Kaskady Rodła atrakcją geoturystyczną Beskidu Śląskiego The Rodło Cascades as a geotouristic attraction of the Silesian Beskid Mts.

Transkrypt

1 Geoturystyka 1 (8) 2007: Kaskady Rodła atrakcją geoturystyczną Beskidu Śląskiego The Rodło Cascades as a geotouristic attraction of the Silesian Beskid Mts. Piotr Strzeboński, Tadeusz Słomka Wydział Geologii, Geofizyki i chrony Środowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, aków; strzebo@geolog.geol.agh.edu.pl, slomka@geol.agh.edu.pl, aków Warszawa Katowice Pszczyna lkusz aków Bielsko-Biała Cieszyn Myślenice Żywiec Nowy Targ Treść: Praca poświęcona jest grupie malowniczych wodospadów nazwanych Kaskadami Rodła u źródeł Wisły. Posiadają one wysokie walory poznawcze dla nauki, dydaktyki oraz turystyki, stanowiąc jeden z cenniejszych obiektów geoturystycznych Beskidów Zachodnich. Zespół schodowych progów wodospadowych tworzących naturalne kaskady Białej Wisełki powstał na stopniach skalnych, wymodelowanych głównie dzięki erozji rzecznej. W obrębie grupy kaskad Białej Wisełki zlokalizowana jest bardzo ważna dla geologii regionalnej Karpat górnokredowa granica litostratygraficzna. Rozdziela ona warstwy godulskie górne od warstw istebniańskich dolnych serii śląskiej Karpat fliszowych. Granica ta dokumentuje zmianę charakteru podmorskiej sedymentacji silikoklastycznej spływów grawitacyjnych w basenie śląskim. Słowa kluczowe: Geoturystyka, wodospady, Kaskady Rodła, Park ajobrazowy Beskidu Śląskiego, Rezerwat Przyrody Wisła, Karpaty fliszowe, sedymentacja Abstract: The paper describes picturesque waterfalls called The Rodło Cascades at the springs of the Vistula River. The waterfalls present high scientific, educational and touristic valours, being one of the most valuable geotouristic sites in the Western Beskidy Mts. The system of rock steps forming the cascades of the Biała Wisełka Creek was shaped by erosional processes. In the area of the cascades the Upper Cretaceous lithostratigraphic boundary can be observed between the Upper Godula and the Lower Istebna beds of the Silesian Unit. This boundary is of crucial importance for the Flysch Carpathians as it documents the change in character of siliciclastic sedimentation of gravity flows in the Silesian Basin. y words: Geotourism, waterfalls, the Rodło Cascades, Park of the Silesian Beskid Mts., The Vistula River Nature Reserve, Flysch Carpathians, sedimentation Wstęp Wrażenia estetyczne turystów podziwiających piękno przyrody nieożywionej można z powodzeniem wzbogacić o wiedzę na temat procesów geologicznych i ich efektów. Kluczem edukacyjnego powodzenia jest przedstawienie w zrozumiały sposób genezy obiektów geologicznych. Rozbudzanie zainteresowań geologicznych wśród turystów poprzez propagowanie geoturystyki (Słomka, Kicińska-Świderska 2004, Strzeboński 2005a, to najlepszy sposób na upowszechnianie wiedzy specjalistycznej z zakresu nauk o Ziemi. Jednym z cennych obszarów o wysokich walorach poznawczych zarówno dla turystyki jak i różnorodnych dyscyplin naukowych (w tym geologii) jest strefa źródłowa królowej polskich rzek Wisły (Głodek i in. 1967, Baumgart-Kotarba i in. 1969, Alexandrowicz 1976, 1997, smańczyk 1985, Ziętara, Lis 1986, Alexandrowicz i in. 1992, 2000). bszar ten jako strefa zasilania rzeki Wisły jest także ważny z punktu widzenia hydrograficznego (Dynowski 1961, Waksmundzki 1968). Ze względu na