nie narzuca się w takim pytaniu żadnego schematu, wariantu odpowiedzi, ma on więc pełną swobodę w zbudowaniu odpowiedzi w wybrany przez siebie sposób. W podjętej pracy badawczej zastosowano również drugą technikę, jaką jest badanie dokumentów. Wartość dokumentów polega przede wszystkim na tym, że są one źródłem informacji o ludziach, przedmiotach, zdarzeniach. Całość składa się z 5 rozdziałów. Pierwszy rozdział przybliża biografię Gustawa Studnickiego, który przyczynił się do kształtowania regionalizmu i poglądów życia 3 M. Łobocki: Metody i techniki badań pedagogicznych. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 2000, s

8 ludności w Wadowicach i okolicznych miejscowości. Rozdział drugi ukazuje publikacje Gustawa, jego przemyślenia odnośnie działalności naukowej. W kolejnym rozdziale nawiązano do rozwoju edukacji regionalnej w najmłodszym wieku dziecka. Omówiono jak kształtowała się edukacja i jakie ma znaczenie dla ludzi. W rozdziale czwartym omówiono dzieje życia Wadowic oraz rozwój oświaty i szkolnictwa, który kształtował się od XVI wieku po dzień dzisiejszy. W ostatnim piątym rozdziale, przedstawiono krótki zarys historii wsi Babica, małej miejscowości w powiecie wadowickim. Inspiracją do tych krótkich przemyśleń, stała się książka Barwałd. Zarys dziejów - autorstwa bohatera niniejszej pracy. Gustaw Studnicki udowodnił bowiem, że nawet te najmniejsze, często zapomniane miejscowości, mogą i nawet mają bogatą przeszłość. Trzeba tylko chcieć zagłębić się w źródła historyczne, szperać w archiwach, przeglądnąć dostępne dokumenty. Najważniejsze jednak w tym wszystkim jest miłość do swojej Małej Ojczyzny i potrzeba serca. 8

9 ROZDZIAŁ I BIOGRAFIA GUSTAWA STUDNICKIEGO Fot. 1 Portret Gustawa Studnickiego Źródło: zbiory własne W małej malowniczej miejscowości - Barwałdzie Górnym dnia 24 maja 1935 r. przyszedł na świat Gustaw Studnicki w przyszłości ceniony pedagog, wychowawca wielu pokoleń młodzieży, historyk swej małej Ojczyzny. Tu spędził dzieciństwo i pierwsze lata młodości. Barwałd, ściślej trzy miejscowości o tej samej nazwie: Barwałd Dolny, Średni i Górny leżą w dorzeczu Skawy, pomiędzy Wadowicami a Kalwarią Zebrzydowską. Wieś ma zabudowę przysiółkową i jest rozrzucona po licznych wzniesieniach opadających w dolinę potoku zwanego Kleczanką 4. Wioska została założona na przełomie XIII i XIV wieku. Pradzieje tej miejscowości związane są z historią księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego. 5 Miejscowość ta należała do galicyjskich wsi, w których panowała bieda, ludziom żyło się ciężko. Gustaw był piątym dzieckiem w rodzinie Józefy z domu Przetak i Aleksego Studnickiego. W domu się nie przelewało. Obydwoje rodzice ciężko pracowali, aby utrzymać liczną rodzinę. Matka prowadziła dom i gospodarstwo, a ponieważ umiała szyć, więc w wolnych chwilach w ten sposób zarobkowała. Była kobietą szybką w działaniu i niesłychanie pracowitą. Zmarła, kiedy jej najmłodszy syn Gustaw miał 4 G. Studnicki: Barwałd. Zarys dziejów, Grafikon, Wadowice 1994, s Ibid., s

10 12 lat. Ojciec był kołodziejem, jednak w tym zawodzie pracował krótko. Chcąc utrzymać rodzinę parał się wieloma innymi zajęciami. 6 Dzieciństwo Gustawa przypadało na lata okupacji wojennej i czasów budowania Polski Ludowej. Upłynęło ono małemu Gustawowi na zabawach w przydomowym ogródku, w sadzie. Było to doskonałe miejsce do zabaw w chowanego. Rzeczka to również miejsce dziecinnych uciech. Tak wspomina tamte czasy: Włócząc się wzdłuż rzeki lub brodząc boso po wodzie próbowaliśmy łowić ryby. Skradaliśmy się cichaczem nad brzeg i w upalne dni obserwowaliśmy stadka jelcy, świnek a nawet szczupaków. 7 Jednak lata spędzone w Barwałdzie to nie tylko zabawa. Rodzice żyli naturalnym rytmem praw przyrody. Kiedy przychodziła wiosna, lato, jesień wszyscy pracowali na roli. Moje uczestnictwo w zajęciach dorosłych nie było przypadkowe. Była to metoda wychowania stosowana przez rodziców. Byli ludźmi prostymi, ale wiedzieli, że w ten sposób dziecko nauczy się pracy i szacunku do niej. Od najprostszego kibicowania robocie, przez zajęcia lekkie, do pełnego udziału w pracy. Kiedy więc były żniwa, małe dzieci szły w pole, nosiły snopy, próbowały grabić ściernisko Muszę przyznać, że wcale nie cierpiałem z tego powodu, wręcz odwrotnie, imponowało mi to i czułem się dowartościowany. 8 Mały Gustaw zanim poszedł do szkoły, pewne rzeczy już umiał. W wieku przedszkolnym, przy okazji rodzinnej gry w karty nauczył się liczyć. Z zapałem oglądał albumy historyczne i zoologiczne, książki szkolne swojego starszego brata Antka. Stykał się również z gazetami, których w domu rodzinnym nie brakowało. W roku 1942 został uczniem Szkoły Powszechnej. Był to okres okupacji. Uczono tylko czytania, pisania, rachowania, religii, rysunków, śpiewu i ćwiczeń cielesnych. Gustaw chętnie się uczył i decyzją pana kierownika przeszedł z klasy III do V, nie chodząc wcale do klasy IV. Stało się to już po zakończeniu wojny. Pan kierownik uznał, Ze moje postępy są na tyle dobre, że dam sobie radę w klasie V. 9 Niespokojne lata okupacji, śmierć matki pozostawiły niezatartą rysę w osobowości małoletniego Gustawa. Powołam się tutaj na jego słowa zamieszczone w pamiętniku: Kiedy dziś patrzę w przyszłość w swoje dzieciństwo i młodość stwierdzam, że śmierć mamy wywarła poważne piętno na mojej psychice. Dziwne, że nie bezpośrednio kiedy miałem te swoje lat, ale znacznie później, kiedy dorastałem i wchodziłem w lata młodości. Byłem młodzieńcem raczej smutnym, 6 A. Studnicki: Wspomnienia czyli moja droga przez życie, Grafikon, Gdynia 1996, s G. Studnicki: Biografia w kratkę. Manuskrypt, Wadowice 1995, s Ibid., s Ibid., s

11 zamkniętym w sobie, dość trudno znajdowałem przyjaciół. Musiało minąć dużo czasu, zanim się z tego otrząsnąłem. 10 Wrzesień 1947 roku Gustaw Studnicki za namową kierownika Szkoły Podstawowej w Barwałdzie Stanisława Flaka, zostaje zapisany do siódmej klasy Szkoły Podstawowej nr 1 w Wadowicach. Nie był to łatwy rok. Sporo kłopotów przysparzały dojazdy koleją. Trzeba było wcześniej wstawać, a powrót był późny. Trudne były pierwsze miesiące adaptacji w nowej szkole. Wszystko obce, nowi koledzy, nowi nauczyciele, mimo to wspomina ten okres bardzo ciepło. W sumie wyniosłem z tej szkoły powszechnej w Wadowicach dużo wiedzy i miłe wspomnienia, choć wielu klasowych kolegów dziś już nie pamiętam. Trwało to tylko przecież jeden rok. Na pewno też ułatwiło mi przejście do klasy siódmej. 11 We wrześniu 1948 roku Gustaw Studnicki rozpoczął naukę w Wadowickim Liceum i Gimnazjum im Marcina Wadowity. Jest to okres, kiedy w Polsce Ludowej wprowadzono reformę oświaty i zaczęto wprowadzać szkoły 11 letnie. Gustaw trafił do jednej z klas ósmych, a zarazem pierwszej klasy szkoły jedenastoletniej. Lata nauki Gustawa w Liceum Ogólnokształcącym przypadły w fatalnych politycznie czasach. Właśnie w tym okresie stalinizm osiągnął swoje apogeum, to w tym okresie nachalna, tępa i kłamliwa propaganda wszelkimi sposobami usiłowała przerobić młodych ludzi na budowniczych socjalizmu. Większość tych młodych wyrosła jednak na normalnych, wrażliwych i wspaniałych ludzi. Kiedy Studnicki był w XI klasie dyrekcja liceum zaczęła organizować tzw. kurs pedagogiczny. Namawiano, aby zapisać się na ten kurs a później całą tę grupę, objęto nakazem pracy. Z tym wiązał się obowiązek podjęcia pracy w szkolnictwie podstawowym. Oto, co mówił na ten temat, jakie rozterki przeżywał: Zacząłem poważnie rozważać możliwość zapisania się na kurs. Gryzłem się z tym przez kilka dni. Jak na 16-latka, była to trudna decyzja, a nikt z dorosłych nie mógł mi poradzić Wiedziałem, że studiowanie w Krakowie bez jakiejkolwiek pomocy materialnej jest raczej niemożliwe, więc trzeba coś zrobić Rozmyślałem o podjętej decyzji przejścia do klasy pedagogicznej, wiele razy decydowałem, że jutro się wycofam i sto razy rozważałem, jakim sposobem iść na studia bez grosza przy duszy. 12 Rok 1952 był niezwykle ważny w jego życiu. Maturę zdał z bardzo dobrym wynikiem. Pragnął studiować. Uniemożliwiły ten zapał trudne warunki materialne no 10 Ibid., s Ibid., s Ibid., s

12 i oczywiście nakaz pracy. Dwa lata później w 1954 roku niespodziewanie awansował na dyrektora szkoły w Nidku. Epizod z tą szkołą trwał niecałe trzy tygodnie. Z dniem 15 września 1954 roku powierzono Gustawowi Studnickiemu obowiązki kierownika Szkoły w Żarnówce. Dalsze koleje losu rzuciły Gustawa do Zakrzowa. Okres zakrzowski to również przełomowe zmiany w życiu prywatnym młodego nauczyciela. W swoich wspomnieniach (wydanych na prawach manuskryptu) tak Gustaw Studnicki pisze o tamtych latach: "Przez kilka miesięcy wiodłem dość monotonny żywot. Szkoła, praca, wyjazdy do Barwałdu, powroty w niedzielę i tak w kółko. Znałem z widzenia kilku młodych ludzi, nauczycieli ze Stronia, z którymi spotykałem się na zebraniach MOZ (Międzyszkolna Organizacja Związkowa), bo jakoś wkrótce po objęciu posady w Zakrzowie "wrobiono" mnie w funkcję szkoleniowego w tymże MOZ. /... / Z młodymi nauczycielami ze Stronia spotykałem się często. Na jednym takim spotkaniu spotkałem Anielę Lompart, która została później moją żoną. /... / Z pierwszymi latami mojej pracy w Zakrzowie wiąże się okres naszego narzeczeństwa i najpiękniejsze wspomnienia mojej młodości. /... / Dwójka naszych - dziś już dorosłych dzieci - urodziła się w czasie naszej pracy w Zakrzowie." 13 To właśnie w Zakrzowie poznaje swoją przyszłą żonę, również nauczycielkę. W czerwcu 1958 roku zawarł związek małżeński z Anielą Lompart ze Starego Sącza. Młodzi małżonkowie zamieszkali w wynajętym pokoju w Zakrzowie. Od września 1959 roku byli już lokatorami nowego mieszkania w szkole w Zakrzowie. 14 Nieustannie myślał o uzupełnieniu swojego wykształcenia. Nadażyła się ku temu okazja wiosną 1959 roku. Rozpoczął wówczas kurs historii, przygotowujący do nauki w studium nauczycielskim. Zgłosił się również na miesięczna sesję historii w Bochni. Pasjonowała Gustawa historia. Jednak zrezygnował z niej. Wybrał matematykę z fizyką. W 1963 roku rozpoczął naukę w Studium Nauczycielskim w Nowym Sączu. Ukończył ją w 1965 roku będąc w czołówce studentów tego rocznika, uzyskując uprawnienia do nauczania w starszych klasach zreformowanych szkół ośmiu klasowych. Nie dawało mu to pełnej satysfakcji. Dlatego w 1966 roku złożył dokumenty do Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie na Wydział Matematyczno- Fizyczny. Niestety nie został przyjęty. Nie zrażony, a zarazem pełen zapału próbował w 1967 roku. Tym razem został studentem krakowskiej uczelni. Rozpoczął się trudny czas studiowania. Tysiące godzin spędzonych nad książkami, jednak nie bezowocnie. 13 G. Studnicki: W Zakrzowie , Wadowice 1997, s Relacja: A. Studnicka, zapis z lutego

13 Gustaw Studnicki w 1971 roku bronił tytułu magistra matematyki. Również w tym samym roku przenosi się wraz z rodziną do Wadowic. Tam podejmuje pracę na stanowisku nauczyciela matematyki w Liceum Ogólnokształcącym im. Emila Zegadłowicza. Swoje matematyczne kwalifikacje potwierdził obroną pracy doktorskiej pod okiem prof. Wandy Krygowskiej i uzyskaniem tytułu doktora nauk matematycznych 15 czerwca 1983 roku. Systematycznie podnosił poziom swojej wiedzy. W 1984 roku Główna Komisji Kwalifikacyjna w Warszawie przyznała Doktorowi Gustawowi Stadnickiemu Trzeci Stopień Specjalizacji Zawodowej w zakresie nauczania matematyki. 15 W 1986 roku dr Gustaw Studnicki przechodzi na zasłużona emeryturę. Jednak nie rezygnuje ze swojego zawodu. Podejmuje pracę w Liceum Ogólnokształcącym na pół etatu. Już w charakterze emeryta prowadził wykłady i ćwiczenia z matematyki z elementami statystyki w Policealnym Studium Zawodowym Zakładu Doskonalenia Zawodowego, filia w Wadowicach. 16 Pracę pedagogiczną w szkole łączył z działalnością społeczna. Szczególnie jej nasilenie przypada na okres sprawowania funkcji kierownika w szkole. Był wówczas radnym Gromadzkiej Rady Narodowej w Stroniu i w Stryszowie. Są to lata Natomiast funkcje radnego Powiatowej Rady Narodowej w Wadowicach pełnił w latach Był też członkiem kolejnych Zarządów Oddziału Powiatowego Związku Nauczycielstwa Polskiego. Działalność ta została wysoko oceniona, o czym świadczą przyznane nagrody i wyróżnienia. W zawodzie nauczycielskim przepracował ponad 40 lat. Lat odmierzanych samokształceniem, pracą w ciężkich warunkach, zmianami zachodzącymi w społeczeństwie. Powołanie historyczne odkrył na nowo będąc emerytem. Rozpoczął realizować swoją pasje szperając po archiwach, bibliotekach, po starych dokumentach. Niejako na zamówienie napisał swoją pierwszą książkę, monografię własnego gimnazjum i liceum Pierwsza wśród równych". Miał kłopoty z wydaniem tej pozycji, długo rękopis czekał, aby zobaczyć światło dzienne. Wtedy Gustaw Studnicki we współpracy ze swoim starszym bratem Antonim z Gdyni własnym nakładem wydał cztery numerowane egzemplarze tej monografii. Numer 1 wysłali Janowi Pawłowi II. Po monografii wszystko poszło jak burza. Bakcyl został połknięty, i zaczęły ukazywać się kolejne 15 Dyplom uzyskania Trzeciego Stopnia Specjalizacji Zawodowej. 16 Relacja: A. Studnicka, zapis z lutego

14 książki, w wielu czasopismach drukowano artykuły, głównie z historii Wadowic i okolic. Do Barwałdu wracał zawsze chętnie, kochał miejsce swojego dzieciństwa. Odwiedzał je często, szukał informacji o swoich korzeniach. Zaowocowało to monografią Barwałd - zarys dziejów" i wydaną w 50 egzemplarzach Genealogią Rodu Studnickich. W dniu 14 sierpnia 1991 roku dostąpił zaszczytu złożenia daru Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II od społeczności licealnej. Po tym niezwykłym wydarzeniu Gustaw napisał i wydał kilka pozycji m.in. Jan Paweł II Papież z Wadowic oraz Z dziejów kultu Wadowickiej Madonny. Od 1994 roku angażuje się w redagowanie katolickiego miesięcznika społeczno kulturalnego ukazującego się w Wadowicach Przebudzenie. Był również członkiem redakcji miesięcznika Nasze Wadowice. Od 1997 roku zasiadał w Radzie Programowej przy Wadowickich Zbiorach Muzealnych oraz brał udział w redagowaniu wadowickiego almanachu pod nazwą Wadoviana. Przez szereg lat był ponadto członkiem Towarzystwa Miłośników Ziemi Wadowickiej. W tymże roku brał udział w przekazywaniu wiedzy historycznej młodym wadowickim przewodnikom, w ramach kursu przewodnickiego organizowanego przez Stowarzyszenie im. Ks. Marcina Wadowity. Gustaw Studnicki ma dwoje już dorosłych dzieci: córkę Urszulę, magistra ekonomii, syna Janusza, magistra inżyniera. Obydwoje założyli już swoje rodziny. Mieszkają w Wadowicach. Jego praca została doceniona. Za godną podziwu pasję w służbie młodzieży i Ziemi Wadowickiej w 1997 roku otrzymuje medal Zasłużony dla rozwoju demokracji i samorządności Wadowic. U schyłku swojego jakże bogatego życia, miasto, którego dzieje wiernie odtwarzał przyznaje mu wyjątkowe wyróżnienie Tytuł Honorowego Obywatela Miasta Wadowic. 17 Z historyka amatora dr Gustaw Studnicki został niekwestionowanym autorytetem w dziedzinie historii omawianego regionu. Dr Gustaw Studnicki zmarł pokonany nieuleczalną chorobą dnia 15 maja 1999 roku. Kilka dni później tłumy wadowiczan żegnały Gustawa na ostatniej drodze życia. 18 Ciężko jest w kilkunastu zdaniach przedstawić życie człowieka, człowieka który swoim działaniem mógłby obdzielić żywot kilku innych ludzi. 17 Relacja: A. Studnicka, zapis z lutego Ks. A. Klimara: Przebudzenie, 1999 nr 6, s

15 ROZDZIAŁ II PUBLIKACJE GUSTAWA STUDNICKIEGO Jeśli jesteśmy świadomi ograniczonej w czasie materialnej egzystencji pragniemy pozostawić jakiś, choćby najmniejszy ślad naszej bytności na Ziemi, wykonanej przez nas pracy, naszego udziału w czynieniu dobra lub przekazywaniu dzieł innych. Taką świadomość posiadał właśnie doktor Gustaw Studnicki. Nie sposób wymienić i omówić wszystkie publikacje doktora Studnickiego. W tym rozdziale zostaną ukazane te pozycje, które dobitnie mówią o jego talencie nie tylko matematyka a w szczególności historyka regionalisty, który z iście benedyktyńską pedanterią studiował archiwalne, pożółkłe dokumenty Monografia gimnazjum i liceum oraz Cmentarz Parafialny w Wadowicach Szczególnie bliska sercu stała się jego ukochana szkoła Wadowickie Liceum Ogólnokształcące im. Dr Marcina Wadowity, którego był absolwentem a później nauczycielem, dlatego podjął się trudnego zadania, opisania jej dziejów. Ocalić przeszłość od zapomnienia 19 tak pisał Gustaw w przedmowie do swojej książki Pierwsza wśród równych. Tak oto doktor Studnicki wyjaśnia genezę powstania książki o liceum: Podjąłem trud wertowania dziejów szkoły z trzech powodów. Pierwszy - to podwójna więź, jaka mnie z nią łączy; tu zdobyłem przed laty średnie wykształcenie i wróciłem po latach jako nauczyciel. Drugi to osobisty mój związek z Wadowicami i regionem. Tu wyrosłem, spędziłem młodość, tu pozostawiłem część 35-letniego społecznego i pedagogicznego trudu. Trzeci powód jest bardziej prozaiczny i praktyczny. To łatwość dostępu do szkolnych dokumentów, wynikająca z miejsca zatrudnienia 20. W roku 1986 przypadał jubileusz 120 letniej działalności znamienitej szkoły. Wówczas Prof. Studnicki ujawnia drzemiący w nim od dawna talent: historyka i polonisty. Wydaje maszynopis Po Polski i dla Polski. Zarys 120 letniej historii Gimnazjum i Liceum w Wadowicach, w którym zawarł krótki przegląd dziejów tej placówki oświatowej. W roku następnym, 1987 wydaje w dziesięciu egzemplarzach 19 G. Studnicki: Pierwsza wśród równych. Dzieje gimnazjum i Liceum w Wadowicach, Towarzystwo Miłośników Ziemi Wadowickiej, Wadowice 1991, s Ibid., s

16 maszynopisu Księgę wychowawców Gimnazjum i Liceum w Wadowicach w latach , a rok później ukazała się Księga absolwentów. Obie te pozycje powstały w trakcie pisania monografii wadowickiego Gimnazjum i Liceum. Stanowiły one fundament pierwszego poważnego opracowania ponad stuletnich dziejów wadowickiej szkoły średniej. Długo rękopis czekał, aby zobaczyć światło dzienne. Wtedy Gustaw Studnicki własnym nakładem wydał cztery numerowane egzemplarze tej monografii. Numer pierwszy został wysłany Janowi Pawłowi II. W odpowiedzi na dar owoc własnej pracy z Watykanu przyszło podziękowanie, w którym Papież wyraża wdzięczność za okazałą w ten sposób życzliwość 21. Autor zadedykował ja najznakomitszemu spośród wszystkich absolwentów Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II. Zaraz na początku czytelnik znajdzie wymowną dedykację z wizerunkiem Papieża. Brzmi ona mianowicie: Jego Świątobliwości Ojcu Świętemu - Janowi Pawłowi II, pierwszemu wśród absolwentów Gimnazjum i Liceum im. Marcina Wadowity w Wadowicach z myślą o tych wychowawcach i wychowankach Szkoły, którzy w latach wojen , i oddali życie za Ojczyznę na polach bitew, w więzieniach, obozach i miejscach kaźni 22. Można tutaj zauważyć związek miedzy tytułem monografii a osobą Papieża. Autor nie bez powodu określił wadowickie gimnazjum i Liceum mianem pierwszego wśród równych. Myślał przecież o najsławniejszym maturzyście szkoły, Karolu Wojtyle, który po latach, 14 sierpnia 1991 roku, jako Papież Jan Paweł II, wypowiedział owe zamienne słowa: Dziękuję Wadowicom za te szkoły, z których tak wiele zaczerpnąłem światła: naprzód podstawową, a potem po znakomite wadowickie gimnazjum im. Marcina Wadowity. Owa monografia Pierwsza wśród równych składa się z przedmowy i trzynastu rozdziałów, aneksów oraz serwisu ilustracji. Problematykę związana ze szkołą prezentuje nader wszechstronnie. Omawia bowiem jej historię, bazę materialną, nauczanie i wychowanie, organizacje uczniowskie, zajęcia pozalekcyjne, opiekę nad młodzieżą, zasady funkcjonowania szkoły, wreszcie wiele miejsca poświęca autor samym uczniom, pracownikom, dyrektorom, nauczycielom i innym, jak również absolwentom oraz czasom wojennym, które zaowocowały patriotycznymi działaniami i postawami nauczycieli i wychowanków. 21 Archiwum domowe: Podziękowanie z Watykanu, 1989r. 22 Ibid., s

17 Nakład rozszedł się szybko. Książka cieszyła się dużym powodzeniem, nie tylko wśród absolwentów tej szkoły i przyniosła autorowi zasłużony rozgłos. Ileż ciężkiej pracy, cierpliwości trzeba było, aby powstał taka znakomita pozycja. Wiele godzin spędził Gustaw w archiwach szkoły analizując dokumenty, przeprowadził setki rozmów z osobami uczęszczającymi do tej szkoły lub w niej pracującymi. Wykonywał wiele rozmów telefonicznych. Był skrupulatny i dociekliwy. Nigdy nie zawierzał niesprawdzonej informacji. Wiedział, że ludzka pamięć jest zawodna i każde wspomnienie, każdy przekaz starał się udokumentować, udowodnić. Szperał, szukał, żeby czegoś nie przeoczyć. Przytaczając pozycje napisane przez Doktora Gustawa Studnickiego nie można pominąć książki, nad którą pracował dwa lata. Jej tytuł brzmi: Cmentarz Parafialny w Wadowicach. Książka ukazała się w roku 1997 i stała się autentycznym bestsellerem. Autor zawarł w niej dzieje cmentarza, opisał ciekawsze i historycznie ważne groby oraz przypomniał sylwetki osób tu pochowanych, m.in. duchownych, lekarzy, nauczycieli, prawników, oficerów WP, poległych za Ojczyznę, pomordowanych w obozach 23. Zawarł w książce wiele cennej wiedzy o przeszłości naszego miasta. Interesowało go wszystko: architektura nagrobków, rzeźby, epitafia i inne napisy nagrobne. Z wielką cierpliwości przeglądał w archiwach stare dokumenty: akta, kroniki, księgi parafialne. Było to zajęcie żmudne i czasochłonne. Studnicki spacerował z notatnikiem po cmentarzu parafialnym, by sprawdzić m.in. czy zapis kościelny zgadza się z rzeczywistością. Nie zawsze spotykał się z życzliwością i zrozumieniem dla swojej naukowej dociekliwości. Bywało, że częściej mógł liczyć na pomoc ludzi spoza Wadowic, którzy korespondencyjnie dostarczali wszystkich potrzebnych informacji. A przecież czytając opisy sylwetek osób pochowanych na Wadowickim cmentarzu możemy poznać okruchy z przeszłości Wadowic. Gustaw miał ogromną historyczną wiedzę o Wadowicach, o ludziach tu mieszkających, o ich zajęciach. Dlatego suche fakty w jego wyobraźni ożywały, napisy nagrobne stawały się konkretnymi osobami. Pokazał, ilu wielkich ludzi zasłużonych dla Polski pochodzi z tego miasta, ilu generałów, duchownych, lekarzy tutaj ma swoje korzenie. Gdyby nie jego badania historyczne, wadowiczanom znana byłaby tylko postać Ojca Świętego. 23 G. Studnicki: Cmentarz parafialny w Wadowicach, Grafikon, Wadowice 1997, s

18 Praca ta kończy kilkuletni okres badań autora, dotyczących wadowickiej nekropolii. Książka składa się z dwóch części. W pierwszej historycznej- pięć rozdziałów mówi o dziejach cmentarza i prezentuje poprzez sylwetki osób tu pochowanych, okruchy z przeszłości Wadowic. Rozdział piąty to swoisty przewodnik historyczny po cmentarzu. Część druga obszerny aneks prezentuje alfabetyczny wykaz wszystkich nazwisk znajdujących się na tablicach nagrobnych cmentarza wraz ze wskazaniem sektora i numeru grobu. Do sięgnięcia po książkę zachęca nie tylko chęć poszerzenia wiedzy historycznej o Wadowicach bądź też możliwości zdobycia informacji o swoich przodkach, ale również cieszą oczy wspaniałe kolorowe i czarnobiałe zdjęcia różnych części cmentarza i rzeźb na nagrobkach Twórczość Gustawa Studnickiego o Janie Pawle II Nie sposób pominąć omawiając twórczość pisarską Gustawa Studnickiego- Jego pozycji związanych z naszym najsławniejszym rodakiem Karolem Wojtyłą Janem Pawłem II. Z większością obywateli współczesnego świata dzielił fascynacje osobowością polskiego papieża Jana Pawła II. Należał do grona osób utrwalających życie i dzieło tej niezwykłej osoby. Żyjąc w mieście, w którym urodził się i dorastał Karol Wojtyła, nie zmarnował okoliczności, miejsca i czasu, z nadzwyczajnym umiłowaniem i skrupulatnie odtwarzał Jego dzieciństwo i młodość upływające w Wadowicach. Umiłowanemu Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II oprócz licznych dedykacji w swoich książkach poświecił następujące pozycje: Jan Paweł II. Papież z Wadowic, Karol Wojtyła Jan Paweł II w Wadowicach, Pomnik wdzięczności za Ojca Świętego Jana Pawła II zgromadzony z międzyludzkiej solidarności i Kalendarium Jan Paweł II w Ojczyźnie. Skromną książeczkę, ale jakże wymowną w słowach: Jan Paweł II Papież z Wadowic otrzymał Ojciec Święty na 75 urodziny od autora. Traktuje ona o wadowickich latach Karola Wojtyły, o Jego związkach z tym miastem, ze szkołą do której także uczęszczał Gustaw Studnicki. W opracowaniu wymienione są nazwiska wszystkich katechetów, nauczycieli i kolegów Karola Wojtyły z czasów szkolnych, użyte również są dawne nazwy ulic w mieście. Autor tak tłumaczy swój zamiar: Zrobiłem to świadomie, dla przypomnienia mu dzieciństwa i młodości w Wadowicach. 18

19 Niech ta skromna praca będzie hołdem złożonym Ojcu Świętemu w 75 rocznicę jego urodzin. Oby Opatrzność zachowała Go w zdrowiu i pozwoliła mu jak najdłużej wypełniać powierzone posłannictwo 24. Mieszkańcy Wadowic zawsze serdecznie i gorąco witali Swojego najznakomitszego Rodaka Jana Pawła II w swoim mieście. Z okazji trzeciej wizyty Papieża w Wadowicach w 1999 roku Zbiory Historyczne Ziemi Wadowickiej oddała do rąk czytelników skromną książeczkę autorstwa Gustawa Studnickiego Jan Paweł II w Ojczyźnie. Jest w niej przedstawione w formie kalendarium dzieciństwo i młodość Karola Wojtyły, lata kapłaństwa w Polsce, Jego związki z miastem rodzinnym jako kapłana, biskupa i kardynała, wadowickie ślady Papieża Rodaka, w szczególności dom rodzinny, kościół i szkoły, które kształtowały Jego osobowość. Autor przypomina również pielgrzymki Jana Pawła II do Ojczyzny oraz odwiedziny w Wadowicach. Czytelnik może również przeczytać niektóre fragmenty przemówień i homilii Ojca Świętego wygłaszanych w Polsce. Ta ksiązka jest również pamiątkowym albumem, ponieważ umieszczono w niej wiele kolorowych zdjęć. Wzruszających, ciekawych i unikalnych. Tą książkę Doktor Studnicki chciał złożyć Ojcu Świętemu za głęboki szacunek i hołd oraz wyrazy wielkiej wdzięczności za słowa pociechy jakich od Niego doznał w czasie ciężkiej choroby w 1998 roku. Tak pisze w Posłowiu książki Umiłowany Ojcze Święty! Jakżem wdzięczny Ci jestem za to błogosławieństwo i polecenie opiece Matki Boskiej. Czytałem je ze ściśniętym gardłem i łzami w oczach. Są dla mnie wielką nadzieją, że dzięki takiemu wstawiennictwu wrócę do zdrowia i będę żył. Bóg Ci zapłać! Wiem, że los człowieka chorego jest Ci bardzo bliski, bo sam doznałeś wiele cierpień. Niech Bóg ma Cię w swojej opiece, darzy Cię dobrym zdrowiem i dodaje sił do wielkich zadań, jakie stoją przed Tobą G. Studnicki: Jan Paweł II. Papież z Wadowic, Grafikon. Wadowice 1995, s G. Studnicki: Jan Paweł II w Ojczyźnie, Zbiory Historyczne Ziemi Wadowickiej, Wadowice 1999, s

20 2.3. Manuskrypty napisane przez Gustawa Studnickiego Manuskrypt - rękopis, w ogólnym znaczeniu każdy tekst utrwalony ręcznie, nie zależnie od rodzaju pisma, materiału pisarskiego i techniki pisania. W odróżnieniu od tekstów powielanych mechanicznie-drukiem lub inną techniką-każdy rękopis jest egzemplarzem niepowtarzalnym o własnych cechach indywidualnych. 26 W węższym dziś przyjęty rozumieniu rękopis manuskrypt to każdy tekst utrwalony ręcznie na materiałach miękkim o charakterze karty przy zastosowaniu barwiącej substancji chemicznej (atrament, tusz, ołówek). Ostatnio do zbiorów rękopisów właściwych łącza się również maszynopisy, natomiast odbitki powielane traktuje się jako druk O Zawoi Mapa 1. Mapa okolic Zawoi Źródło: Gustaw Studnicki zadebiutował w zawodzie nauczyciela w Szkole Podstawowej nr 5 w Zawoi-Gołyni. Do Zawoi trafił z tzw. "nakazu pracy" 27. Ponieważ dziś - 26 Encyklopedia wiedzy o książce, praca zbiorowa pod red. A. Binkermajera, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Kraków 1971, s G. Studnicki: W Zawoi pół wieku temu - Wspomnienia nauczyciela, Manuskrypt, Wadowice 1998, s

21 w okresie bezrobocia i trudności ze zdobyciem pracy - "nakaz pracy" to rzecz raczej mało znana, wypada ją bliżej objaśnić. Otóż w latach uczęszczał do Liceum Ogólnokształcącego im. Marcina Wadowity w Wadowicach. Kiedy był w klasie maturalnej, dyrekcja ogłosiła ponowną rekrutację do tzw. "klasy pedagogicznej". Rok przed nim, w r wyszły z Liceum dwie klasy absolwentów (XI d i XI f w liczbie 72 osób) z maturą i tzw. PKN (Państwowym Kursem Nauczycielskim), którzy zasilili szeregi przerzedzonej przez wojnę kadry nauczycieli szkół podstawowych, głównie w powiecie wadowickim. Wielu tych starszych kolegów pełniło przez lata funkcje kierowników szkół w powiecie, m. in. Stanisława Giermek w Zawoi-Gołyni i Józef Zięba w Zawoi Nr 1. Sam nie miał raczej szansy studiowania, bo nie mógł liczyć na żadną pomoc. Wprawdzie w tamtych latach szkoła kierowała na bezpłatne studia do ZSRR uczniów wyróżniających się w nauce i pracy społecznej i również spośród tego rocznika szukano kandydatów do takich studiów, ale po krótkim namyśle odrzucił taką możliwość. Nie zgłosił się do grona kandydatów, bo obawiałem się wyjazdu w nieznane. Zresztą prawdopodobnie nie zostałby zakwalifikowany z powodu małej aktywności społecznej. Wtedy bardzo zwracano na to uwagę, a Gustaw nie należałem do tzw. "aktywy szkolnego". Dwa lata tam spędzone w 1952/53 i 1953/54 zdecydowały o Jego dalszym losie w służbie nauczycielskiej. Oto co mówi o tamtym czasie: Choć czasy, których te wspomnienia dotyczą były pod każdym względem - i politycznym i ekonomicznym bardzo trudne, wspominam je z ogromnym sentymentem, obejmują bowiem piękne lata mojej młodości i wchodzenia w wiek męski. Przypominam wielu wspaniałych ludzi, których poznałem w Zawoi, jej mieszkańców, moje starsze i młodsze koleżanki i kolegów-nauczycieli, pierwsze sympatie, zauroczenie pięknem krajobrazu, itp. To wszystko zakotwiczyło się w mojej psychice na całe życie 28. Pokonując trudności i wielorakie przeszkody spowodowane brakiem komunikacji, jako 17 latek trafił do wioski rozciągającej się na przestrzeni kilkunastu kilometrów w dolinie rzeki Skawicy pod pasmem Babiej Góry. Szkoła, w której miał uczyć była to izba wynajęta u Gawła w murowanym domu, sąsiadowała ze stajnią przez zamknięte na stałe drzwi. Dlatego w klasie stale było czuć oborą, szczególnie wtedy, gdy wyrzucano gnój. Okna były z przodu i z tyłu, a więc oświetlenie zupełnie 28 G. Studnicki: W Zawoi pół wieku temu Wspomnienia nauczyciela, Manuskrypt, Wadowice 1998, s

22 nieprzepisowe. Druga izba była w drewnianym, krytym gontem domku Floriana i Apolonii Spyrków, jakieś 200 metrów dalej. Domek był stary, miał bardzo niskie drzwi i małe okienka. Musiałem dobrze się schylać, aby nie uderzyć głową o futrynę. Ponieważ koło domu rosły drzewa, a w pobliżu były wysokie pagórki, więc w klasie było ciemno, szczególnie w szare, jesienne i zimowe dni. 29 Nie tylko warunki lokalowe nie sprzyjały nauczaniu. Brakowało pomocy dydaktycznych. W klasach były tylko tablice na trójnogach, kreda i kilka obrazków z literami abecadła oraz fizyczna mapa Polski. Jednak z tym problemem młody nauczyciel umiał sobie poradzić. Tak wspomina pierwsze lekcje: Mimo skromnych, trudnych warunków uczyłem dzieci nieźle takich przedmiotów jak: historia, biologia, geografia, matematyka, fizyka. Opowiadałem dzieciom epizody z historii Polski, na fizyce rysowałem na tablicy doświadczenia, które można było przeprowadzić, na biologii rośliny albo zwierzęta (jakieś ameby, pantofelki, itp.), z geografii pokazywałem na mapie krainy geograficzne, również sporo rysowałem 30. Szkoła w Gołyni była sześcioklasowa i zatrudniała dwóch nauczycieli. Gustaw Studnicki podjął się uczyć klasy od III VI. Uważał, że z dziećmi młodszymi nie poradziłby sobie. Uczyli z koleżanką systemem klas łączonych. Trzeba było być bardzo zorganizowanym, aby tak zaplanować lekcję, żeby część czasu poświęcić jednej klasie, część drugiej. Kiedy pracowało się głośno z jedną klasą, drugiej zadawano inne ciche zajęcia: albo coś do przeczytania, napisania, narysowania. Było to tym bardziej trudne, bo oddziały liczyły około 30 uczniów. To była ciężka praca. Dzieci były spokojne i grzeczne. Do lekcji przygotowywał się starannie i solidnie. Opracowywał plany nauczania, konspekty do każdej lekcji9. Umiał Studnicki krytycznym okiem spojrzeć na swoja pracę. Jak pisze w manuskrypcie: W języku polskim byłem chyba zbyt jednostronny. Ograniczałem się do czytania odpowiednich czytanek i do tzw. Omawiania, to jest opowiadania ich treści. Zbyt mało stosowałem innych ćwiczeń, w tym wzbogacających język i różne formy wypowiedzi. To dopiero przyszło z czasem wraz z nabieraniem doświadczenia 31. Swoją pierwszą i trudną pracę traktował jako obowiązek i jako konieczność. Mijały miesiące i Gustaw wciągał się do nauczycielskiej pracy. Opisuje pierwszą pracę tymi słowami: Codziennie wpół do ósmej do szkoły, 5-6 lekcji, a wiec gdzieś do Ibid., s Ibid., s Ibid., s