położoną nieopodal Wisłę, będącą dobrze zagospodarowanym i łatwo dostępnym górskim ośrodkiem turystycznym bardzo licznie odwiedzanym przez turystów oraz lokalizację wzdłuż szlaku turystycznego na Baranią Górę, Kaskady Rodła u źródeł Wisły (Hajduk-Nijakowska 1987, op 1987, Szewczyk 1987) bardzo dobrze nadają się do wypromowania ich jako obiektu geoturystycznego. Kaskady Rodła zlokalizowane są w Zewnętrznych Karpatach Zachodnich w Beskidzie Śląskim (Kondracki 2000), na wysokości ok. 700 m n.p.m. w źródłowej części doliny Białej Wisełki, na NW stokach Baraniej Góry (1200 m n.p.m.). koło 3 km na E od Kaskad położona jest miejscowość Wisła Czarne Fojtula (Fig. 1). Z geologicznego punktu widzenia opisywany obiekt położony jest w Karpatach Zewnętrznych (fliszowych) na pograniczu warstw godulskich i istebniańskich jednostki śląskiej (Burtan 1972). Kaskady Rodła położone są w granicach Rezerwatu Wisła, założonego na terenie Parku ajobrazowego Beskidu Śląskiego. Geneza obiektu Najistotniejsze znaczenie dla kształtowania rzeźby schodowych kaskad ma rozwijająca się erozja wód płynących: denna, boczna oraz wsteczna w powiązaniu z budową geologiczną obszaru wykształceniem litofacjalnym i ułożeniem warstw skalnych podłoża (Głodek i in. 1967, Alexandrowicz 1976, Ziętara, Lis 1986, Alexandrowicz i in. 2000). Korona progu wodospadowego tworzy się prawie zawsze na warstwie skalnej zalegającej horyzontalnie lub obsekwentnie (pod prąd względem biegu potoku). Ławica taka posiada 21

2 Wisła Czarne Fojtula 3 km o N KR B i a ł a W i s e zwykle największą miąższość (Fig. 2) i odporność na erozję na danym odcinku profilu podłużnego potoku. Eworsja u podnóża stopni skalnych, szczególnie intensywna podczas wezbrań powodziowych, prowadzi do wykształcenia kotłów eworsyjnych (Fig. 2) i postępowania erozji wstecznej (Ptaszek 2005). Warstwy skalne nachylone konsekwentnie do biegu potoku tworzą formy zwane płytami ześlizgowymi, natomiast w przypadku płynięcia potoku równolegle do lini biegu warstw skalnych podłoża powstają rynny. Niekiedy występuje układ pośredniego położenia, tak że mamy do czynienia zarówno z płytą ześlizgową jak i rynną (Fig. 3). Skały odsłaniające się w szeregu naturalnych progów wodospadowych reprezentują flisz karpacki. Są to utwory wieku górnokredowego nagromadzone pierwotnie ponad 80 milionów lat temu w północnym obrzeżeniu ceanu Tetydy, rozpościerającym się pomiędzy kontynentami Afrykańskim i Euroazjatyckim. W wyniku kolizji płyt tych kontynentów skały fliszowe zostały sfałdowane, oderwane od macierzystego podłoża basenów karpackich i wypiętrzone w postaci łańcucha górskiego Karpat. R o z t o IX c z n VIII o KR I [m] Fig. 1. Szkic sytuacyjno-geologiczny Kaskad Rodła (wg: Burtan 1972, zmienione). bjaśnienia: 1 numer porządkowy kaskad przy ścieżce dydaktycznej, 2 tablica informacyjna Kaskady Rodła (punkt 22 ścieżki dydaktyczno-przyrodniczej), 3 tablica pamiątkowa z brązu Kaskady Rodła u źródeł Wisły, 4 kaskady założone na warstwach godulskich górnych, 5 kaskady na warstwach istebniańskich dolnych, 6 niebieski szlak turystyczny na Baranią Górę, 7 warstwy godulskie górne (kreda górna santon), 8 warstwy istebniańskie dolne (kreda górna - kampan), 9 mostek Combined topographic and geological sketch map of the Rodło Cascades area (modified after Burtan 1972): 1 number of cascade at educational trail, 2 information bilboard (The