23 tej. Powrót za Las, jakiś skromny obiadek u gospodyni, potem przygotowanie lekcji na następny dzień, jakaś lektura, poprawa zeszytów itp. 32. Kiedy Gustaw Studnicki zżył się z mieszkańcami Zawoi niespodziewanie musiał opuścić gościnną wioskę. Został przeniesiony na stanowisko kierownika szkoły podstawowej w Nidku O Nidku Mapa 2. Mapa okolic Nidka Źródło: zbiory własne W 1954 roku, po dwóch latach pracy w Szkole Podstawowej Nr 5 w Zawoi Gołyni Gustaw Studnicki został bez pisania podania, po prostu bez Jego zgody przeniesiony i awansowany na stanowisko kierownika Szkoły Podstawowej w Nidku. Był to efekt wizytacji w Zawoi pana inspektora Leona Warpechowskiego 33, który znalazł w Gustawie młodego i zdolnego nauczyciela na wolne stanowisko kierownika szkoły. O tej zaskakującej decyzji Studnicki dowiedział się na konferencji sierpniowej w Domu Kultury w Andrychowie, kiedy to nie znalazł swojego nazwiska na liście nauczycieli gminy Zawoja. Zdając sobie sprawę, że może nie podołać obowiązkom jakie powinien posiadać kierownik szkoły z dniem 1 września 1954 roku objął posadę w Nidku. Nie potrafił się wykręcić od tego awansu. 32 Ibid., s G. Studnicki: Moje 400 dni w Żarnówce, Manuskrypt, Wadowice 1998, s

24 W trzecim tygodniu pracy do szkoły przyjechał na tzw. lustracje inspektor Zygmunt Niemiec 34, Gustawa wychowawca z maturalnej klasy pedagogicznej w Wadowicach. Objeżdżał szkoły w gminie i sprawdzał, jak zostały wdrożone apele poranne. Wtedy odmieniło się Jego życie. Inspektor poddał propozycje pracy Gustawowi jako kierownika ale w Żarnówce, koło Makowa Podhalańskiego, gdyż tam zwolniło się stanowisko na kierownika szkoły. Zachwalał szkołę 3 km od Makowa mówiąc, że jest: duża i piękna, jest prąd elektryczny, dobrzy ludzie, dobre grono pedagogiczne itp. Gustaw z ogromną chęcią chciał tam pojechać i zobaczyć. Decyzje o zmianie miejsca pracy musiał podjąć natychmiastowo, gdyż liczył się każdy dzień. Pomyślał na chwilę, usiadł i zaczął pisać podanie. Pod koniec tego samego tygodnia poczta przyniosła przeniesienie, w której pisze m. in. z dniem 15 września 1954 roku przenoszę Obywatela na własna prośbę na stanowisko nauczyciela w publicznej szkółce podstawowej w Żarnówce tutejszego powiatu. 35 W oddzielnym piśmie Wydział Oświaty powierzył mu obowiązek kierowania szkoły. Epizod z Nidkiem trwał niecałe trzy tygodnie O Żarnówce Mapa 3. Mapa okolic Żarnówki Źródło: 34 G. Studnicki: W Zawoi pół wieku temu Wspomnienia nauczyciela, Manuskrypt, Wadowice 1998, s Ibid., s

25 Z dwuletnim stażem w pracy nauczycielskiej Gustaw Studnicki pełni funkcje kierownika Szkoły Podstawowej w Żarnówce w latach wiosce w okolicach Makowa Podhalańskiego. Obejmując placówkę nie zdawał sobie sprawy ile pracy go czeka. Budynek, w którym miały odbywać się lekcje nie wyglądał zachęcająco. Najlepiej potwierdzają to następujące słowa: zacząłem oglądać tę piękną szkołę. Stara austriacka budowla, korytarz na przestrzał, po jednej stronie dwie klasy, po drugiej mieszkanie i kancelaria. Wszystko robiło przygnębiające wrażenie. Korytarz i klasy nie malowane pewnie z 10 lat, w tzw. kancelarii hałda makulatury na podłodze, jakieś stare, nie domykające się szafy, wysoki karczemny stół z nogami w kształcie litery X, przykryty gazetami, jedno koślawe krzesło A mieszkanie? Boże, zlituj się! Brudne ściany z wielkimi urągającymi plamami po usuniętych meblach, złuszczone podłogi, brudne okna Obraz nędzy i rozpaczy! 36. Oczywiście musiał jednocześnie uczyć i kierować szkołą, gdzie najwięcej problemów nastręczało przekonanie urzędników Gromadzkiej Rady do słuszności swoich planów dotyczących modernizacji i adaptacji budynku szkoły. Gustaw Studnicki chciał odnowić szkołę poprzez malowanie choćby kilku klas oraz zakup różnych rzeczy. Niestety nic nie dało się zrobić, gdyż urzędnicy charakteryzowali się totalną niekompetencją i nieudolnością. Zasłaniali się brakiem pieniędzy. Gustaw tłumaczył im, że przecież jest jakiś budżet, który choć trochę mógłby wesprzeć szkołę. Ale i to nie dało żadnych skutków. Jako młody kierownik placówki, bo miał zaledwie 19 lat nie zrażał się tymi problemami. Śmiało można powiedzieć, że już wtedy jego poczynania charakteryzowały upór i konsekwencje w dążeniu do celu, cechy tak bardzo niezbędne dla ludzi zarządzających placówkami. Nigdy się nie poddawał, nie zrażał się niepowodzeniami. Kiedy zawiodły wszelkie możliwe próby zdobycia środków na remont od miejscowych władz wyczarował pieniądze. Zachęciłem Komitet Rodzicielski do zorganizowania dochodowej zabawy tanecznej. Odbyła się jedna taka zabawa. Nawet próbowałem na niej wychowywać dorosłych. Ponieważ niektórzy młodzieńcy i mężczyźni tańczyli w nakryciach głowy (kaszkiety, kapelusze) i z papierosami, apelowałem do niech ze sceny, że tak nie wypada 37. Gustaw Studnicki chciał i umiał stworzyć w placówce, w której pracował klimat ciepła i życzliwości, odpowiedzialności za wychowanie dzieci. Jednakże brak bliskości 36 Ibid., s Ibid., s

26 najbliższej rodziny zadecydował o tym, ze poprosił o przeniesienie bliżej domu rodzinnego O Zakrzowie Mapa 4. Mapa okolic Zakrzowa Źródło: zbiory własne Na dłuższy okres czasu zakotwiczył w szkole podstawowej w Zakrzowie. Były to lata Tam ugruntował swoje zawodowe życie. Uczył różnych przedmiotów: języka polskiego, historii, fizyki, chemii, czasami matematyki, wychowanie fizycznego i zajęć praktycznych. Starał się prowadzić lekcje interesująco. W swej pracy kierować się zdobytą wiedzą, a przede wszystkim sercem i intuicja. One podpowiadały jak pracować z każdym uczniem. Uważna obserwacja wychowanków pozwoliły stosować niekonwencjonalne metody nauczania. Najlepiej potwierdzą te oto zapiski ze wspomnień: Lekcje historii wzbogacałem wycieczkami, między innymi w najbliższą okolicę. Prowadziłem dzieci na górę Żar nad Barwałdem i tam na uroczysku, gdzie dawniej stał zamek rycerzy rozbójników opowiadałem lub czytałem o dziejach zamku i losach pięknej, ale okrutnej Włodkowej. Chodziliśmy również do Lanckorony, na Chełm, wyjeżdżaliśmy na dalsze wycieczki, m. in. do Krakowa, do kina w Skawinie na głośny film Krzyżacy, któryś raz do Zakopanego. W Zakopanem 26

27 dzieci zwiedzały również stary zakrzowski kościółek na Harendzie i muzeum Kasprowicza 38. Nadal bardzo dużo czytał, prenumerował gazety, interesował się polityką. Był zadowolony, kiedy w 1956 roku nastąpiły zmiany w szkolnictwie, zrewidowano dość istotnie program języka polskiego i historii, ustalono nowy kanon lektur obowiązkowych. Wprowadzono Pana Tadeusza i utwory innych pisarzy polskich i zachodnioeuropejskich itp. Wróciły również do szkół krzyże i nauka religii, wcześniej wyrzucone. Zaangażował się mocno w prowadzenie biblioteki szkolnej. Dokonał klasyfikacji księgozbioru według powszechnie przyjętych norm bibliotecznych i założył katalog rzeczowy i alfabetyczny. Ułatwiało to posługiwanie się księgozbiorem i uczyło dzieci korzystania z katalogów jak w prawdziwych bibliotekach. Cechowało go poczucie obowiązkowości i punktualności. Kiedy raz zdecydowałem się w trzech Króli pójść z kolegami na zabawę, poprosiłem siostrę, żeby obudziła mnie rano przed szóstą, bo chciałem iść do Zakrzowa na piechotę, aby nie spóźnić się do szkoły. Tak też zrobiłem. Ponad godzinę brnąłem po ciemku i po dość sporym śniegu polnymi drogami i ścieżkami 39. Praca nauczyciela dała możność wyrobienia sobie dobrej opinii w środowisku, zdobycia wielu doświadczeń. Dlatego nie ma się czemu dziwić, że Gustaw Studnicki zostaje powołany na stanowisko dyrektora po raz trzeci. Po objęciu kierownictwa szkoły w Zakrzowie, zabiera się ostro do pracy. Konsekwentnie stara się zadbać o estetyczny i praktyczny wystrój powierzonej mu placówki. Wzbogaca i ulepsza bazę dydaktyczną, aby szkoła mogła realizować nowoczesny system nauczania, przygotowujący ucznia do dalszego kształcenia w warunkach cywilizacji. W szkole zainstalował dzwonki elektryczne na korytarzu i na zewnątrz budynków, naprawił zamki i dorobił klucze przy drzwiach każdej klasy, wieszaczki z oznaczeniem klas, numery na drzwiach i przy kluczykach. Podzielił również ubikacje na damskie i męskie i osobny, zamykany dla nauczycieli, stosownie je oznaczając. Wiele z tych prac wykonywał sam, a więc nie kosztowało to nic. Studnicki okazał się być dobrym organizatorem. Szkoła wymagała remontu. Oczywiście nie mogło być mowy o zleceniu wykonania tej pracy jakiejś firmy, ponieważ władze szkoły nie posiadały na ten cel pieniędzy. Trzeba się było wykazać 38 G. Studnicki: W Zakrzowie Wspomnienia nauczyciela i kierownika szkoły, Manuskrypt, Wadowice 1997, s Ibid., s

28 pomysłowością i zaradnością. Przy zaangażowaniu rodziców i mieszkańców wioski praca została wykonana. Równocześnie z pracami porządkowymi wokół szkoły, młody dyrektor zajął się również zainstalowaniem telefonu. Jedna z największych inwestycji było doprowadzenie do szkoły wodociągu. Dużo pracy włożył w przekształcenie szkoły w Zakrzowie w ośmio klasową. Dążył do tego, aby poziom nauczania był coraz wyższy. Nie było to łatwe. Jednym z powodów były trudności kadrowe. Zakrzów nie był miejscowością atrakcyjną, dlatego wykształceni nauczyciele nie chcieli w niej uczyć. Drugim powodem rzutującym na poziom wyników nauczania była obecność w szkole dzieci z Domu Dziecka, wychowawczo trudnych, sprawiających wiele kłopotów. Trzecia przyczyna, która powodowała, że wysiłki szkoły nie przynosiły rezultatów były dość mizerne tradycje oświatowe Zakrzowa. W przeszłości niewiele tu było osób, które zdobyły wykształcenie. Nie było wśród mieszkańców wsi pędu do kształcenia swoich dzieci. Przeważnie posyłali je do rzemiosła lub szkół zawodowych. Studnicki postanowił zmienić myślenie mieszkańców wioski. Zachęcał rodziców zdolniejszych uczniów do kształcenia w szkołach średnich. Sam starał się zapewnić im dobry start. Zabiegał o wzbogacenie wyposażenia w pomoce naukowe, poszukiwał sposobów na rozwiązanie problemów wychowawczych i edukacyjnych związanych z podnoszeniem poziomu nauczania. Jego praca społeczna i pedagogiczna została doceniona przez ówczesne władze oświatowe. W roku 1967 Wydział Oświaty i Kultury i Zarząd Oddziału Powiatowego ZNP przyznał Kierownikowi Gustawowi Stadnickiemu nagrodę pieniężna i wyraził uznanie i podziękowanie za pracę w kształtowaniu umysłów i charakteru powierzonej młodzieży 40. W roku następnym 1968 z okazji Dnia Nauczyciela uznanie i podziękowanie za wzorową i owocna pracę na polu oświaty i wychowania Gustaw otrzymał od Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego 41. Nadchodzi jednak czas, kiedy skromny wiejski nauczyciel opuszcza sercu miłą wioskę. Wędruje do Wadowic, miasta, w którym, spędzi resztę życia. 40 Podziękowanie z Wydziału Oświaty i Kultury oraz ZNP. 41 Podziękowanie Ministra Oświaty i Szkolnictwa Wyższego. 28

29 O Wadowicach Mapa 5. Mapa gminy Wadowic Źródło: Rok 1971 wiele zmienił w życiu skromnego wiejskiego nauczyciela. Wraz z rodziną przeprowadził się do Wadowic. We wrześniu rozpoczął pracę jako nauczyciel matematyki w renomowanym liceum, które kiedyś ukończył. Był pełen entuzjazmu, gdyż mógł uczyć w tak słynnej szkole, do której uczęszczał niegdyś Karlo Wojtyła nasz Papież. A oto podziękowania Jana Pawła II za możliwość nauki w tej szkole: Dziękuję Wadowicom za te szkoły, z których tak wiele zaczerpnąłem światła: naprzód podstawową, a potem to znakomite wadowickie gimnazjum im. Marcina Wadowity 42. W swej pracy kierował się zdobytą wiedza i doświadczeniem, sercem i intuicja. Miał niepowtarzalną osobowość i kulturę osobistą. Codziennie pieszo chodził do szkoły, w garniturze, pod krawatem z teczką pod pachą. Uważnie obserwował swoich wychowanków, każdy znajdował u niego zrozumienie i akceptację. Miał dla uczniów święta cierpliwość i charakter stoika. Zwracał uwagę na język wypowiedzi, sam używał zgrabnej polszczyzny. Był nauczycielem twórczym, otwartym na zmiany, propagatorem nowatorstwa pedagogicznego. Cechowała go duża wnikliwość i rzetelność oraz bogactwo 42 J. Jędrygas: Moje Miasto Wadowice, Voyage, Wadowice

30 stosowanych technik i metod badawczych także wysoki poziom metodycznego i merytorycznego przygotowania do prowadzenia zajęć z uczniami. Przez szereg lat pracował z młodzieżą w różnych formach zajęć pozalekcyjnych, zajmujących się rozwiązaniem różnych zadań i problemów. Były to: koło matematyczne w klasach licealnych, międzyszkolne koła uczniów klas ósmych szkół podstawowych o tematyce rekurencji i indukcji matematycznej, próby wprowadzenia gier algebraicznych, roczny konkurs zadań matematycznych 43. Był propagatorem ciekawych rozwiązań organizacyjnych i metodycznych. Tak oto opisuje swoja nowatorska działalność: Prowadzę w grupie uczniów z klas o profilu biologiczno-chemicznym koło matematyczne w oparciu o tzw. Kartotekę tematów i problemów. Jest to zbiór kart z krótkim tekstem zawierającym albo jakieś zadanie lub problem albo pewien temat, z którym uczeń może się poznać w podobnej w karcie literaturze. Całość jest podzielona na 8 działów oznaczonych literami od A do H i na trzy poziomy Przygotowanie kartoteki było dość pracochłonne, trzeba było przeglądać dostępną literaturę i opracować dostępne teksty. Uzupełnienie wymaga śledzenia na bieżąco ukazywanych się pozycji. Zajęcia w kole pracującym w oparciu o kartotekę mają trochę nietypowy charakter i przebiegają dość ciekawie. Część czasu uczniowie poświęcają na indywidualne czytanie artykułów, w zespołach 2-3 osobowych zajmują się rozwiązywaniem wybranych zadań, problemów, niektóre tematy dyskutowane są wspólnie. Rola prowadzącego polega na udzieleniu wyjaśnień, łączeniu się do pracy zespołów względnie pojedynczych osób. Istnieje tu zasada swobody. Uczeń dobiera sobie zadanie według własnych możliwości 44. Na kółko matematyczne przychodzili uczniowie, którzy na lekcjach matematyki wyróżniali się. Często zadawał sobie pytanie dlaczego? i zaraz dopowiadał obserwacje tych osób wydają się wskazywać, że zajęcia w kole są dla nich pewna przygodą intelektualną, dają szansę przeżywania przyjemności matematyki 45. A tak pisał T. Vega: Dzieci są bardziej skłonne znajdować przyjemność w matematyce, gdy znajdują ją ich nauczyciele 46. Bowiem Gustaw Studnicki lubił swój przedmiot. Był mistrzem dla swoich uczniów. Starał się przekazywać zawiłości matematyczne tak, aby zainteresować każdego ucznia i tego zdolnego i tego słabszego. 43 G. Studnicki: Kartoteka tematów i problemów jako forma popularyzacji matematyki, Matematyka nr 5, Wadowice 1980, s Ibid., s Ibid., s T. Vega: Nauczyciel i matematyka, Oświata i wychowanie, nr 4,