Rodło Cascades, stop No. 22 of educational trail), 3 brass commemorative plaque The Rodło Cascades at the springs of the Vistula River, 4 cascades developed on the Upper Godula Beds, 5 cascades developed on the Lower Istebna Beds, 6 blue tourist trail heading to the Barania Góra peak, 7 Upper Godula Beds (Upper Cretaceous, Santonian), 8 Lower Istebna Beds (Upper Cretaceous, Campanian), 9 bridge ł k a y Barania Góra (1220 m n.p.m.) 2 km Zarys budowy geologicznej Kaskady Białej Wisełki, w zależności głównie od budowy geologicznej podłoża, wykształcone są generalnie w dwojaki sposób. Wodospady położone w dolnym biegu potoku, na przykład zespół kaskad VIII i IX (Fig. 1), założone są na progach skalnych posiadających drobno schodkowy relief (Fig. 4 i 5), charakterystyczny dla wychodni tak zwanych warstw godulskich górnych (górna kreda santon, Słomka 1995) natomiast wyżej usytuowane kaskady rozwinięte na tak zwanych warstwach istebniańskich dolnych (górna kreda kampan, Unrug 1963, Neścieruk, Szydło 2003) np. sekcja i I (Fig. 1) reprezentują już odmienny styl morfologii progów wodospadowych (Fig. 6-9). Flisz warstw godulskich górnych w rejonie kaskad Białej Wisełki wykształcony jest w postaci rytmicznie przekładających się ławic piaskowców i łupków mułowcowych (Słomka 1995) o niezmiennej w skali odsłonięcia miąższości warstw, wynoszącej średnio kilka do kilkunastu cm (Fig. 4 i 5). pisywane piaskowce godulskie zwykle posiadają normalną gradację uziarnienia (grubsze ziarna w spągowej części ławicy, a drobniejsze w stropie), związaną z grawitacyjną depozycją materiału klastycznego z prądów zawiesinowych. bserwowane są także ławice piaskowców laminowanych płasko-równolegle oraz laminowanych przekątnie typu riplemarkowego, co wskazuje na trakcyjne przerabianie osadów dennych przez prądy. Często na powierzchniach spągowych ławic piaskowców można zaobserwować wypukłe nierówności zwane popularnie hieroglifami. Są to odlewy śladów pozostawionych w wyniku życiowej działalności organizmów albo powstałych na przykład wskutek erozyjnej działalności prądów żłobiących powierzchnię nie skonsolidowanego dna morskiego. Asymetryczny profil niektórych hieroglifów prądowych pozwala określić kierunek paleotransportu materiału okruchowego w dawnym basenie sedymentacyjnym, a tym samym daje możliwość ustalenia położenia obszaru źródłowego, który ten materiał dostarczał. Analiza paleotransportu ma duże znaczenie w odtwarzaniu paleogeografii dawnych mórz i lądów, często nie istniejących we współczesnych czasach (Słomka 1995). mawiane utwory warstw godulskich stanowią przykład uporządkowanej, turbidytowej sedymentacji silikoklastycznej rozwijającej się w obrębie systemu depozycyjnego stożka podmorskiego (Fig. 10, Reading i Richards 1994, Słomka 1995). bserwowane warstwy istebniańskie budują w większości masywnie wykształcone (nie uziarnione frakcjonalnie i nie laminowane) piaskowce i zlepieńce zwykle występujące bez przeławiceń łupkowych oraz debryty kohezyjne będące mieszanką mułu i materiału piaskowo-żwirowego, z domieszką uwęglonego detrytusu roślinnego, nadającego skale czarne zabarwienie (Fig. 6-9, Unrug 1963, Leśniak, Słomka 2000, Strzeboński 2005b). Słabo widoczne uławicenie utworów warstw istebniańskich ma charakter nieregularny, amalgamacyjny, a warstwy często ulegają erozyjnemu i/lub sedymentacyjnemu wyklinowywaniu i zwykle pozbawione są hieroglifów. Jest to przykład odmiennej, chaotycznej sedymentacji podmorskiej rozwijającej się w obrębie tak zwanego fartuchowego systemu depozycyj- 22

3 nego w postaci silikoklastycznego fartucha (Fig. 11, por. Reading i Richards 1994, Słomka 1995, Strzeboński 2005b). dmienność charakteru sedymentacji zaznacza się przejściem od uporządkowanych, turbidytowych systemów depozycyjnych warstw godulskich górnych, budujących stożki podmorskie z rozwiniętymi kanałami, lobami depozycyjnymi i ich obrzeżeniem (Fig. 10, Słomka 1995) do systemów chaotycznej sedymentacji fartuchowej warstw istebniańskich z rozwiniętymi silikoklastycznymi fartuchami (Fig. 11) (Strzeboński 2005b). Taka znacząca zmiana jakościowa depozycji, odzwierciedla przede wszystkim wzrost aktywności tektonicznej obszarów źródłowych (dźwiganie), zasilających basen śląski materiałem klastycznym. W przypadku najwyższej części warstw godulskich górnych aktywność miała w większości charakter systematyczny, przejawiający się ciągłym i równomiernym dostarczaniem materiału klastycznego przez prądy zawiesinowe, co sprzyjało rozwojowi i stabilizacji traktów kanałowych i lobów depozycyjnych stożków podmorskich. Natomiast w czasie początkowej fazy depozycji warstw istebniańskich dolnych aktywność miała głównie charakter skokowy o dużym natężeniu, powodując zarówno dostarczanie grubo okruchowego materiału, jak i wzrost masowej, lawinowo-osuwiskowej redepozycji osadów gromadzących się w nieregularnych pokrywach fartuchowych na skłonie o zwiększonym gradiencie nachylenia. Wspomniana aktywność tektoniczna obszaru alimentacyjno-basenowego związana była z reżimem kompresyjnym, wynikającym z kolizji mikropłyt Tetydy z płytą Europejską (Słomka 1995, szczypko 1999, 2004, Nemčok i in. 2001, Poprawa i in. 2002, 2006, Golonka i in. 2003, Poprawa, Malata 2006). Rolę w kształtowaniu zmiany charakteru depozycji mogły odegrać także ruchy eustatyczne (globalne wahania poziomu wód oceanicznych), jakkolwiek są one trudne do oszacowania ze względu na wyżej wspomniane tektoniczne zaangażowanie regionu i związane z nim względne (lokalne) wahania poziomu morza. Tendencje regresywne (obniżanie poziomu wód) w takich przypadkach przyczyniłyby się jednak do wydatnego zwiększenia masowej dostawy materiału okruchowego do basenu. Pośredni wpływ na sedymentację mógł mieć także klimat i związane z nim wezbrania powodziowe, powodujące wynoszenie znacznych ilości materiału klastycznego z obszarów źródłowych. Również wstrząsy sejsmiczne i fale morskie mogły nadawać impulsy przyczyniające się w efekcie do masowej redepozycji osadów (Strzeboński 2005b). pisywana zmiana charakteru sedymentacji udokumentowana jest przejściem od depozycji z prądów zawiesinowych do sedymentacji z niekohezyjnych spływów ziarnowych i kohezyjnych spływów rumoszowych. Z prądów zawiesinowych powstawały regularne, rytmicznie powtarzające się warstwy piaskowców z pokrywającymi je łupkami głównie mułowcowymi litofacje mułowców z piaskowcami (MS) i piaskowców z mułowcami (SM) warstw godulskich (Słomka 1995). Ze spływów ziarnowych natomiast tworzyły się nieregularne warstwy piaskowcowo-zlepieńcowe zwykle bez przeławiceń łupkowych litofacje piaskowców (S), piaskowców zlepieńcowatych (SC), zlepieńców piaszczy- Fig. 2. Korona progu wodospadowego (K) z kotłem eworsyjnym (KE) u podnóża, warstwy godulskie górne, potok Biała Wisełka Crest