31 Za wybitne osiągnięcia w pracy dydaktycznej i wychowawczej otrzymał nagrodę stopnia trzeciego ufundowaną przez Ministra Oświaty i Wychowania. W swojej pracy pedagogicznej dbał o popularyzacje matematyki w kręgach młodzieży. Efektywnie promował sowich uczniów i liceum w którym uczył. W roku szkolnym zaangażował się w przygotowanie i organizacje Powiatowych, Międzyszkolnych Zawodów Matematycznych. Zostały docenione jego wysiłki pracy z młodzieżą uzdolniona. Praca w Liceum Ogólnokształcącym dawał mu energię, satysfakcje i radość. Kierował się bezwarunkową akceptacja każdego wychowanka, wspierał jego indywidualny rozwój, dostrzegał potrzeby i problemy. Cieszył się dużym zaufaniem młodzieży. Zawsze starał się promować ucznia i dążyć do osiągnięcia przez niego sukcesu. O efektach dydaktycznych świadczy udział uczniów w konkursach przedmiotowych, olimpiadach. Doceniając społeczna wagę pracy z uczniem uzdolnionym Urząd Wojewódzki Kuratorium Oświaty i wychowania w Bielsku-Białej wyraziło podziękowanie Profesorowi Stadnickiemu za pracę w rozbudzeniu zamiłowania do matematyki u ucznia Grzegorza Możejki 47. Zdobyta wiedzą i doświadczeniem dzielił się z młodymi nauczycielami podczas praktyk studenckich. Był opiekunem studentów Wyższej Szkoły Pedagogicznej i Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Szczególnie podziękowanie za życzliwą i zarazem kompetentną opiekę, ofiarność i duży wkład nad metodycznym przygotowaniem studentów do zawodu nauczycielskiego otrzymał od rektora Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie 48. W domowym archiwum pieczołowicie pielęgnowanym przez panią Anielę Studnicka znajdują się: Złota Odznaka ZNP 49, przyznana w 1972 roku, Złoty Krzyż Zasługi 50 za dwudziestoletnia nienaganna prac4)ę pedagogiczną. A w 1985 roku za szczególnie wyróżniającą, trzydziestoletnia pracę pedagogiczną Gustaw Studnicki został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Odrodzenia Polski. Nic więc dziwnego, że kolejne uznanie to nagroda specjalna za wybitne osiągnięcia w pracy dydaktycznej i wychowawczej z Ministerstwa Oświaty i Wychowania, która dotarła do Profesora Studnickiego w 1986 roku. 47 Podziękowanie wystawione przez Urząd wojewódzki Kuratorium Oświaty i Wychowania, Wadowice Podziękowanie Rektora Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie. 49 Legitymacja Złotej Odznaki ZNP. 50 Legitymacja Złotego Krzyża Zasługi. 31

32 ROZDZIAŁ III WPŁYW TWÓRCZOŚCI GUSTAWA STUDNICKIEGO NA ROZWÓJ EDUKACJI REGIONALNEJ DZIECKA W WIEKU PRZEDSZKOLNYM 3.1. Podstawowe założenia edukacji regionalnej Współcześnie w okresie ekspansji kultury masowej, przyspieszony rozwój cywilizacyjny niesie ze sobą zagubienie człowieka w świecie, życie w chaosie. Wywołuje to potrzebę poszukiwania pewnych stałych i bezpiecznych punktów oparcia. Stąd narasta zainteresowanie problematyką regionalną. Poza tym chcąc wychować człowieka twórczego, otwartego, świadomego i pewnie poruszającego się w świecie wartości niezbędne jest ukształtowanie w nim poczucia własnej tożsamości regionalnej jako podstawy zaangażowania się w funkcjonowanie własnego środowiska, regionu, ojczyzny. Wartość moralna i potencjał uczuć, jakie wiąże się z pojęciem Małych ojczyzn, są tym silniejsze, im gruntowniej i szybciej zmienia się świat wokół człowieka i sam człowiek. Zdaniem Nowakowskiego mała ojczyzna to fenomen kulturowy odnoszący się do stanu świadomości, wrażliwości, który tworzymy ofiarując dziecku określoną wizje świata. Wizja ta powstała pod wpływem tradycji, ukształtowanej przez symboliczny przekaz (obrzędy, wybrane elementy krajobrazu) oraz przekaz ustny, w tym język jego oryginalność, odmienność, zasób leksykalny, artykulacje, a także mity, podania, baśnie i legendy czy też konkretne przedmioty kulturowe. Jednak mała ojczyzna nie jest wyłącznie arkadią dzieciństwa, ziemski rajem, staje się wielowymiarową wartością, a w szczególnym aspekcie paradygmatem życia i istnienia 51. Daje ona dziecku poczucie zakorzenienia, swoistą więź z przeszłością przez odnajdywanie rodowodu kulturowego. Zasadniczym warunkiem zachowania własnej kultury i jej trwania jest przekaz dziedzictwa kulturowego. Przekazywanie dziedzictwa kulturowego odbywa się przede wszystkim poprzez przyjęcie wartości tkwiących w bezpośrednim, przyrodniczym i kulturowym otoczeniu człowieka. Wpływa to również na kształtowanie osobowości. 51 J. Nowakowski: Z doświadczeń regionalisty. Regionalizm Polski u progu XXI wieku, Wrocław 1994, s

33 Wartość regionu i postawy regionalnej ma dwa wymiary. Pierwszy to wspólnota dla konkretnej społeczności lokalnej jest ona naturalną samoobrona przed niebezpieczeństwem uniformizmu i unifikacji. Jeśli bowiem przyjąć, że wynika ona z różnorodności, broni jej i ją rozwija, ze opiera się na autonomii regionu, to w praktyce oznacza zagwarantowanie danej społeczności szerokiego wachlarza działań społecznych, gospodarczych, kulturowych a nawet politycznych. Drugi wymiar ujawnia się w odniesieniu do jednostki zagospodarowaniem podstawowym dla człowieka jest tzw. Poczucie zakorzenienia. Człowiek musi mieć takie poczucie, jeśli chce być w pełni podmiotem, a nie przedmiotem toczących się procesów kulturowych. Nie ma zakorzenienia bez przyszłości, nie ma bez środowiska naturalnego i historycznie ukształtowanego pod każdym względem: historycznym, geograficznym, etnicznym, kulturowym. Podstawową aktywnością jest poczucie przynależności do konkretnego miejsca, do wspólnoty, w której człowiek wchodzi w kontakty bezpośrednie i zrozumiałe, do kultury, która jest nośnikiem, tych zrozumiałych i bliskich wartości oraz tzw. Zakorzenienie, które gwarantuje i określa człowiekowi jego miejsce. Od dawna treści regionalne wprowadzone są przez nauczycieli w toku edukacji. Jednak skupiono się wyłącznie na treściach regionalnych dotyczących przeszłości, mających służyć przede wszystkim ratowaniu od zapomnienia tradycji oraz regionalnego folkloru. Natomiast współcześnie regionalizm rozumie się jako zaszczepienie dzieciom poczucia wartości wynikających z faktu przynależności do danego regionu zaczynamy dostrzegać wyjątkowe społeczno-wychowawcze wartości. Podstawą edukacji regionalnej i rozbudzania świadomości jest wiedza historyczna o regionie. Tak więc edukacja regionalna jest jedną z koncepcji współczesnej pedagogiki, nierozerwalnie związaną z tendencja odrodzenia regionalizmu, który koncentruje się wokół dynamicznego rozwoju i wzbogacania wartości tkwiących we własnym środowisku, dąży do ożywienia różnorodności kulturowej poszczególnych regionów jako wyrazu bogactwa życia społecznego, umocnionego poczuciem własnej tożsamości i zakorzenienia. Wskazuje ona na potrzebę umożliwienia młodym ludziom poznawania własnego dziedzictwa kulturowego, tradycji regionalnej, uwewnętrznienia wartości i treści regionalnych. Tym samym, wiec podkreśla potrzebę udzielania wychowankom pomocy w integralnym rozwoju osobowości, w który istotne miejsce zajmuje kształtowanie tożsamości regionalnej i utrwalanie postaw regionalnych. 33

34 W koncepcji edukacji regionalnej zwraca się uwagę na człowieka, jako niepowtarzalną wartość, ale nie zapomina się o tradycyjnych instytucjach takich jak: rodzina, kościół, instytucje oświatowe i kulturalne. Zadaniem edukacji regionalnej będącej częścią kultury jest przekaz dziedzictwa kulturowego danego regionu, z równoczesnym uświadomieniem dzieciom i młodzieży bogactwa wielowymiarowości dziedzictwa, jak również potrzeby jego kontynuacji i pomnażania. Stąd należy ukazać uczniom, to nie tylko kraina geograficzna, historyczna oraz kulturowa, ale również określone dziedzictwo pokoleń, pewną społeczność połączona więzią materialna i duchową, ważna część składowa kultury całego narodu, a także przestrzeń życia oraz działania. Uczniowie winni posiąść możliwie najszerszą wiedzę, jak również przeświadczenie o miejscu i roli, jaką spełnia kultura regionalna nie tylko czerpiąc, ale i wnosząc swój wkład w kulturę narodową, europejską i światową. Zagadnienie zakorzenienia znalazło swoje odbicie w podstawie programowej Edukacja regionalna dziedzictwo kulturowe w regionie. Określono w nim, że głównym celem edukacji regionalnej w procesie dydaktyczno wychowawczym jest: ukształtowanie w uczniach poczucia własnej tożsamości regionalnej, jako postaw zaangażowania się w funkcjonowania własnego środowiska i autentycznego otwarcia się na inne społeczności i kultury. 52 W założeniach programowych określa się następujące zadania: wyposażenie ucznia w zasób wiedzy o własnym regionie (okolicy) w powiązaniu z szerszą rzeczywistością narodową, państwową a nawet międzynarodową, dotyczących różnych płaszczyzn własnego środowiska regionalnego, geograficznej, etnograficznej oraz kulturowej; wydobywanie w procesie edukacji wielorakich wartości tkwiących we własnym regionie w kontekście wartości narodowych, państwowych, ogólnoludzkich. Zdobyta wiedza powinna uświadomić uczniowi autentyczne wartości środowiska. Wszystkie elementy kształtujące pojęcie regionu, a mianowicie terytorium, grupa społeczna kultura są nośnikami różnorodnych wartości; wprowadzenie ucznia w świat wartości środowiska. Przekaz wiedzy, wydobycie jest propozycją całego systemu wartości, którą człowiek może zaakceptować, dokonując identyfikacji; 52 S. Bednarek: Dziedzictwo kulturowe w regionie. Założenia programowe, TDES Silesia, Wrocław 1999, s

35 kształtowanie tzw. tożsamości pluralistycznej. Jej istota polega na tym, że człowiek poznając głębiej siebie, własne zakotwiczenie w swojej społeczności, kulturze uczy się trafniej odczytywać i interpretować zachowanie innych, uczy się szanować ich odmienność. Dokument ten zmienia oblicze naszej edukacji. Zaowocuje przywiązaniem do ziemi ojczystej i umiłowaniem jej przodków. Treści realizowane w edukacji regionalnej obejmują szeroko rozumiane dziedzictwo kulturowe w regionie. Wyróżnić można takie płaszczyzny jak: kultura materialna (budownictwo, strój), intelektualna (literatura, dorobek naukowy), religia (całokształt przekonań i wierzeń religijnych), etyczna (etos), techniczna (cały dorobek techniczny), estetyczna (twórczość artystyczna). Nie można zapomnieć, że dziedzictwo kulturowe w regionie jest nośnikiem wielorakich wartości: materialnych, intelektualnych, moralno-społecznych, religijnych, które są w życiu niezmiernie ważne. Istotną rolę tych wartości należy widzieć nie tyle w samej ich wielkości i różnorodności, ale i jakości. Są to wartości stałe, sprawdzone wielowiekową tradycją. Pojęcie jakości oznacza również wartości bliskie osobie, własne, ponieważ są to wartości własnego rodzimego środowiska społeczno-kulturowego, ukształtowanego przez wspólnotę regionalną z myślą o człowieku. Kultura regionalna swoimi wartościami obdarza człowieka, stwarza mu możliwości korzystania z wartości własnego środowiska, a tym samym wpływa na rozwój jego osoby. Rozwój człowieka, dokonuje się, bowiem przez kulturę, która jest nośnikiem wartości. Dziedzictwo kulturowe własnego środowiska, będąc nośnikiem wielorakich wartości oddziałuje na wiele sfer człowieka, umożliwiając mu wielopłaszczyznowy rozwój. Tak więc, kultura regionalna jest szkołą dokonującą rzetelnego i uczciwego rozwoju osoby. W tym też tkwi rzeczywista wartość dziedzictwa własnego regionu. W toku edukacji regionalnej realizuje się też wychowanie, które nie jest możliwe bez uwzględnienia dziedzictwa kulturowego w regionie. Dobra kultury regionalnej, będącej nośnikiem wartości bliskich człowiekowi, stwarzają warunki dla jego integralnego rozwoju. W tym procesie wychowania ważne jest jednak rozpoznanie dóbr kultury regionalnej, ujmowanych w wielorakości ich płaszczyzn. Pozwala ono wychowankom dostrzec wartości rodzime i odkryć ich egzystencjalne znaczenie, a przez to także angażuje emocjonalnie. Egzystencjalizm jego fundamentalnym założeniem jest teza głosząca, że w przypadku istot ludzkich egzystencja wyprzedza esencję co oznacza, iż człowiek odnajduje 35

36 siebie, będąc przez świat i życie zmuszony do działania i dokonywania wyborów poprzez swe czyny i decyzje tworzy i określa swą esencję (istotę) 53. Z istoty bowiem tych wartości zdaje się wynikać, że przy ich rozpoznaniu i odkryciu sensu nie sposób zachować obojętność uczuciowa. Właściwie ukazanie wartości tkwiących w dobrach kultury regionalnej angażują wychowanków w taki sposób, że czuja się oni niejako zmuszeni do zajęcia wobec nich czynnej postawy i podjęcia się ich realizacji, co znajduje wyraz w poszanowaniu dziedzictwa kulturowego w regionie, trosce o jego przekaz kolejnym pokoleniom oraz podjęciu działań celem pomnożenia dóbr kultury regionalnej. Przekazywanie dziedzictwa kulturowego powinno odbywać się od wczesnego dzieciństwa. Wówczas ojczyzna małego dziecka jest to, co bliskie i znajome, gdzie rozwija się i wzrasta, ogród, podwórko, najbliższa okolica. Wynika to z możliwości poznawczych dziecka, jego rozwoju emocjonalnego, stopniowego wkraczania w świat otaczającej je rzeczywistości. Nasuwa się pytanie jak sprawić, aby to zetknięcie z coraz szerszymi społecznymi kręgami było zarazem odkrywaniem wartości, które pomogą odnaleźć ład i harmonie w dalszym życiu. Istnieje wiele możliwości realizowania edukacji regionalnej w szkole i przedszkolu m. in. Poprzez edukację regionalną nauczycieli w ramach tzw. Szkoleniowych rad pedagogicznych, programy autorskie, lekcje muzealne itp. Najlepszym okresem do wprowadzenia elementów edukacji regionalnej jest wiek przedszkolny, który charakteryzuje się dużym skokiem intelektualnym w rozwoju dziecka. Dzieci w tym okresie są bardzo wrażliwe na piękno otoczenia, dlatego należy je uczyć kochać to, co jest nam szczególnie serdeczne i bliskie. Ukazanie dzieciom tego, co we ich regionie jest piękne, ciekawe i godne zaprezentowania, to najprostszy sposób, który pozwala odczuć rdzenność tego regionu, poznać i uszanować jego tradycję, wzbudzić przywiązanie i miłość do rodzinnej ziemi. Dzieci wychowane w potrzebie kontaktu z kulturą i sztuka, nauczone prokulturowego myślenia, w okresie dojrzałym będą potrafiły zachować własną tożsamość, szanować ja i pielęgnować, a poprzez własny rozwój wzbogacić i przekazać następnym pokoleniom. C. Freineta zauważył potrzebę maksymalnego rozwoju osobowości dziecka. Poszukiwał właściwe metody nauczania. Był przekonany, że dziecko ma wrodzoną potrzebę więzi ze społecznością, która skłania go do nieustannego rozwoju, 53 Encyklopedyczny przewodnik po świecie ideii, praca zbiorowa pod red. S. Bednarek, ASTRUM, Wrocław 1996, s

37 pomagającego mu w zdobywaniu maksymalnej wiedzy nad otaczającym go środowiskiem. Według niego szkołę cechowały między innymi: wyzwalanie twórczej postawy dziecka stymulującego rozwój osobowości; poszanowanie jego prawa do wypowiadania się na określone tematy lub w określonej formie, wynikające z ogromnego zaufania do dziecka; szkoła przez życie i dla życia; szeroki kontakt dziecka ze środowiskiem społecznym i przyrodniczym; rozbudzanie aktywności poznawczej połączonej z różnymi formami pracy indywidualnej i zespołowej; klimat wzajemnego zaufania, tolerancji, poszanowania i partnerstwa w kontaktach: uczeń uczeń, nauczyciel uczeń; umiejętne łączenie zabawy z pracą; partnerski udział dziecka w organizacji życia klasowego, szkolnego, w planowaniu własnej pracy i prac klasy oraz wyborze metod i form wykonywania zadań 54. Każdy region ma ciekawą tradycję i kulturę. Zapoznanie dzieci z tradycją własnego regionu, daje im wiele radości, a nauczycielom wiele satysfakcji. O tym, że nasze tradycje i obyczaje nie są zapominane w edukacji najmłodszych świadczą treści zawarte w jednym z programów edukacji przedszkolnej Moje przedszkole. Realizowane jest budzenie zainteresowania tradycjami i miejscowym folklorem: Zapoznanie dzieci z wytworami sztuki ludowej, Organizowanie spotkań z twórcami ludowymi, Wykorzystanie elementów sztuki ludowej w pracach plastycznych dzieci i przy dekorowaniu Sali (wycinanki, pisanki, gliniane ulepianki, pocztówki świąteczne, urządzanie kącika regionalnego), Aktywne uczestnictwo w poznawaniu tradycji i zwyczajów wiążących się z różnymi obrzędami i świętami, Słuchanie nagrań zespołów ludowych, Nauka popularnych przyśpiewek ludowych i zabawa związanych z regionami, w którym usytuowane jest przedszkole, Zapoznanie z legendami charakterystycznymi dla danego regionu, Poznanie miejscowych zabytków. Budzenie zainteresowania własną miejscowością: 54 Z. Piwońska: Edukacja regionalna, Wydawnictwo Oświatowe FOSZE, Rzeszów 2001, s