of a fall (K) with plunge pool (KE) at the foot of the step, Upper Godula Beds, Biała Wisełka Creek R Fig. 3. Płyta ześlizgowa (PZ) z rynną (R), warstwy godulskie górne, potok Biała Wisełka Slide slab (PZ) with gullie (R), Upper Godula Beds, Biała Wisełka Creek K PZ KE Fig. 4. Jedna z kaskad Białej Wisełki ( VIII ), warstwy godulskie górne No. VIII cascade of the Biała Wisełka Creek, Upper Godula Beds stych (CS) i zlepieńców (C) należące już do warstw istebniańskich, wraz z litofacją debrytów kohezyjnych (CD) zawierającą niekiedy egzotyki (okruchy skał budujących nie istniejące obecnie, wewnątrzbasenowe obszary źródłowe), która powstawała ze spływów kohezyjnych (Unrug 1963, Strzeboński 2005b, Słomka 1995, 2001). 23

4 Fig. 6. Dolny wodospad Kaskad Rodła ( ), warstwy istebniańskie dolne, potok Biała Wisełka The Lower Fall (No. ) of the Rodło Cascades, Lower Istebna Beds, Biała Wisełka Creek Fig. 5. Schematyczny przekrój podłużny przez przykładową grupę kaskad Białej Wisełki ( VIII i IX ), warstwy godulskie górne. bjaśnienia:1. mułowce (łupki mułowcowe), 2. piaskowce Schematic longitudinal section through a group of cascades (No. VIII and IX) of the Biała Wisełka Creek, Upper Godula Beds: 1 mudstones (mudstone shales), 2 - sandstones Waloryzacja obiektu i jego aktualny stan zagospodarowania Kaskady Rodła są elementem ścieżki dydaktyczno-przyrodniczej (Fig. 1, punkt 22) prowadzącej niebieskim szlakiem, doliną Białej Wisełki na szczyt Baraniej Góry. Na dystansie ok. 370 m, od ujścia potoku Roztocznego (Fig. 1) występuje szczególna obfitość ponad 25 naturalnych kaskad o wysokości od ok. 0,5 do blisko 5 m (Fig. 4-9). Kaskady Rodła stanowią kulminację tych stopni wodospadowych (Fig. 1 i I) i są jednymi z największych i najwyższych kaskad Białej Wisełki. Aktualnie obiekt nie jest w pełni zagospodarowany, dostarcza przede wszystkim wrażeń estetycznych. dczuwalny jest wyraźny brak zwięzłego opisu genetycznego obiektu, który można by w przystępny sposób przedstawić osobom pragnącym pogłębić swoją wiedzę z zakresu nauk o Ziemi. W punkcie dwudziestym drugim tej trasy (Fig. 1), na drewnianej tablicy w pobliżu Kaskad widnieje informacja ze wzmianką głównie o charakterze historycznym: Kaskady Rodła Zespół progów wodnych Białej Wisełki nazwany tak przez Towarzystwo Miłośników Wisły w 1984 r. Znak rodła to symbol Związku Polaków w Niemczech wprowadzony w 1933 r. Jest to symbol zjednoczenia ziem polskich od Bałtyku po Karpaty. Klamrą spinającą ziemie jest rzeka Wisła z miastem akowem jako pradawną stolicą Polski. Kilkanaście metrów powyżej w prawym orograficznie brzegu doliny, na granicy warstw godulskich z warstwami istebniańskimi, umieszczona jest tablica z brązu upamiętniająca nadanie w dniu roku nazwy własnej wodospadom Białej Wisełki Kaskady Rodła u źródeł Wisły (np. Hajduk-Nijakowska 1987, op 1987, Szewczyk 1987). Jest ona ukoronowaniem patriotycznych starań środowisk z kręgu Towarzystwa Miłośników Wisły o dobro dziedzictwa historycznego i kulturowego Ziemi Śląskiej. Postawienie nie konkurencyjnej lecz uzupełniającej tablicy KASKADY RDŁA u źródeł Wisły obiekt geoturystyczny (Fig. 12) przyczyniło by się z pewnością do wzbogacenia sposobu postrzegania piękna i tajemniczości eksponowanej przyrody nieożywionej. Informacje na temat Kaskad Rodła można także odnaleźć na wielu stronach internetowych, świadczących o ich dużej popularności (np: Podsumowanie Ukształtowanie kaskad Białej Wisełki jest wyłącznie dziełem naturalnych procesów rzeźbotwórczych. Morfologia form erozyjnej działalności potoków związana jest bezpośrednio z litologią skał podłoża i ułożeniem warstw skalnych względem kierunku przepływu potoku. Często także na powstawanie i kształt rzeźby tych form, jak również miejsce płynięcia samego potoku mają wpływ nieciągłości i spękania natury tektonicznej, będące strefami zmniejszonej odporności na erozję. Kaskady Rodła położone są w strefie stratotypowej zarówno pod względem wykształcenia litofacjalnego warstw godulskich górnych i warstw istebniańskich dolnych jak i ich środowisk sedymentacyjnych. Kaskady jako formy geomorfologiczne wzbogacają lokalny krajobraz przyczyniając się do jego wyrazistego urozmaicenia. Ze względu na unikatową w skali regionu wartość poznawczą całej ścieżki geoturystycznej Białej Wisełki, w powiązaniu z walorami wypoczynkowymi regionu, obiekt ten zasługuje na miano atrakcji geoturystycznej Beskidu Śląskiego. Ta wyjątkowa w skali regionu perełka przyrody nieożywionej, z całym jej bogactwem atrakcji turystycznych, florystycznych i faunistycznych stanowi doskonały produkt turystyczny, pozostawiający na zwiedzających niezapomniane wrażenia. 24

5 Fig. 7. Górny wodospad Kaskad Rodła ( I ), warstwy istebniańskie dolne, potok Biała Wisełka The Upper Fall (No. I) of the Rodło Cascades, Lower Istebna Beds, Biała Wisełka Creek Autorzy dziękują Janowi opowi prezesowi Towarzystwa Miłośników Wisły za udostępnienie materiałów historycznych dotyczących nadania nazwy kaskadom Białej Wisełki, dr. inż. Markowi Doktorowi i anonimowemu recenzentowi za konstruktywne uwagi oraz dr. inż. Wojciechowi Mayerowi za tekst angielski. Praca wykonana w ramach badań statutowych Zakładu Geologii Podstawowej i chrony Środowiska, Wydziału Geologii, Geofizyki i chrony Środowiska AGH w akowie, temat nr Summary The Rodło Cascades as a geotouristic attraction of the Silesian Beskid Mts. Piotr Strzeboński, Tadeusz Słomka The paper describes the scenic waterfalls known as The Rodło Cascades at the springs of the Vistula River (Hajduk- Nijakowska 1987, op 1987, Szewczyk 1987). The cascades of the Biała Wisełka Creek present high scientific, educational and touristic values, and belong to the most valuable geotouristic sites in the Western Beskidy Mts. The Rodło Cascades are localized in the Western uter Carpathians, in the Silesian Beskid Mts. (Kondracki 2000), at the altitude of about 700 m a.s.l., in the headwater part of the Biała Wisełka River valley, which cuts into the northwestern slopes of the Barania Góra Mt. (1,200 m a.s.l.). About 3 kilometers east of the cascades the Wisła Czarne Fojtula village is located (Fig. 1). From geological point of view the site is located in the uter (Flysch) Carpathians and is positioned at the boundary between the Godula and the Istebna beds of the Silesian Unit (Burtan 1972, 1973, Burtan et al. 1937, Żytko et al. 1989). The Rodło Cascades are an element of educational nature trail (No. 22 stop, Fig. 1), which follows the blue tourist trail heading to the top of the Barania Góra Mt. Along the distance of some 370 meters, starting from the confluence of the Roztoczny Creek and the Biała Wisełka River (Fig. 1), there are over 25 natural waterfalls, from 0.5 to nearly 5 meters tall (Figs 4-9). The Rodło Cascades