38 Poprawne nazywanie własnej miejscowości, Zapoznanie z ważniejszymi zabytkami, Poznanie herbu własnego miasta, wyjaśnienia jego znaczenia. Zwrócenie uwagi na zróżnicowanie regionów Polski charakteryzujących się różnym ukształtowaniem terenu, bogactwami naturalnymi i różnym rozwojem przemysłu: Słuchanie tekstów literackich dotyczących określonych regionów Polski, Zwiedzani muzeów regionalnych, Wykonywanie albumów regionalnych, Wzbogacenie słownictwa wiążącego się z danym regionem, zasygnalizowanie istnienia gwary, Organizowanie spotkań z władzami regionu, ludźmi zasłużonymi dla regionu. Stąd zadaniem wychowawców jest takie organizowanie toku nauczania by dzieci miały możliwość poznania dziedzictwa kulturowego w regionie odkrywania wartości w nim tkwiących i kształtowanie ich w świetle postaw, które z jednej strony są zakorzenione w małej ojczyźnie, z drugiej natomiast zdolne do umiłowania tego wszystkiego, co składa się na Ojczyznę Program autorski Miasto Wadowice i jego okolice Dla dzieci z przedszkola nr 5 w Wadowicach nadanie imienia placówce było bardzo ważnym wydarzeniem. Ich patronem został znany wadowiczaninem nauczyciel, miłośnik ziemi wadowickiej, który pomagał mieszkańcom lepiej poznawać swoje korzenie, przeżywać i współuczestniczyć w kultywowaniu tradycji Doktor Gustaw Studnicki. Dla każdego człowieka mała ojczyzna dom rodzinny, środowisko sąsiedzkie, otoczenie przyrodnicze stanowi punkt wyjścia do formowania poglądów i wyboru drogi życiowej. Poznanie i zrozumienie swoich korzeni wpływa na kształtowanie osobowości dziecka otwartego na otaczającą go rzeczywistość. Warunkuje również świadomość, kim jest, gdzie mieszka i skąd pochodzi, uczy poszanowania otaczającego świata, miłość do swojego regionu. Sami musimy uzupełnić swoja wiedzę, aby dostarczyć dzieciom wiadomości o własnym regionie. Jakże wówczas pomocne są nam teksty napisane przez Gustaw Studnickiego. Tak jak on kochał swoją miejscowość, tak chcemy tą miłością do swojego regionu zaszczepić wychowanków. 38

39 W przedszkolu nauczycielki starają się poświęcić wiele uwagi pielęgnowaniu tradycji. Powstał również autorski program regionalny. Celem napisania programu edukacji regionalnej Miasto Wadowice i jego okolice stały się przekonania, które doprowadziły do stwierdzenia, że dokładne poznanie rodzinnej miejscowości i jej okolic, a zarazem miejscowości najsłynniejszego na świecie Polaka jakim jest Jan Paweł II oraz pasjonata, historyka Wadowic Gustawa Studnickiego, powinno odbywać się już od wczesnego dzieciństwa, że należy je realizować na każdym etapie kształcenia uwzględniając odpowiednie formy i metody. Jest to także jeden z warunków istnienia kultury narodu, która przekazywana jest z pokolenia na pokolenie. Dziecko w wieku przedszkolnym, wielu spraw jeszcze nie jest w stanie zrozumieć, lecz wiele może przeżyć. Radość, zachwyt, podziw, szacunek do rodzinnych stron to przeżycia, które wpływają na ich poznanie, na podstawie coraz bogatszej już wiedzy. Pierwsze przeżycia i doświadczenia dziecka, szczególnie o silnym zabarwieniu emocjonalnym, są najbardziej trwałe i pozostają na całe życie. Opracowany program regionalny, jest programem uzupełniającym, wspierającym w kształtowaniu przedszkolnym. Został skonstruowany w oparciu o istniejące przepisy prawne: podstawę programową wychowania przedszkolnego. Program ma umożliwić dzieciom poznanie własnego regionu i utożsamienia się z nim. Tak właśnie Gustaw Studnicki będąc nauczycielem starał się umożliwiać wychowankom odkrycie tożsamości kulturowej i własnego miejsca na świecie. Jak już wcześniej zostało wspomniane organizował różne zajęcia pozalekcyjne. Przy organizacji zajęć wyrównawczych należyte efekty uzyskuje się wówczas, kiedy zajęcia prowadzi wychowawca klasy, który jest do tej pracy odpowiednio przygotowany. On lepiej wie niż inne osoby, jakie braki ma uczeń, w czym potrzebna jest mu pomoc. Poza tym prowadząc lekcje i śledząc prace uczniów w różnych zespołach orientuje się w ich postępach, co ma niewątpliwy wpływ na mobilizację ucznia do pracy nad sobą. Szczególną troskę Gustaw otaczał rozwijanie zainteresowań czytelniczych. W tym celu stworzył sam biblioteczkę, która później przerodziła się w klasową i była stopniowo obsługiwana przez uczniów. Jest to forma pracy pozalekcyjnej, której winno się poświęcić trochę uwagi ze względu na korzyści, jakie czerpią z tej pracy uczniowie, chętniej sięgają po książki, wzbogacają swoje słownictwo, wiedzę, powstają u nich pierwsze zaciekawienia tą książką. Od tego Gustaw Studnicki zaczął prowadzić system nauczania a nie od nauki na pamięć i po łebkach. Sam przecież wie jak wiele trzeba poświęcić czas na naukę i dużo chęci, bo przecież sam był uczniem. Umiał podejść jako nauczyciel do nauczania dzieci, poprzez zaciekawienie wychowanków opowiadając im 39

40 ciekawe historie, czytając różne artykuły i rozwiązując z nimi problemy. Był propagatorem ciekawych rozwiązań organizacyjnych i metodycznych. 40

41 ROZDZIAŁ IV PISARSTWO GUSTAWA STUDNICKIEGO NA PRZYKŁADZIE KSIĄŻEK O WADOWICACH Miasto Wadowice leży w pięknej okolicy, w dolinie rzeki Skawy u stóp Beskidu. Blisko stąd na pobliskie szczyty górskie na Goryczkowiec zwany popularnie Dzwonkiem, na Iłowiec, Łysą Górę, Gancarz i Leskowiec. Wadowice, stare miasto głęboko zakorzenione w kulturze chrześcijańskiej, a jego historia liczy prawie siedem wieków. Dziś tak sławne i dumne jako miejsce urodzenia pierwszego Papieża Polaka, mogą szczycić się tym, że tu rósł, kształcił się i wychowywał Wielki Syn naszej Ojczyzny. Papież, którego pontyfikat był tak ważny i znaczący dla Kościoła, Polski i świata u progu trzeciego tysiąclecia chrześcijaństwa. W swych publikacjach wspominał i pisał o dziejach Ziemi Wadowickiej Gustaw Studnicki. Jego życiowa pasją było zagłębianie dziejów Wadowic i okolic. Choć z wykształcenia był matematykiem, nauczycielem z zamiłowania, to bez reszty każdą wolną chwilę poświęcał poszukiwaniu informacji o przeszłości miasta, o ludziach, którzy w nim żyli i tworzyli jego historię. Z Ziemią Wadowicką złączył swoje życie. Tu pracował przez wszystkie swoje zawodowe lata. Tu przeżył najważniejsze chwile swojego życia - dzieciństwo, młodość, dojrzałe chwile. To ta ziemia była świadkiem Jego sukcesów i porażek. Biorąc pod uwagę Jego wrażliwość, chęć poznawania świata, dociekliwość stają się zrozumiałe Jego zainteresowania, a co za tym idzie potrzeba podzielenia się swoją wiedzą z innymi. To jest geneza powstawania publikacji o Wadowicach, Barwałdzie i innych miejscowościach, z którymi związany był w swoim życiu. 41

42 4.1. Studnicki miłośnik historii Wadowic Drugim obok Zatora miastem istniejącym na terenie księstwa Zatorskiego od średniowiecza są Wadowice. Lokacja Wadowic miała miejsce w XIII wieku. Założycielem mógł być jakiś rycerz, może Niemiec, protegowany jak wielu innych Niemców przez książąt opolskich. Do tego przypuszczenia upoważnia nazwa Wadowic. Nie ulega wątpliwości że jest to nazwa pochodzenia niemieckiego. W Saksonii i Turyngii są dwie miejscowości o nazwie Wadwity 55. W Polsce od czasów średniowiecza był ród rycerski, pieczętujący się herbem Wadowic, przedstawiający dwa pstrągi. Herb był pochodzenia niemieckiego i rodowe zawołanie rycerzy pieczętujących się tym herbem pochodziło od nazwy tych niemieckich miast. Założycielem wiec Wadowic mógł być albo jakiś rycerz, pochodzący z miejscowości Wadwity, a może był to rycerz, pieczętujący się herbem Wadowic, ale będący Polakiem. W 1977 roku Wadowice obchodziły swoje 650-lecie. Uznano bowiem za początek dziejów miasta dokument z 1927 roku, w którym Wadowice wymieniono po raz pierwszy jako miasto. W 1327 roku istniały już parafie: Przybradz, Witanowice, Inwałd, Barwałd, Woźniki, Frydrychowice, Jaroszowice, Graboszyce, Radosza i najstarsza Mucharz. Tak więc zasiedlenie doliny Skawy jest już faktem. Wiadomo, że osadnictwo wzdłuż doliny Wisły od Bramy Morawskiej na Kraków, swoimi odnogami wchodziło w doliny Soły, Skawy, Skalinki. Potwierdzone przez archeologię istnienie szlaku w dolinie Skawy z czasów rzymskich, nie zaowocowało trwałym osadnictwem. Niektórzy sugerują, jakoby dogodne usytuowanie nad Skawą było powodem lokowania. Samo położenie Wadowic nie było ówcześnie atrakcyjne. Niezabezpieczony teren od południowegozachodu, brak traktu komunikacyjnego z zachodu na wschód, bliskość dużych osad (Mucharz, Woźniki) do których ciążyli potencjalni osadnicy. Jednak właśnie komunikacja, jak to przy zakładaniu większości osad miało miejsce, była powodem zasiedlenia. Otóż szlak komunikacyjnym doliny Skawy, z Zatora do Mucharza, biegł lewa strona rzeki. Cały czas szlak miał dogodne, naturalne warunki komunikacyjne. Jednym miejscem gdzie napotykał na poważne utrudnienie terenowe, było ujście Choczenki do Skawy. W 1430 roku książę oświęcimski Kazimierz, chcąc podźwignąć Wadowice silnie zniszczone wielkim pożarem, przeniósł je z prawa polskiego na chełmińskie, 55 A. Siemionow: Ziemia Wadowicka, Komisja Turystyki Górskiej Oddziału PTTK, Wadowice 1984r., s

43 zezwolił na wyrąb drzewa potrzebnego do odbudowy domów w lasach książęcych, zezwolił na połów ryb w Skawie oraz wydał pozwolenie na odbywanie wolnych targów. Rzemieślnikom zezwolił na wykonywanie rzemiosła, nie bliżej niż w odległości 1 mili od miasta, aby nie stwarzali konkurencji dla wadowickich rzemieślników i zwolnił mieszkańców Wadowic od płacenia podatków i czynszów na rzecz księstwa na przeciągu sześciu lat. Z chwila sprzedaży Księstwa Zatorskiego Polsce, królowie polscy dla królewskiego miasta Wadowic zaczęli okazywać dużą łaskawość i dbać o rozwój miasta. I tak Zygmunt Stary w 1521 roku zezwolił na odbywanie targów co czwartek dzień ten dotychczas jest dniem targowym Wadowic i dwu jarmarków. Pod koniec XVI wieku Wadowice miały 1500 mieszkańców, co na owe czasy było liczba wcale nie dużą. Istniało wtedy 48 warsztatów rzemieślniczych, zatrudniających: 19 szewców, 8 płócienników, 6 piekarzy, 4 krawców, 4 garncarzy, 4 sukienników, 4 rzeźników, po dwu bednarzy, kowali, ślusarzy oraz kołodziejów. Pracował jeden folusz, młyn i tracz. 56 Miasto miało kilka stawów rybnych. Mieszczanie zajmowali się też i flisactwem na Skawie oraz wyrobem gontów. W tych czasach Wadowice posiadały własny samorząd o szerokich kompetencjach, własny urząd administracyjny, podatkowy i policyjny. Władzy samorządowej podlegali wszyscy mieszkańcy bez względu na stan. Miastem rządziła rada miejska, pochodząca z wolnych wyborów odbywających się co cztery lata. W 1602 roku ponownie silnie zniszczył Wadowice pożar, a w 1632 roku dotkliwie dała się we znaki epidemia cholery. Zarówno Wadowice jak i cała Ziemia Wadowicka, zostały ograbione i zniszczone w czasie wojny ze Szwedami w latach I tak np. Wadowice w 1660 roku miały zaledwie 75 domów i 600 mieszkańców. Dla podźwignięcia miasta, Michał Wiśniowiecki udzielił Wadowicom przywileje na prawo odbywania jeszcze trzech dodatkowych jarmarków, sprzedaż koni i bydła oraz prawo sprzedaży i kupna wszelkich towarów, bez żadnych ograniczeń. Na początku XVIII wieku walki pomiędzy Augustem II a królem szwedzkim Karolem XII, ponownie silnie zniszczyły Wadowice i Ziemie wadowicka, i znowu przychodząc Wadowicom z pomocą, August II i August III jeszcze bardziej zwiększyli ilość jarmarków, zezwolili na budowę nowych młynów, handel solą oraz zabronili Żydom w Wadowicach prowadzić jakikolwiek handel. Ten ostatni przywilej utrzymał się do 1848 roku. 56 Ibid., s

44 Fot. 2. Jarmark na Wadowickim rynku Źródło: zbiory własne Od 1498 roku kościół wadowicki poprzednio filialny Woźnik stał się kościołem parafialnym. Ten drewniany kościół padł pastwa pożaru w 1726 roku. Pożar ten zniszczył znaczna część Wadowic. Obecny kościół murowany, pochodzi głównie z lat a prezbiterium w nim zachowało się z XV wieku. Fot. 3. Bożnica wadowicka przed pożarem Źródło: Opracowanie własne 44

45 W 1782 roku nastąpiła reorganizacja podziału administracyjnego. Z powiatu Zatorskiego, powiększonego o rejon Lanckorony i Myślenic, utworzono cyrkuł myślenicki z siedzibą w Myślenicach. Był to olbrzymi obwód, sięgający od Zwardonia po okolice Wieliczki i od Babiej Góry po Wisłę w krakowskim Podgórzu. Myślenice leżały raczej na peryferiach tego obwodu, natomiast Wadowice były w centrum położenie i miały dobre drogowe połączenia z krańcami obwodu, dzięki istnieniu dwu szos cesarskich i szos Andrychów Zwardoń oraz traktu Zator sucha. Te wzglądy zadecydowały, że w 1819 roku postanowiono przenieść siedzibę cyrkułu z Myślenic do Wadowic Wadowice od chwili założenia zawsze były osobista własnością, najpierw książąt opolskich, oświęcimskich, po 1445 roku Zatorskich, a od 1494 roku to jest od chwili sprzedania księstwa Zatorskiego królowi Janowi Olbrachtowi, stały się królewska własnością, formalnie jednak włączoną do królewszczyzny Zatorskiej po śmierci ostatniego księcia Zatorskiego Janusza w 1513 roku. Od tego czasu do pierwszego rozbioru stale Wadowice należały do niegrodowego starostwa Zatorskiego, jako własność królewska. Po I rozbiorze, Wadowice jako były własnością królewską, zostały przez skarb austriacki sprzedane na licytacji i stały się prawna własnością nabywcy. Jednakże taka sytuacja nie dogadzała mieszkańcom Wadowic i rada miejska postanowiła wykupić miasto z rąk ówczesnej właścicielki Marianny Hulanickiej, nabywając od niej tak zwane prawa dominialne w 1802 roku. Zapewne cena kupna nie była zbyt wysoka, gdyż zubożałe miasto nie było sta na wydatkowanie większej kwoty. Zresztą wówczas nie były Wadowice nawet miastem, ale jak już było zapisane w zmiankach, osada targowa, która w 1789 roku liczyła zaledwie 212, przeważnie małych drewnianych domków. Ulice były niewybrukowane, przechodnie tonęli w błocie, w miejscu obecnego Placu Armii Czerwonej, czyli dawnego Rynku, były jakieś nieużytki, przez które przechodził wielki rów, do którego z pobliskich domów wyrzucano śmieci i wylewano nieczystości. 45

46 Fot. 4. Domki zamieszkałe przez biedotę wadowicka Źródło: zbiory własne Oczywiście takie silnie podupadłe Wadowice nie były w stanie pomieścić licznych urzędników i dostarczyć mieszkań dla urzędników i ich rodzin. Toteż zaczęto pospiesznie w Wadowicach wznosić budynki dla urzędników oraz mieszkalne dla urzędników. W tym czasie, w roku został przebudowany i przyjął mniej więcej obecny wygląd Rynek w Wadowicach. Również na tzw. Rynku Zbożowym obecnie Plac Kościuszki, wzniesiono kilka dotychczas istniejących budynków dla urzędów. W następnych latach Wadowice otrzymały bruki i chodniki w centrum miasta, a w 1827 roku zbudowane zostały wielkie dwupiętrowe koszary, dotychczas stojące przy ul. 1-go Maja, w których mieściły się zakłady zielarskie i inne instytucje. Od tego czasu Wadowice zaczęły dźwigać się jako ważny ośrodek administracyjny i handlowy ogromnego obwodu, nieco mniejszego niż obecne województwo bielskie. 46

47 Fot. 5. Koszary C. K. 56 Pułku Piechoty ( ) i 12 Pułku Piechoty Wojska Polskiego Źródło: zbiory własne Za czasów Losertha - austriackiego starostę wadowickiego, w 1835 roku powstał w Wadowicach szpital powszechny, a w 1836 roku szpital dla wojska. W 1852 roku wybudowane zostały przy drodze do Zatora w Wadowicach koszary dla kawalerii ze stajniami na 120 koni. Za czasów austriackich Wadowice miały duży garnizon, składający się z pułki piechoty i oddziału kawalerii. Pod koniec lat 40 tych obwód wadowicki nawiedziła klęska głodu, tyfusu głodowego i cholery. Nieurodzaje zaczęły się od roku 1844, a szczytowy brak żywności nastąpił w 1847 roku i latach późniejszych. Szczególnie dotkliwie odczuła ludność wiejska brak ziemniaków, na które podła jakaś zaraza. Rozruchy głodowe miały miejsce w 1848 roku w Makowie, Oświęcimiu i kilku innych miejscowościach cyrkułu wadowickiego. Zanotowano również wypadki kanibalizmu. Po raz pierwszy w XIX wieku bardzo silna epidemia cholery dotarła do granic Galicji z Węgier w 1830 roku. Dla obrony przed nią ludności cyrkułu wadowickiego, władze zarządziły ustanowienie kordonu sanitarnego w Beskidach, w rejonie Żywca. Niewiele to jednak pomogło, gdyż w samym Żywcu w ciągu sześciu tygodni umarło na cholerę 15% mieszkańców. Epidemia objęła teren całego cyrkułu wadowickiego. Epidemia cholery szalała w latach 1832, 1838, 1847, , 1853 i 1855 oraz 1860, 1867, W roku 1864 była katastroficzna powódź, a następne miały miejsce w latach 1872, 1875, 1893 i Lata w drugiej połowie XIX wieku były przeważnie bardzo dżdżyste i zimnie i często występował duży nieurodzaj, tak że zarówno epidemie, jak i głód nie przestawały nękać ludności Ziemi Wadowickiej. 47