are a culmination of this waterfall system (Fig. 1 and I) and belong to the largest and the tallest waterfalls of the Biała Wisełka Creek. The most important factors controlling the genesis of steplike cascades are the bottom, headward and lateral erosional processes, closely related to lithofacies and to geological structures observed in the stream bedrock (Głodek at al. 1967, Alexandrowicz 1976, Ziętara & Lis 1986, Alexandrowicz et al. 2000). Common factors controlling the relief of erosional forms and the position of stream bed are tectonic discontinuities resulting in lower resistivity of rocks to erosion. The crest of waterfall is almost always the edge of horizontal or obsequent layer. Such layer is usually thick and hard, and resistive to erosion along the longitudinal profile of the stream (Fig. 2). Hydraulic erosion at the base of rock steps, particularly intensive during flood flows leads to the formation of potholes and facilitates the headward erosion (e.g. Fig. 9, see also Ptaszek 2005). Beds arranged consequently to the stream flow form slide slabs whereas gullies originate where the stream flows parallelly to the strike of 25

6 Fig. 8. Schematyczny przekrój podłużny przez dolny wodospad Kaskad Rodła ( ), warstwy istebniańskie dolne, potok Biała Wisełka. bjaśnienia: 1 mułowce (łupki mułowcowe), 2 piaskowce, 3 piaskowce zlepieńcowate, 4 zlepieńce piaszczyste, 5 debryty kohezyjne Schematic longitudinal section through the Lower Fall (No. ) of the Rodło Cascades, Lower Istebna Beds, Biała Wisełka Creek: 1 mudstones (mudstone shales), 2 sandstones, 3 conglomeratic sandstones, 4 sandy conglomerates, 5 cohesive debrites Fig. 9. Schematyczny przekrój podłużny przez górny wodospad Kaskad Rodła ( I ), warstwy istebniańskie dolne, potok Biała Wisełka. bjaśnienia: 1 mułowce (łupki mułowcowe), 2 piaskowce, 3 piaskowce zlepieńcowate, 4 zlepieńce, 5 debryty kohezyjne Schematic longitudinal section through the Upper Fall (No. I) of the Rodło Cascades, Lower Istebna Beds, the Biała Wisełka Creek: 1 mudstones (mudstone shales), 2 sandstones, 3 conglomeratic sandstones, 4 conglomerates, 5 cohesive debrites Kn Re Sz Sk Kc Sz Sk Re Rb Rb 1 Fig. 10. Schematyczny model stożka podmorskiego (wg Reading, Richards 1994, zmienione). Punktowo zasilany piaskowo-mułowym materiałem klastycznym, uporządkowany system depozycyjny. bjaśnienia: 1 stożek, Sz szelf, Sk skłon, Rb równia basenowa, osuwiska, Kn kanion, Kc kanał centralny, kanały rozprowadzające, loby depozycyjne Model of submarine fan (modified after Reading & Richards 1994) regular, point-sourced depositional system fed with clastic, sand-mud fractions. Explanations: 1 fan, Sz shelf, Sk- slope, Rb basin plain, submarine slides, Kn canyon, Kc central channel, distribution channels, depositional lobes 1 Fig. 11. Schematyczny model fartucha podmorskiego (wg Reading, Richards 1994, zmienione). Liniowo zasilany piaskowo-żwirowym materiałem klastycznym, chaotyczny system depozycyjny. bjaśnienia: 1 fartuch, kanały (rynny) erozyjne, Re rozmycia erozyjne, loby fartuchowe,, pozostałe obj. jak na Fig. 10 Model of submarine apron (modified after Reading & Richards 1994) chaotic, line-sourced depositional system fed with clastic, sandgravel fractions. Explanations: 1 apron, erosional channels, Re wash-outs, apron lobes, remaining symbols as in Fig