48 W 1975 roku, po reformie administracyjnej w PRL znoszącej powiaty, powiat wadowicki przestał istnieć, a cała Ziemia Wadowicka znalazła się w nowoutworzonym województwie bielskim. Wadowice w II połowie XIX wieku i w wieku XX znacznie się podźwignęły i rozbudowały, jako ważne centrum administracyjne, kulturalne i handlowe Ziemi Wadowickiej. Po 1867 roku Wadowice stały się siedzibą dużego sądu obwodowego później okręgowego, który w 1884 r. otrzymał obszerny, dotychczas przez sądownictwo użytkowany, dwupiętrowy gmach z przyległym do niego budynkiem więzienia. Powstał w r. szpital powszechny, z początkiem XX wieku uzyskał duży murowany budynek w pobliżu Rynku Zbożowego, który po kilkakrotnej rozbudowie przed 1939 r. i po 1945 r. nadal jest głównym budynkiem szpitalnym dla Wadowic. Fot. 6. Rynek zbożowy (obecnie Pl. Kościuszki) w Wadowicach Źródło: zbiory własne 48

49 Fot. 7. Szpital Rejonowy im. Ojca Świętego Jana Pawła II w Wadowicach (stary pawilon) Źródło: zbiory własne O rozwój kultury fizycznej w Wadowicach troszczył się i nadal troszczy klub piłki nożnej Skawa, założony w 1907 r. Duże zasługi na polu rozwoju kultury fizycznej miało w Wadowicach założone w 1887 r. towarzystwo gimnastyczne Sokół, które zdołało rozbudować własny gmach z dużą salą gimnastyczna i teatralną. 57 Fot. 8. Dawne Towarzystwo Gimnastyczne Sokół Źródło: zbiory własne W 1914 r. powstało w Wadowicach Towarzystwo Upiększania Wadowic i Okolic, którego dziełem m.in. jest wielki, ładnie usytuowany na wzgórzu, dominującym od południa nad Wadowicami park, w którym z inicjatyw tegoż 57 G. Studnicki: Kalendarium, Wadowice 1999, s

50 towarzystwa usypano kopiec ku czci Adama Mickiewicza w 1934 r., w setną rocznicę ukazania się Pana Tadeusza. Fot. 9. Kopiec ku czci Adama Mickiewicza Źródło: zbiory własne Fot. 10. Wejście do parku w Wadowicach Źródło: zbiory własne 50

51 Bardzo ważną rolę kulturalną, zarówno na terenie Wadowic jak i na całej Ziemi Wadowickiej i obszarach przyległych pełniła pierwsza wadowicka drukarnia. Została założona w 1825 r. przez wykształconego w Pradze poligrafa, Józefa Pokornego. 58 Zarówno przed pierwszą wojną światową, jak i w czasie jej trwania, rozwijała się w Wadowicach działalność niepodległościowa. Jej ośrodkiem były drużyny strzeleckie, do których garnęła się młodzież także wadowickiego Gimnazjum. Odbywały się ćwiczenia wojskowe, musztry. Duszą i głównym komendantem organizacji niepodległościowej i drużyny strzeleckiej w Wadowicach był inż. Józef Pukło. W listopadzie 1918r monarchia austro-wegierska rozpadła się i Wadowice znalazły się w niepodległej Polsce, w miejsce od blisko wieku stacjonującego w Wadowicach pułku piechoty nr 56, zwanego popularnie Regimentem Jacków, od razu zarówno z jego żołnierzy, częściowo oficerów, a także przeszkolonej strzelecko młodzieży, uformował się i rozlokował w proaustriackich koszarach tzw. Pułk Ziemi Wadowickiej, który w obecności całego społeczeństwa Wadowic, tłumnie zgromadzonego, złożył przysięgę na wierność zmartwychwstałej Rzeczypospolitej. Pierwszym organizatorem i dowódcą Wadowickiego pułku, który w styczniu 1918 r. otrzymał nazwę 12 Pułk Piechoty, był kapitan Franciszek Ksawery Alter. W późniejszym czasie awansował on do stopnia generała i dowodził 25 kaliską dywizją piechoty. Zmarł w niewoli niemieckiej 23 stycznia 1945 r. 58 A. Siemionow: Op. cit., s

52 Fot. 11. Pomnik ku czci żołnierzy 12 Pułku Piechoty Źródło: zbiory własne Po 1918 r. w Wadowicach zaczął rozwijać się niewielki przemysł. Oprócz fabryki papieru, pojawiła się fabryka wyrobów metalowych Góreckiego, produkująca siatki, metalowe łóżka itd., dwie wytwórnie andrutów i wafli, wytwórnia kafli i parowy tartak. Rozbudowało się także szkolnictwo średnie, gdyż obok Gimnazjum pojawiło się Prywatne Gimnazjum Żeńskie im. Michaliny Mościckiej, Prywatne Seminarium Nauczycielskie, Prywatna Szkoła Handlowa i dwa gimnazja prowadzone przez zakony: Karmelitów i Pallotynów na Kopcu (właściwie w Kleczy Dolnej). W 30 latach miasto otrzymało wodociągi i sieć kanalizacyjną. W 1921 roku Wadowice miały 6862 mieszkańców i 710 budynków, w tym wiele drewnianych starych ruder. W 1930 r. liczba mieszkańców wzrosła do Po 1945 r. Wadowice nadal rozwijały się i rozbudowywały jako ośrodek administracyjny dość dużego powiatu, bo od 1956 r. sięgającego od Babiej Góry po Wisłę. Powstało pieć dużych osiedli: Marcina Wadowity, XX-lecia PRL, Obrońców Westerplatte, 1 Maja i Kopernika. Znajduje się tu także Urząd Miasta i Gminy. Gmina jest duża, gdyż obejmuje 14 sołectw: Babicę, Barwałd Dolny, Chocznię, Gorzeń Dolny, Gorzeń Górny, Jaroszowice, Kaczyce, Kleczę Górną, Kleczę Dolną, Ponikiew, Roków, Stanisław Górny, Wysoką i Zawadkę. 52

53 W Polsce Ludowej w Wadowicach rozbudował się przemysł mechaniczny reprezentowany przez Zakłady Mechaniczne KMH Bumar-Łabędy filię żywieckiej Fabryki Wtryskarek Ponar, Zakłady Produkcji Tektur, Zakłady Cukierniczo- Piekarskie Skawa, Zakłady Meblowe, Oddział Herbapolu z suszarnią ziół w dawnych koszarach i niedużą fabrykę leków. Pozatym jest duża Wielobranżowa Spółdzielnia Pracy oraz szereg mniejszych zakładów spółdzielczych i prywatnych. Ponadto tradycyjnie Wadowice są siedzibą szeregu instytucji i urzędów: Sądu z notariatem, urzędem hipotecznym równocześnie, w którym mieściło się więzienie, Oddziałów NBP, PKO, filii Wojewódzkiego Urzędu Statystycznego, Oddziału PKS, Urzędu Komunikacyjnego, Rejonu Dróg Publicznych. Podobnie jak dawniej Wadowice nadal są ważnym ośrodkiem handlowym dla całej Ziemi Wadowickiej. Jest tu duży Dom Rolnika, wiele sklepów różnych branż. Co tydzień odbywają się odwieczne, czwartkowe jarmarki, ściągające wielu sprzedawców płodów rolnych, a również rzemieślników i pośredników handlowych, sprzedających obuwie, ubrania, wyroby z drzewa itp. Ośrodkiem życia kulturalnego jest Miejski Dom Kultury, dysponujący dużym budynkiem z dużą salą teatralną, pracownią fotograficzną, plastyczną a obecnie mieści się tam również kino. Na terenie Wadowic działa obecnie Towarzystwo Miłośników Ziemi Wadowickiej, wydające nieregularnie swój organ Nadskawie i zbiorki poezji miejscowych poetów. Miasto to jest dużym ośrodkiem szkolnictwa średniego. Oprócz liceów ogólnokształcących, państwowego i o.o. karmelitów, jest tu liceum Ekonomiczne, Zasadnicza Szkoła Budowlana, w Gorzeniu Technikum Mechaniczne z Zasadniczą Szkołą. Wadowice są ważnym węzłem komunikacji kolejowej (krzyżowanie się linii kolejowych Kraków Bielsko, Trzebinia Skawce) i komunikacji PKS (25 linii lokalnych i kilkadziesiąt par autobusów przelotowych). Mimo że Wadowice istnieją przeszło 650 lat niewiele w mieście tym zachowało się zabytków. Zapewne przyczyniły się do tego liczne pożary, które często je nawiedzały. Murów miejskich Wadowice nigdy nie posiadały. Jednym ze starszych, zachowanych zabytków jest kościół parafialny Ofiarowania NMP. Pierwotny kościół z XV wieku w 1774 r. groził zawaleniu się. Wówczas rozpoczęto jego konserwację i rozbudowę. Do zachowanego po dziś dzień prostokątnego, dwuprzęsłowego, krzyżowego sklepionego prezbiterium, w latach dobudowano trzynawowy korpus. W 1822 r. zlikwidowano cmentarz, okalający kościół i założono cmentarz przy 53

54 ul. Zegadłowicza tam gdzie obecnie znajduje się koło kościoła Św. Piotra i Pawła. W 1854 r. do kościoła dobudowano dwie kaplice, a w 1857 r. murowana zakrystie. Fot. 12. Kościół Ofiarowania NMP w Wadowicach Źródło: zbiory własne Fot. 13. Ołtarz w kościele Ofiarowania NMP Źródło: zbiory własne 54

55 Kościół Ofiarowania Najświętszej Marii Panny jest ściśle związany z dzieciństwem i młodością Jana Pawła II. W tej świątyni Karol Wojtyła został ochrzczony, tu modlił się codziennie, przyjął I Komunie Święta, służył do Mszy Św., w maju 1938 r. z rąk krakowskiego metropolity biskupa Adama Sapiehy przyjął sakrament bie4rzmowania, w lipce 1966 r. Mszę Św. z kazaniem z okazji 100-lecia miejscowego gimnazjum. Kiedy przyjeżdżał do Wadowic jako papież, zawsze pierwsze kroki kierował do swojego kościoła parafialnego, gdzie modlił się przed Wielkim Ołtarzem i w kaplicy Matki Bożej Nieustającej Pomocy. Kaplica, w której znajduje się cudowny obraz Fot. 14. Papież składający Różaniec pod obrazem Matki Bożej Nieustającej Pomocy Źródło: zbiory własne 55

56 Fot. 15. Kaplica z obrazem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy Źródło: zbiory własne Wybudowana została w 1826 r., a w roku 1903 zbudowano ołtarz, w którym umieszczono obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy, namalowany w końcu XIX wieku przez nieznanego malarza. Obraz od stu lat otaczany jest wielką czcią. Szczególnie kultem cieszy się w śród dzieci i młodzieży. 16 czerwca 1999r. Jan Paweł II uroczyście ukoronował obraz podczas swojej trzeciej wizyty w rodzinnym mieście. Frontowa fasada wraz z wieżą zegarową została przebudowana w ostatniej wierci XIX wieku wg projektu krakowskiego architekta Tomasza Prylińskiego. 59 Z innych zabytków zasługuje na uwagę dworek Mikołaj, klasycystyczny, z początku XIX wieku, murowany, parterowy, z facjatka i późnoklasycystyczny spichlerz dworski z połowy XIX wieku, murowany złożony z dwupiętrowej części środkowej i parterowych skrzydeł. 59 A. Siemionow: Op. cit., s

57 Fot. 16. Dworek Mikołaj Źródło: zbiory własne Doktor Studnicki był człowiekiem, który miał ogromną wiedzę o Wadowicach, o ludziach tu mieszkających, o ich zajęciach. Z wielkim szacunkiem traktował przeszłość i ludzi, którzy tworzyli historię tego miasta. Na każdym kroku podkreślał, że jego zdaniem jest przybliżenie czytelnikom osób znanych i cenionych w tymże mieście. Jako historyk miał świadomość, że czas szybko mija i zaciera fakty, ludzie przemijają a wraz z nimi pamięć o wydarzeniach, których byli uczestnikami. W swojej twórczości wspominał m.in. o osobach urodzonych i wychowanych w Wadowicach a także w pobliskiej okolicy tego miast, które uzyskały rozgłos w Polsce i na świecie. A byli to: o profesor i wielokrotny rektor Akademii Krakowskiej, Marcin Kępka Wadowita, który żył w latach Kształcił się w Akademii krakowskiej, utrzymując i podobnie jak wielu innych ówczesnych żaków, z jałmużny i darowanych zarobków. Po ukończeniu nauki dzięki wybitnym zdolnością, został profesorem teologii Akademii Krakowskiej i zarazem proboszczem w kościele św. Floriana w Krakowie. Cieszył się wielkim uznaniem, zarówno w kraju jak i zagranicą, dzięki niepospolitym zaletą umysłu i charakteru oraz gruntownemu i głębokiemu wykształceniu. Niejednokrotnie bywał w Rzymie i prowadził tam uczone dysputy z kardynałem i papieżem Pawłem V i Urbanem VIII. Współcześni byli przekonani, że gdyby Wadowita był Włochem, miał duże 57

58 szanse zostać nie tylko kardynałem, ale i pierwszym papieżem z Wadowic. Wadowita był człowiekiem niezwykle tolerancyjnym. Fot. 17. Portret Marcina Wadowity Źródło: Wadowice uczciły pamięć swego sławnego synu, nazywającego jego imieniem ulicę oraz duże, nowoczesne osiedle mieszkaniowe. Marcin Wadowita do 1966 r. był patronem Gimnazjum, później Liceum Ogólnokształcącego w Wadowicach i od 1981 r. jest nim ponownie. o Swoją działalnością w XIX w. związany był blisko z Wadowicami O. Rafał Kalinowski ( ), z zawodu inżynier, powstaniec 1863 r., sybirak, później karmelita bosy, założyciel klasztoru tego zakonu w tym mieście, beatyfikowany a następnie kanonizowany przez Papieża Jana Pawła II 22 czerwca 1983 r. w Krakowie. 58

59 Fot. 18. Św. Rafał Kalinowski Źródło: Umarł 15 listopada 1907 r., w klasztorze w Wadowicach, który założył. Za życia i po śmierci cieszył się wielką sławą świętości, był czczony przez cały lud. Fot. 19. Klasztor Ojców Karmelitów w Wadowicach zbudowany w latach przez św. Rafała Kalinowskiego Źródło: zbiory własne o W okresie II Rzeczypospolitej, zarówno Wadowice, jak i Ziemia Wadowicka uzyskały ogólnopolski rozgłos dzięki działalności pisarskiej, a także i politycznej, urodzonego w Bielsku, a wychowanego w Gorzeniu Górnym i Wadowicach, poety i pisarza Emila Zegadłowicza ( ). Jako 59

60 utalentowany młody poeta, Zegadłowicz początkowo związany był z ekspresjonistyczna grupą literacka Zdrój w Poznaniu, a w 1922 r. założył grupę poetycka Czartak. W tym okresie stał się wybitnym piewcą Beskidu Małego i ludu góralskiego tu zamieszkującego. Zegadłowicz pisał piękne ballady Powsinogi beskidzkie, Kolędziołki beskidzkie, Dziewanny, Balladę o Wowrze i inne utwory związane z Beskidem Małym. Obraz beznadziejności bytowania w sanacyjnych Wadowicach drobnego urzędnika jest przedstawiony w ostatniej powieści Zegadłowicza, wydanej w 1939 r. Pt.: Martwe morze. Pośmiertnie wydany w 1954 r. dramat Domek z kart, analizujący przyczyny klęski wrześniowej. Zegadłowicz szeroki rozgłos nie tylko niewątpliwemu dużemu talentowi poetyckiemu i prozatorskiemu, ale również i temu, że będąc w latach 20-tych czołowym pisarzem katolickim, w latach 30-tych stał się jednym z najradykalniejszych lewicowych pisarzy, jednym z czynnych organizatorów frontu ludowego w obliczy zagrożenia Polski przez rodzimy i obcy faszyzm. Pyza tym jego naturalistyczne powieści Zmory i Motory wzbudziły w Polsce ogromną sensację i wielkie kontrowersje w ocenie tych utworów. Zegadłowicz, dotychczasowe bożyszcze wadowickich mieszczan, został strącony z lokalnego piedestału, gdyż cofnięto mu przyznane, podczas jubileuszu 25-lecia twórczości, w 1933 r., honorowego obywatelstwa miasta Wadowic, a ulicy Zegadłowicza przywrócono poprzednią nazwę Tatrzańskiej. Chodziło przy tym ojcom miasta nie tyle nawet o potępienie naturalistycznej twórczości Zegadłowicza oraz przedstawienie w jego powieściach w złym świetle wadowickiego środowiska, ale głównie przyczyną wypadnięcia psiarza z łask, była zmiana politycznego i światopoglądowego creda Zegadłowicza. 60

61 Fot. 20. Emil Zegadłowicz ( ) Źródło: Fot. 21. Dwór i Muzeum Emila Zegadłowicza w Gorzeniu Górnym Źródło: 61

62 Fot. 22. Pokój Emila Fot. 23. Jadalnia w muzeum Fot. 24. Sień Zegadłowicza Źródło: Muzeum Emila Zegadłowicza powstało w 1946 roku dzięki wysiłkom najbliższej rodziny poety: żony, Marii Zegadłowicz, i córek: Atessy i Elżbiety. Początkowo ekspozycja obejmowała trzy pokoje, w roku 1967 została powiększona do sześciu, a w 1971 do dziewięciu sal wystawowych. Aż do roku 1968 było to jedyne prywatne muzeum biograficzne. Rada Miejska w Wadowicach uchwaliła odebranie Emilowi Zegadłowiczowi ulicy jego imienia za Zmory. Można by przypuścić, że ten krok jako wyjątkowe horrendum godne Abwery albo średniowiecznego Pcimia, służy celom propagandy Wadowic w myśl kupieckiej zasady, że reklama stanowi dźwignię handlu i przemysłu. Jednakże tak nie jest, bo ludzie już dawno dowiedzieli się o istnieniu tego miasteczka dzięki Zegadłowiczowi. Jego to działalność poetycka, opiewająca z dworku pod Wadowicami, przyczyniła się do spopularyzowania tego zakątka. Gdy sięgnie się pamięci kilka lat wstecz, ujrzy się liczne przyjazdy ludzi zasłużonych w sztuce i literaturze do Gorzenia - siedziby poety, zobaczy się zjazdy, obchody, jubileusze dla uczczenia talentu Zegadłowicza. Wtedy Wadowice klaskały z zadowolenia, tak jakby choć w małej cząstce ich w tym była zasługa. Wtedy fundowano mu świetlicę, obdarzono obywatelstwem, przybijano tablicę. 62

63 Fot. 25. Tablica pamięci Emila Zegadłowicza Źródło: Po wybuchu wojny w 1939 r., gnębiony niedostatkiem i nieuleczalną chorobą nowotworową, w listopadzie 1939 r. Zegadłowicz opuszcza Gorzeń Górny i wyjeżdża na leczenie do szpitala w Sosnowcu, gdzie wkrótce umiera 24 lutego 1940 r. Życzeniem jego wielokrotnie wyjawianym wobec przyjaciół, było spocząć po śmierci w Gorzeniu Górnym, w beskidzkiej ziemi, którą tak pięknie opiewał i tak silnie kochał. o Tradycje poetyckie w Wadowicach są podtrzymywane po dziś dzień. Od lat mieszka i pisze wiersze w Wadowicach Tadeusz Stolarz, urodzony w 1932 r., absolwent studiów filozoficzno teologicznych, który debiutował jako poeta, w 1956 r. na łamach prasy, w radio i telewizji. Wydał w Wydawnictwie Literackim w Krakowie dwa zbiory wierszy: Dlaczego zatrzymałem cień i Wróżby. W Bielsku Białej wydał zbiór wierszy Pt. Kamienie zauroczone. Wiersze, satyry i fraszki tego poety ukazują się w różnych czasopismach literackich i almanachach. o Z Wadowic pochodzą sławni reprezentanci świata artystycznego. Bo właśnie tutaj w Wadowicach urodziła się i wychowała Jadwiga Szajer znana jako Ada Sari ( ), światowej sławy śpiewaczka, sopran koloraturowy, występowała we Włoszech w słynnej mediolańskiej La Scala, w operach Francji i prawie wszystkich innych krajów europejskich, w stanach Zjednoczonych i krajach Ameryki Południowej. Odbyła tournee po świecie. Miała ogromny repertuar złożony z najwybitniejszych oper świata. Po wojnie w latach była profesorem PWSM w Warszawie. 63

64 Fot. 26. Fotografie Ady Sari Źródło: o Z Wadowic pochodzili lub też tu pracowali i mieszkali wybitni generałowie. Jednym z nich jest Bruno Olbrycht ( ), żołnierz Armii Krajowej, jako generał brygady, dowódca dużej podziemnej grupy operacyjnej Śląsk Cieszyński, działał na Ziemi Wadowickiej i w rejonie Bielska i Cieszyna, którego uwolnienie z aresztów sądowych w Kalwarii w 1944 r. było sensacja, podawaną przez rozgłośnie radiowe całego świata. o Urodził się, wychował i ukończył w Wadowicach Gimnazjum generał Walerian Czuma ( ), po I wojnie światowej organizator oddziałów wojskowych, polskich na terenie Rosji, później między innymi komendant główny Straży Granicznej na zachodniej granicy a w 1939 r. naczelny dowódca obrony Warszawy. o Również w Wadowicach urodził się i ukończył gimnazjum generał lotnictwa dr Józef Zając ( ), w czasie wojny 1939 r. naczelny dowódca lotnictwa i obrony przeciwlotniczej, w późniejszych latach wojny, naczelny dowódca ramii polskiej Bliski Wschód, która pod koniec wojny wybitnie odznaczyła się pod Monte Cassino. o Największym synem Ziemi Wadowickiej i najwybitniejszą osobowością szeroko znaną i popularna na całym świecie, a blisko związany z Wadowicami, jest Karol Wojtyła, Papież Jan Paweł II. Pochodzi z rodziny do dwu i pół wieku zamieszkującej u stóp Bukowskiego Gronia w Beskidzie Małym, we wsi Czaniec. W latach rodzice jego mieszkali w Wadowicach. Mały Karolek urodził się 18 maja 1920 r. w Wadowicach. 64

65 Fot. 27. Karol Wojtyła w wieku 2 lat zwany Lolkiem Źródło: zbiory własne W wieku 9 lat utracił matkę, a wkrótce potem zmarł jego brat lekarz w Bielsku Edmund zaraziwszy się w szpitalu szkarlatyną. Wychowanie młodego Karola zajmował się ojciec. Ich warunki materialne były trudne. Karol uczęszczał najpierw do szkoły powszechnej w Rynku. Następnie był uczniem wadowickiego Gimnazjum w którym w 1938 r. zdał egzamin dojrzałości z odznaczeniem. Zapewne w latach gimnazjalnych Papież nabrał zamiłowania do pieszych i narciarskich wycieczek w góry. Miłość do gór, w późniejszych latach znacznie się pogłębiła i stał się On wybitnym, niezmordowanym turystom górskim i wysokogórskim tatrzańskim narciarzem. Poza tym aż do wyboru na Papieża, Ojciec Święty przez długie lata uprawiał sport kajakarski. Podczas wycieczek górskich nie zrażały go żadne przeszkody, ani najtrudniejsze warunki. W czasach gimnazjalnych brał udział w organizowaniu amatorskich przedstawień. Pisał też sam sztuki teatralne, m. in. Brata naszego Boga, sztukę wystawiona w 1981 r. przez krakowski Teatr im. J. Słowackiego. W 1941 r. umiera ojciec Karola. Po 1941 r. Karol zarabia na Zycie pracą fizyczna, pracując jako robotnik w kamieniołomach na Zakrzówku w Krakowie, należących do Zakładów Chemicznych Solvay w Borku Fałęckim. Rok później Karol Wojtyła poszedł za głosem powołania kapłańskiego wstąpił do konspiracyjnego Seminarium Duchownego w Krakowie. Należy zauważyć, że od wczesnej młodości Karol okazywał wielką żarliwość religijną, szczególnie 65

66 pielęgnował kult Matki Bożej, często odwiedzając najpierw z Matką, jako małe dziecka, później z Ojcem wielokrotnie Sanktuarium Maryjne w Kalwarii Zebrzydowskiej, a codziennie słynący łaskami obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy w wadowickim kościele. Po święceniach kapłańskich metropolita krakowski ks. Kardynał Sapieha wysłał Go na dalsze studia do Rzymu, gdzie przebywał na terenie Watykanu przez 2 lata. Do kraju wrócił 1948 r. i został mianowany wikariuszem w parafii Niegowić W 1958 r. w chwili konsekracji Karol Wojtyła, liczący zaledwie 38 lat, był najmłodszym wielkim członkiem Episkopatu Polskiego. Po niespełna czterech latach, po śmierci arcybiskupa Baziaka, 16 czerwca 1962 r. biskup Wojtyła został wybrany wikariuszem kapitulnym, zaś 30 grudnia 1963 r. Ojciec Święty Paweł VI mianował Go Arcybiskupem, Metropolitą Krakowskim. Ks. Kardynał Karol Wojtyła został wybrany na Papieża w dniu 16 października 1978 r. W ciągu niecałych czterech lat od początku swojego pontyfikatu Papież Jan Paweł II, zwanym przez światową prasę Papieżem z Wadowic, dzięki swoim wielkim zaletą umysłu i charakteru, wzbudził powszechny podziw i ogromna sympatię u milionów ludzi na wszystkich czterech kontynentach podczas odbycia licznych pielgrzymek do szeregu krajów europejskich, a również do Meksyku, Brazylii, Pakistanu, Filipin i Japonii oraz szeregu krajów afrykańskich. Podróż do Argentyny 1982 r. była 13-tą podróżą apostolska Papieża. Później odwiedził jeszcze w 1982 r. Szwajcarię, Anglię i Hiszpanię. Odwiedził On w czasie tych podróży 28 krajów, wszędzie entuzjastycznie witany. Dosłownie cały świat dowiedział się o istnieniu Wadowic, miejscu urodzenia Papieża, który w każdym kraju do którego przybywał, potrafił przemówić w języku jego mieszkańców. Turystów zwiedzających Wadowice interesuje Dom Rodzinny Papieża przy ul. Kościelnej i gmach dawnego gimnazjum przy ulicy Mickiewicza, do którego uczęszczał. 66

67 Fot. 28. Wejście do Domu Rodzinnego Karola Wojtyły Źródło: zbiory własne Fot. 29. Eksponaty związane z osobą Ojca Świętego Źródło: zbiory własne Fot. 30. Jeden z pokoi Karola Wojtyły Źródło zbiory własne Wystawa w domu rodzinnym Papieża Jana Pawła II ma wewnątrz bogate materiały wizualne ilustrujące ważniejsze chwile z życia Karola Wojtyły, fotografie z dzieciństwa, z lat szkolnych i z młodości, z czasów działalności kapłańskiej jako wikariusza, biskupa, kardynała, papieża. Są kopie świadectw, dyplomów, dokumentów, rękopisów, prace publikowane. Z dawnego skromnego mieszkania zachowały się nieliczne pamiątki: kaflowy piec kuchenny i klika naczyń, stoliczek, kosz na bieliznę, portrety rodzinne i kilka innych drobiazgów. W jednym z pomieszczeń są przedmioty 67

68 osobiste narty, wiosło, plecak, czapka, modlitewnik. W innych cztery sutanny: kapłańska, biskupia, kardynalska i papieska. 60 Muzeum Biograficzne Papieża stworzył ks. Edward Zacher. Po długich i uciążliwych zabiegach i przy wydatnym poparciu Urzędu Miasta, udało się zarówno z piętra tego domu, z dawnego mieszkania państwa Wojtyłów, jak i z pomieszczeń na parterze, przekwaterować lokatorów do bloków mieszkalnych. Obecnie został odremontowany rodzinny dom Papieża zarówno wewnątrz jak i na zewnątrz budynku i jest otwarty dla turystów Publikacje Gustawa Studnickiego na przykładzie oświaty i szkolnictwa w Wadowicach Najwcześniejsze wzmianki o szkole parafialnej w Wadowicach pochodzą z przełomu XVI i XVII wieku. Są to zapisy w sprawozdaniach z wizyt dekanatu Zatorskiego, do którego Wadowice należały, zachowanie w rękopisach archiwum kapitału krakowskiej. 61 Wizytator diecezjalny zlecił, aby w niedzielę po południu uczniowie recytowali w kościele katechizm. Ówcześnie szkoły zwane parafialnymi nie były powszechne. Nauką obejmowano niewielką grupę chłopców (dziewcząt w szkołach parafialnych nie spotykało się), których uczono katechizmu, modlitwy, służenia do mszy, śpiewu kościelnego, czytania i pisania początków łaciny itp. Nie było to więc nauczania w dzisiejszym sensie, ale spełniało wówczas doniosłą rolę. Nauczycieli nazywano różnie: klecha, magister szkolny, bakałarz. Były to osoby o różnych kwalifikacjach i umiejętnościach przekazywania wiedzy. Po przeniesieniu w 1819 r. urzędu obwodowego z Myślenic do Wadowic zorganizowano tu pierwszą szkołę publiczną zwaną obwodową, którą wkrótce przekształcono na szkołę główną. Szkoła była koedukacyjn i miała tzw. klasę elementarną (wstępną) i klasy I III. W chwili otwarcia liczyła 198 uczniów i uczennic oraz 7-osobową kadrę. Tworzyli ją: dyrektor i zarazem nauczyciel klasy III Tomasz Dostal, nauczyciele: klasy elementarnej Antoni Rzepecki, klasy I Franciszek Jędykiewicz, klasy II Franciszek Gabriel, katecheta ks. Franciszek Tuszowski, 60 G. Studnicki: Kalendarium Jan Paweł II w Ojczyźnie, Wadowice 1999, s Wadowice. Studia z dziejów miasta, praca zbiorowa pod red. A. Nowakowski, Dimograf, Wadowice 1997, s

69 pomocnik nauczyciela Wojciech Herman i preparand Karol Drela. 62 Później klasy elementarne miały dwa oddziały: niższy i wyższy. Dzieci chodziły do niej dwa lata, łącznie więc z klasami I-III przez 5 lat. Tak było do 1841 r., kiedy otwarto klasę IV zwaną techniczna. Przez 22 lata główna szkoła nie miała własnych pomieszczeń. Uczono w różnych domach w mieście. Dopiero od 1 kwietnia 1843 r. umieszczono wszystkich uczniów klas tutejszej szkoły we własnym, nowo wybudowanym budynku szkolnym. W 1875 r. po oddaniu do użytku gmachu gimnazjum przy ul. Wiedeńskiej (obecnie ul. Mickiewicza) - dotychczasowy gmach gimnazjalny przeznaczono dla szkół ludowych. Był to dawny ratusz męski obok kościoła położony. Rozporządzeniem Ministra z 23 marca 1855 r. przekształcono szkołę główną na 4-klasową. Klasę elementarna zamieniono na klasę I, a dotychczasowe klasy I-III przenumerowano na II-IV. W 1856 r. wprowadzono opłatę szkolną zwaną czesnym. Obowiązywała uczniów klas III-IV i wynosiła 30 krajcarów miesięcznie. Do 1867 r. językiem urzędowym i wykładowym w szkole głównej był niemiecki. Po polsku uczono tylko religii i początków gramatyki polskiej w klasie elementarnej i w klasach I-II. Do pozostałych przedmiotów służyły ksiązki niemieckie. Były to m.in. mały i duży katechizm, opowieści biblijne Starego i Nowego Testamentu, wpisy z lekcji, listów i ewangelii, opowiadania, małe i duże czytanki niemieckie, tzw. Komeniusz, podręczniki języka niemieckiego, w tym wprowadzenie do wypracowań pisemnych i ortografii, przygotowanie do pisania i czytania w języku łacińskim, książki do rachunków, przyrody, geografii i mechaniki. W latach 60-tych XIX wieku Galicja weszła w okres tzw. autonomii. Galicyjskimi instytucjami autonomicznymi były: Sejm Krajowy i jego organ wykonawczy Wydział Krajowy oraz Rada Szkolna Krajowa. Efektem liberalizacji polityki władz austriackich wobec Galicji były ustawy z 1867 i 1869 r. Pierwsza wprowadzała język polski w szkołach, druga w urzędach i sądach. W miejscu języka niemieckiego wprowadzono jako urzędowy i wykładowy język polski. 63 Okres autonomii zaowocował rozwojem nauki, oświaty i kultury. Szkoła główna powoli rozwijała się i podnosił się jej stopień organizacyjny. W roku szkolnym 1876/77 do klas I-IV dodano klasę V. Trwało to dość krótko, bo tylko cztery lata. W roku szkolnym 1893/94 ponownie dodano klasę V, w następnym roku szósta. Zwiększyła się liczba 62 G. Studnicki: Zarys dziejów oświaty i szkolnictwa w Wadowicach, Grafikon, Wadowice 1996, s G. Studnicki: Po polsku i dla Polski Zarys 120 letniej historii Gimnazjum i Liceum w Wadowicach, Instytut Kształcenia Nauczycieli w Bielski Białej, Bielsko Biała 1986, s

70 nauczycieli etatowych. Według ówczesnych przepisów zatrudniano ich tylu, jaki był stopień szkoły. Jeśli np. w szkole 6-klasowej pracowało ich więcej niż sześciu, to byli to tzw. nauczyciele nadetatowi. W miejscu dawnej nazwy szkoła główna wchodziło w obieg nowe określenie: szkoła normalna lub szkoła ludowa, a na przełomie XIX i XX wieku używano pieczęci z herbem Wadowic i napisem: Szkoła Etatowa Męska w Wadowicach. Do szkoły męskiej chodziło coraz więcej uczniów spoza Wadowic, bo albo w ich rodzinnej miejscowości nie było jeszcze szkoły, albo miała niski poziom organizacyjny. Liczba uczniów i oddziałów szkoły męskiej gwałtownie rosła. W roku szkolnym 1892/93 pojawił się po raz pierwszy równoległy oddział klasy I zwany paralelką. Pierwsza wojna światowa spowodowała poważne zakłócenie w funkcjonowaniu nieźle rozwijającego się szkolnictwa oraz ogromne utrudnienia i przerwy w nauce. Wprawdzie okolice Wadowic nie były bezpośrednio zagrożone działaniami wojennymi, bo Rosjanie zostali zatrzymani na linii Dunajca i okolicach Limanowej, dlatego były zapleczem frontu. Budynki szkolne zajęło wojsko, które z nich zamieniono na szpitale wojskowe. Skutki wojny były dla ludzi bardzo uciążliwe. Pojawiły się trudności w zaopatrzeniu żywności. Koniec wojny i odzyskanie niepodległości społeczeństwo przejęło z entuzjazmem. W 1904 roku powstała przez odłączenie klas I-IV od przepełnionej 6-klasowej Szkoły Męskiej 4-klasow Szkoła Męska im. Stanisława Jachowicza. Szkoła ta została z dniem 3 lutego 1927 r. połączona z 7-lasową Szkołą Męską im. Marcina Wadowity. Zwolnione pomieszczenia w barakach nadal wykorzystywano do celów dydaktycznych. Staraniem inspektora Władysława Bernharda urządzono tam w roku 1927/28 w trzech salach pracownie fizyczno-chemiczną. Kierował nią Franciszek Zięba, a korzystały z niej wszystkie klasy. 70

71 Fot. 31. Budynek Gimnazjum Szkoły Męskiej a później Liceum Marcina Wadowity Źródło: zbiory własne Po upadku monarchii austro-węgierskiej i odzyskaniu niepodległości w 1918 r. przez kilka lat szkolnictwo działało według modelu ukształtowanego w Galicji. Potrzeba było kilku lat na opracowanie nowych programów, wydrukowanie nowych podręczników i zmiany organizacyjne. Sytuacja szkolnictwa była trudna z kilku powodów. Wojna światowa spowodowała sporo zniszczeń budynków szkolnych, ogromnie trudnymi problemami była gigantyczna inflacja lat dwudziestych oraz kryzys gospodarczy i bezrobocie w latach trzydziestych. Z początkiem roku szkolnego 1920/21 szkołę męską przemianowano na 7- klasową. Zmieniła się jej nazwa. W roku 1923/24 zapisano po raz ostatni w Katalogach Szkoła Ludowa 7-klasowa męska, w następnym roku była to już Szkoła Powszechna 7-klasowa. Kiedy w roku 1924 nadano jej imię Marcina Wadowity jej urzędowa nazwa brzmiała: Publiczna Szkoła Powszechna 7-klasowa Męska im. Marcina Wadowity. 64 Trudności lat powojennych nie ominęły również szkolnictwa w Wadowicach. Rosła liczba uczniów, a izb lekcyjnych nie przybywało. Aż do jesieni 1922 r. budynek przy ul. Sienkiewicza zajmowało wojsko, tym razem polskie. Nadal wszystkie szkoły powszechne mieściły się w Magistracie. Ogromna ciasnota utrudniała pracę i utrzymanie dyscypliny. Samo położenie budynku w Rynku było ogromnie uciążliwe. W czwartki odbywały się tutaj jarmarki, panował ruch i hałas, chłopcy wymykali ze 64 G. Studnicki: Zarys dziejów oświaty i szkolnictwa w Wadowicach, Grafikon, Wadowice 1996, s

72 szkoły. Doś często zdarzały się wybryki, m. in. tajemnicze kradzieże, nad których wykryciem usilnie pracowali nauczyciele. Przeciążenie klas było ogromne. Wzrosło gwałtownie w momencie połączenia ze szkoła im. Jachowicza w roku 1927, zmalało z chwilą powstania szkoły na Zaskawiu. Niektóre klasy były bardzo liczne. Zajęcia odbywały się jednak bez większych zakłóceń. Jedynie zimą roku 1928/29 przerwano na kilka dnia naukę z powodu mrozów dochodzących do - 43 stopni C. Do wszystkich kłopotów i trudności dołączył żywioł. We wrześniu 1931 r. i w lipcu 1934 r. nawiedziły Wadowice i okolice dwie ogromne powodzie. Pierwsza z nich zalała m. in. budynek szkoły przy ul. Legionów, odcięła stację kolejową od miasta i możliwość dojazdu uczniom zamiejscowym. Grono nauczycielskie otoczyło szczególną opieka dzieci poszkodowane organizując dla nich pomoc. Mimo trudnych warunków szkoła męska dobrze spełniała swoje funkcje. W latach zorganizowano pracownie: fizyczno-chemiczną, robót ręcznych, geograficzną, historyczna, matematyczną i wdrożono pracowniany system nauczania. W roku 1931/32 kupiono dla szkoły epidiaskop, w roku 1938 korzystano z audycji radiowych. Uczniom stawiano wysokie wymagania. W 1931 r. zaczęła się reforma szkolnictwa zwana jędrzejowiczowską. Dawne 8- letnie gimnazja przekształcona na dwustopniową szkołę średnią: 4-letnie gimnazjum oparte na 6 klasach szkoły powszechnej i 2-letnie liceum. W roku następnym po raz pierwszy nie przyjmowano do gimnazjum po klasie IV. Zewnętrznym przejawem reformy była m. in. zmieniona organizacja ruchu szkolnego. Przez dwa lata rozpoczynał się 20 sierpnia i trwał do 15 czerwca. Wkrótce jednak wrócono do tradycyjnej inauguracji w pierwszych dniach września. Wstrzymanie naboru do gimnazjum po klasie IV spowodowało kolejny wzrost liczby uczniów w szkole męskiej. W czasach galicyjskich i w II Rzeczypospolitej zwracano w szkole wielka uwagę na wychowanie religijne. Uczniów obowiązywała modlitwa przed i po lekcjach, udział w nabożeństwach w niedzielę i w święta, na początku i na końcu roku, 3-dniowe rekolekcje i 3-reoptna spowiedź oraz komunia święta. Grono szkoły męskiej gorliwie realizowała te zasady wychowania. Pełniło w kościele dyżury podczas nabożeństw z udziałem młodzieży, w czasie rekolekcji, spowiedzi i komunii. Chłopcy zbierali się w szkole i pod opieką wychowawców szli do kościoła. Ponieważ nie zawsze frekwencja była zadawalająca, w roku 1937 dyrekcja zarządziła sprawdzanie obecności według katalogu. Dwukrotnie odwiedził szkoły metropolita krakowski ks. Arcybiskup Adam Stefan Sapieha. 72

73 Przygotowanie dzieci do służenia państwu czyli tzw. wychowanie państwowe i społeczne realizowano w różnych formach. Obchodzono uroczyście święta państwowe, rocznice narodowe, imieniny Józefa Piłsudskiego, prezydenta Ignacego Mościckiego itp. Z tych okazji odbywały się nabożeństwa, pochody, poranki, akademie itp. W dniu 11 listopada 1928 r. uczniowie byli pod koszarami 12 p. p., gdzie odsłonięto pomnik bohaterskich Żołnierzy poległych w wojnie Odbywały się masowe imprezy z udziałem młodzieży, Święto Pieśni, Święto Lasu, Święto Morza, Dzień Matki, Dzień Oszczędności, porządkowanie grobów legionistów i żołnierzy, zbiórka funduszów na budowę szkół itp. Ważną rolę wychowawczą odgrywały organizacje uczniowskie. W 1930 roku powstała w szkole drużyna ZHP, którą prowadził Józef Gondek, później Stefan Radwan. Harcerze mieli swoją izbę przy ul. Młyńskiej, a od 1933 r. w budynku głównym w Rynku. Urządzali przedstawienia, obozy wakacyjne, w 1935 r. byli na międzynarodowym zlocie w Spale. Działały inne organizacje: gmina szkolna i gmina klasowa, Spółdzielnia Uczniowska, Polski Czerwony Krzyż, Liga Morska i Kolonialna. Realizując swoje cele atutowe każda z nich prowadziła działalność wychowawczą. Samorząd zakupił wiatrówkę do nauki strzelania, spółdzielnie- sklepik szkolny. Sytuacja społeczna uczniów pobudzała grono nauczycielskie szkoły im. Marcina Wadowity do działań opiekuńczych. Organizowano dożywianie, szczególnie dla dzieci bezrobotnych i biednych, samopomoc koleżeńska na przynoszeniu śniadań biednym przez dzieci zamożniejsze, podawano uczniom tran, organizowano i opłacano zbiorowe kąpiele w łaźni miejskiej, w 1930 r. urządzono świetlicę dla uczniów. Zimą odbywały się imprezy gwiazdkowe, latem tydzień dziecka, majówki, wycieczki, kolonie, półkolonie. Część kosztów pokrywał Komitet Rodzicielski, Rodzina Wojskowych. W 1931 r. bogatsze dzieci miały kolonie w Rabce, biedne półkolonie na miejscu, w 1932 r. - kolonie w Zagórniku. W trosce o zdrowie uczniów wprowadzono w 1933 r. zbiorową 10 minutową gimnastykę przed lekcjami, spędzanie dużych przerw na boisku, w czasie ferii organizowano dla chętnych zajęcia sportowe, ślizgawki. 65 Odbywało się to pod opieka nauczycieli wyznaczonych przez szkolę. Uczniowie korzystali również poradnii lekarskiej działającej od 1930 r. w szkole żeńskiej. 65 Wybrane problemy z najnowszych dziejów kultury fizycznej w Polsce (po 1928 roku), praca zbiorowa pod red. E. Małolepszego, A. Nowakowskiego, M. Pączka, WSP, Częstochowa 1997, s

74 Fot. 32. Budynek magistratu wadowickiego, w którym w okresie międzywojennym mieściła się męska szkoła powszechna Źródło: zbiory własne Mimo powojennych zniszczeń i dolegliwości życia codziennego nauczycielstwo przejawiło duży zapał i optymizm. Rok szkolny zaczynał się i kończył wspólnym nabożeństwem, nauczyciele dyżurowali w kościele, dzieci modliły się przed i po lekcjach, w roku 1946 śpiewały Kiedy ranne wstają zorze, uczyły się w szkole religii, miały rekolekcje, uroczystości kończono Rotą Marii Konopnickiej. Po 1950 r. władze partyjne, a z ich polecenia władze oświatowe rozpoczęły akcję laicyzacji szkolnictwa. Najpierw polecono kierownikom szkół usunięcie z pomieszczeń szkolnych emblematów religijnych oraz zniesienie modlitwy przed i po zajęciach. Nauka religii miała odbywać się na pierwszych lub ostatnich lekcjach, aby nie chodzący na katechizację nie mieli przerw tzw. Okienek w zajęciach. Zamiast modlitwy miały być tzw. Apele poranne z prasówką i pogadankami. Inspektorzy szkolni kontrolowali dokładnie wykonanie poleceń. Po II wojnie plany i programy nauczania zmieniały się kilkakrotnie. Z języków obcych nauczano w szkole męskiej angielskiego w latach ), rosyjskiego od 1949 r. Trzy lata później Ministerstwo Oświaty wprowadziło egzaminy końcowe w klasie VII. Obejmowały język polski, matematykę i naukę o Polsce i świecie współczesnym. Później były jeszcze egzaminy promocyjne w klasach IV VI. 74

75 Egzaminy te zniesiono, bo niewiele dawały, a przyczyniały się do wyczerpania fizycznego i nerwowego uczniów. 66 Szkoła dysponowała dwoma pracowniami: fizyczno-chemiczną i robót ręcznych. Pierwsza była wspólna, druga również po wprowadzeniu koedukacji. Pracownia techniczna została wzbogacona w 1961 r. w narzędzia i maszyny ofiarowane przez Wadowickie Zakłady Przemysłu Terenowego zwaną Druciarnią, Krakowską Fabrykę Mebli i Zasadniczą Szkołę Metalową w Gorzeniu, która w późniejszych latach przyjęła nazwę Zespołu Szkół Mechanicznych. Szkoła ta gwarantowała praktyki w prywatnych zakładach rzemieślniczych oraz organizowała warsztaty szkolne. Uczono tu ślusarstwa i krawiectwa, elektrotechniki, mechaniki stosowanej, nauczano o kotłach parowych i silnikach, o obrabiarkach, o handlu. Następnie otwarto internat ze stołówką i nowy kierunek kształcenia: elektromonter i instalator urządzeń sanitarnych. Szkoła ta bardzo szybko się rozwijała, gdyż otwierano nowe kierunki a przez to cieszyła się dużą sławą i przyciągała rzesze uczniów. Po dzisiejszy dzień jest szkołą chętnie odwiedzaną przez uczniów. Fot. 33. Zespół Szkół Mechanicznych w Gorzeniu Źródło: zbiory własne Od początku lat sześćdziesiątych istniały w szkole klasy specjalne grupujące uczniów mało zdolnych i opóźnionych w nauce. Realizowano w nich skrócone programy dostosowane do możliwości percepcyjnych uczniów. Od 1973 r. istniały również ogniska przedszkolne zwane klasami zerowymi. Uzupełnieniem nauczania były 66 Wybrane problemy z najnowszych dziejów kultury fizycznej w Polsce (po 1928 roku), Ibid., s

76 zajęcia pozalekcyjne, szczególnie ważne dla rozwijania zainteresowań dzieci. Sport rozwijał się w szkole doskonale. Sprzyjały temu dobra baza i nauczyciele specjaliści. W latach Szkolny Klub Sportowy pod opieką W. Solarczyka zrzeszał około 50 młodych sportowców, program szkolenia realizował rytmicznie, z pozytywnymi wynikami. W tamtych latach uczniowie zdobywali masowo odznaki sportowe, uprawiali lekkoatletykę, piłkę ręczną, siatkówkę i inne sporty. W latach siedemdziesiątych zaczął rozwijać się ruch olimpiad przedmiotowych oraz konkursów, m. in. propagandowych olimpiady wiedzy obywatelskiej, konkursu wiedzy o województwie bielskim. Zajęcia wielu kół zainteresowań były skierowane na przygotowanie uczniów do startu w tychże olimpiadach. Chociaż ruch ten funkcjonował na nieco dziwnych zasadach spełniał ważną role w rozwijaniu zainteresowań. Ofensywa ideologiczna zapoczątkowana w szkolnictwie w roku 1949 miała później różne odcienie i oblicza. Po nachalnej i tępej propagandzie lat stalinowskich nastąpiło pewne złagodzenie po 1956 roku związane z rozliczeniem tzw. kultu jednostki. Zmieniono wtedy programy języka polskiego i historii, listę lektur obowiązujących i uzupełniających. Wprowadzono nowy regulamin pracy Komitetu. Na klasowych zebraniach rodziców wybierano tzw. rady klasowe. Niektóre z nich skutecznie pomagały nauczycielstwu w pracy wychowawczej, m.in. przez kontakty z rodzicami uczniów źle zachowujących się tzw. pedagogizacje rodziców czyli akcję prelekcji i odczytów, pomoc opiekuńczą w czasie wycieczek lub imprez. Drugą obok szkoły głównej - męskiej była publiczna szkoła elementarna, zwana trywialną szkołą panieńską, później szkołą żeńską, a po II wojnie Szkołą nr 2. Przez wiele lat panieńska szkoła była szkołą niższego stopnia zwaną trywialną. 67 Miała tzw. klasę elementarną oraz klasy I-II. W późniejszych latach nadano jej nową nazwę: Szkoła Główna Żeńska. Od nauczania nie różniła się niczym od szkół męskich, były takie same przedmioty, jedynie dziewczęta miały dodatkowe zadania robótki ręczne: szycie, haft, pończochy. Pracę oświatową w Wadowicach prowadziło również zgromadzenie Sióstr Najświętszej Rodziny z Nazaretu, zwane nazaretankami osiadłe w mieście od 1896 r. W domu zbudowanym w latach przy ul. Lwowskiej Siostry Nazaretanki założyły pracownię dla dziewcząt, w której uczyły haftu, bieliźniarstwa i trykotarstwa, organizowały kursy przygotowujące do seminarium nauczycielskiego, prowadziły 67 Wadowice. Studia z dziejów miasta, praca zbiorowa pod red. A. Nowakowski, Dimograf, Wadowice 1997, s

77 internat dla dziewcząt uczęszczających do wadowickich szkół. W roku 1938 uruchomiono zawodowa szkołę krawiecka dla dziewcząt. Fot. 34. Klasztor Sióstr Nazaretanek w Wadowicach, założony w 1896 r. W okresie międzywojennym mieściła się w nim szkoła krawiecka dal dziewcząt. Źródło: zbiory własne Powstały również szkoły, do których należy zaliczyć: Gimnazjum i Liceum Marcina Wadowity - niższe 4-klasowe gimnazjum humanistyczne, kilka lat później przekształcone na 8-klasowe gimnazjum realne; Wyższa Szkoła Żeńska było to 4-klasowe gimnazjum; Szkoła przemysłowa, Zasadnicza Szkoła Metalowa zwana dalej Zespołem Szkół Mechanicznych w tej szkole trzeba było odbywać praktyki np. na ślusarza, stolarza, krawca, drukarza, blacharza, elektromonter, tapicer i wiele innych; Gimnazjum OO. Karmelitów Bosych szeroką i owocną prace duszpasterska OO. Karmelici prowadzili działalność oświatowa. Zakon OO. Karmelitów odegrał i odgrywa doniosłą rolę w formowaniu kandydatów do zakonu; Szkoła Handlowa i Zespół Szkół Ekonomicznych 3-klasowa Koedukacyjna Miejska Szkoła Handlowa, oprócz profili handlowego - otwarto kierunek gastronomiczny, później pielęgniarskie liceum medyczne, pomaturalne studium położnych, technikum hotelarskie i cukiernicze; Szkoła krawiecka SS. Nazaretanek SS. Nazaretanki założyły pracownie dla dziewcząt, w której uczyły haftu, bieliźniarstwa, organizowały kursy 77

78 przygotowujące do seminarium nauczycielskiego, uruchomiły zawodową szkołę krawiecką dla dziewcząt; Zasadnicza Szkoła Budowlana i Zespół Szkół Budowlanych w Wadowicach w jej skład wchodziły: 3-letnia zasadnicza szkoła budowlana, 5-letnit technikum budowlane dla absolwentów szkół podstawowych, 3-letnie wieczorowe technikum budowlane dla absolwentów zasadniczych szkół zawodowych; kształcono w specjalnościach: monter instalacji budowlanych, malarz-stolarz, murarz-posadzkarz, elektromonter, ceramik; Policealne Studium Zawodowe przy Zespole szkół przy ul. Wojska Polskiego prowadziło dwa kierunki kształcenia: podstawy prawne i finansowe działalności firmy i informatykę. Po dzień dzisiejszy w Wadowicach powstało i rozwinęło się wiele szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadpodstawowych. Nauczanie w szkołach sprowadza się do zdobycia jak najwięcej wiedzy o świecie, o Polsce, o naszej Ojczyźnie, zwyczajach i obyczajach, regionalizmie, historii i wiele innych dziedzin nauki. Należy tutaj jeszcze stwierdzić, iż w XXI wieku nauczanie dużo się różni niż w wieku XVI, gdyż mamy duży dostęp do książek, do wiedzy, nie możemy zaprzeczyć, że nie mamy skąd wziąć materiałów. Przecież w XVI wieku nikt nie marzył nawet o radiu, telewizji. A dzisiaj wygląda to zupełnie inaczej książki, media, pracownie szkolne, odpowiedni sprzęt do lekcji, do ćwiczeń gimnastycznych. 78

79 ROZDZIAŁ V MONOGRAFIA BABICY INSPIROWANA DZIAŁALNOŚCIĄ GUSTAWA STUDNICKIEGO 5.1. Położenie terenu Rys. 6 Mapa położenia Babicy Źródło: zbiory własne Wieś w Polsce położona w województwie małopolskim, w powiecie wadowickim, w gminie Wadowice, na trasie Wadowice - Stanisław Górny Przytkowice i szosie do Witanowic i Brzeźnicy, na Pogórzu Wielickim nad potokiem Babicą, dopływem Wysokiej. Babica malowniczo położona na południowych zboczach Babiczaka z lasem Krzemionka (432m n.p.m.), na wysokości m n.p.m. Wieś ta do południa graniczy z Klecza Dolną, od północy z Witanowicami i Lgotą, od wschodu z Wysoką a od zachodu z Rokowem i po części z Tomicami. 79

80 5.2. Historia Babicy Babica - bardzo dawna nazwa nawiązująca do prasłowiańskiego kultu religijnego (Baba, Baby miejsce czci pogańskiego bóstwa). Dawniej Babycza, także można znaleźć pod nazwą Babice pod Rokowem. Wieś ta dzisiaj już liczy 840 mieszkańców, porozrzucanych w dolinie potoku Babicy oraz po wzgórzach, otaczających te dolinę u południowego stoku pasma płaskowzgórza lgockiego, niegdyś Babicami zwanego. Grupy tych chat dzieliły się dawniej na dwie główne części: Babica górna i dolna, którą zwykle przechodzący środkiem wsi początek Babicy przedzielał. Po dzień dzisiejszy zachowała się ta tradycja, tylko nazwy się zmieniły Babica Dolna ma nazwę Babica Wieś a Babica Górna teraz to Babica Cupel nosiła dawniej nazwę - Babicy Cypel, ponieważ cypel znaczy góra, wzniesienie, a ta cześć Babicy leży właśnie na wzniesieniu. Wieś graniczy od wschodu z Wysoką, na południe z Kleczą Dolną, na zachód z Rokowem, od północy z Witanowicami i Lgotą. Wieś Babica była na przełomie XII i XIII wieku własnością rycerza Jaksy Grafity i występowała pod nazwą Rogów, która została udokumentowana w dokumentach wzmiankowych w 1254 roku obok Rokowa. Wieś należała przez pewien czas do klasztoru Norbertanek na Zwierzyńcu. Później właścicielem wsi w XVII wieku byli Kopssowie, Jaklińscy, Sławińscy, wreszcie Gaschowie (XIX stulecia). Babica należy po dzień dzisiejszy do parafii w Witanowicach. Chłopi musieli płacić kościołowi w Witanowicach roczny czynsz od tzw. krów żelaznych, w wysokości 45 centów. Babica wraz z Witanowicami i Lgotą należała do województwa krakowskiego w latach , a obecnie należy do województwa małopolskiego. Z Babicy Cupel rozciąga się malowniczy krajobraz na Wadowice, które leżą 6 km od wsi a także piękny widok na pasmo górskie Podbeskidzia Małego. Przy pięknej pogodzie można ujrzeć Babią Górę oraz pasmo Tatr. 80

81 Fot. 35. Widok na panoramę Wadowic z Babicy Źródło: zbiory własne W tak pięknej wsi Babica można znaleźć spokój i wypocząć wśród potoku Babiczanka oraz pięknego krajobrazu jaki rozciąga się od Babicy Wieś tj. zbocza Babiczaka z lasem Krzemionka (432m n.p.m.) oraz widok na Wadowice, Roków, Kościół w Witanowicach i okoliczne wsie. Fot. 36. Widok na Babicę od strony zachodniej Źródło: zbiory własne 81

82 Fot. 37. Widok na zbocza Babiczaka z lasem Krzemionką Źródło: zbiory własne Fot. 38. Potok Babiczanka Źródło: zbiory własne Fot. 39. Widok na Tomice Źródło: zbiory własne 82