7 o Piotr Strzeboński Kaskady Rodła Wisła Czarne Fojtula 3 km N KR B i a ł a W Numer porządkowy kaskad i s e 22 Turystyczna tablica informacyjna R o z t o c z n Tablica pamiątkowa z brązu - Kaskady Rodła u zródeł Wisły Kaskady na warstwach istebniańskich dolnych ł k a Kaskady na warstwach godulskich górnych Niebieski szlak turystyczny na Baranią Górę Warstwy istebniańskie dolne Warstwy godulskie górne [m] IX SZKIC SYTUACYJN GELGICZNY Fig. 1 VIII y o KR I Barania Góra (1220 m n.p.m.) 2 km KASKADY RDŁA u źródeł Wisły obiekt geoturystyczny Kaskady Rodła stanowią grupę wodospadów w Białej Wisełce (Fig. 1) założonych na naturalnych stopniach skalnych (Fig. 2-4). U podnóża progów wodospadowych rozwinięte są kotły eworsyjne czyli erozyjne przegłębienia w dnie potoku, często wykorzystywane jako punkty czerpania wody. Najistotniejsze znaczenie dla kształtowania rzeźby schodowych kaskad ma rozwijająca się erozja wód płynących: erozja denna, boczna oraz wsteczna w powiązaniu z budową geologiczną obszaru - rodzajem skał oraz ich ułożeniem względem przepływającego potoku (Fig. 5-7). JEDNA Z KASKAD BIAŁEJ WISEŁKI ( VIII, Fig. 1 i 5) Fig. 2 DLNY WDSPAD KASKAD RDŁA (, Fig. 1 i 6) Fig. 3 GÓRNY WDSPAD KASKAD RDŁA ( I, FIG. 1 i 7) Fig. 4 dsłaniające się w progach wodospadów skały reprezentują tak zwany flisz karpacki. Są to utwory wieku górnokredowego nagromadzone pierwotnie ponad 80 milionów lat temu w ceanie Tetydy, rozpościerającym się pomiędzy kontynentami Afrykańskim i Euroazjatyckim. Następnie w wyniku kolizji tych kontynentów skały fliszowe zostały sfałdowane, oderwane od macierzystego podłoża, i wypiętrzone w postaci łańcucha górskiego Karpat. Schematyczny przekrój podłużny przez grupę kaskad Białej Schematyczny przekrój podłużny przez kaskadę Białej Schematyczny przekrój podłużny przez kaskadę Białej SE Wisełki ( VIII i IX ) - warstwy godulskie górne (Fig. 1 i 2) NW SE Wisełki ( ) - warstwy istebniańskie dolne (Fig. 1 i 3) NW SE Wisełki ( I ) - warstwy istebniańskie dolne (Fig. 1 i 4) NW IX Litologia: MUŁWCE (ŁUPKI MUŁWCWE) PIASKWCE VIII Fig. 5 MUŁWCE PIASKWCE PIASKWCE ZLEPIEŃCWATE ZLEPIEŃCE PIASZCZYSTE DEBRYTY KHEZYJNE Fig. 6 I MUŁWCE PIASKWCE PIASKWCE ZLEPIEŃCWATE ZLEPIEŃCE DEBRYTY KHEZYJNE Fig. 7 bserwowany flisz wykształcony jest w dwojaki sposób: niżej położony zespół kaskad założony jest na progach skalnych tak zwanych warstw godulskich i posiada charakterystyczny drobno schodkowy relief (Fig. 2 i 5) natomiast wyżej usytuowana sekcja kaskad o zupełnie innej morfologii (Fig. 3 i 4 oraz 6 i 7) rozwinięta jest na tak zwanych warstwach istebniańskich. Fliszgodulskiwtymrejoniewykształconyjestwpostaciregularnychwarstwrytmicznieprzeławicającychsiępiaskowcówiłupkówmułowcowych (Fig. 2i5). Utworytakiestanowią przykład typowej, uporządkowanej sedymentacji rozwijającej się w obrębie stożka podmorskiego (Fig. 8). Warstwy istebniańskie natomiast budują nieregularne ławice piaskowców i zlepieńców, bez lub ze stosunkowo niewielką ilością przeławiceń łupkowych, ze słabo widocznym warstwowaniem oraz debryty kohezyjne - osady czarnego błota skalnego (Fig. 3 i 4 oraz 6 i 7). Jest to przykład odmiennej, chaotycznej sedymentacji podmorskiej rozwijającej się w obrębie tak zwanego fartucha (fartuchowego systemu depozycyjnego, Fig. 9). Sz Sk Kn Kc MDEL STŻKA PDMRSKIEG (wg Reading i Richards, 1994; zmienione) (punktowo zasilany piaskowo-mułowym materiałem okruchowym system sedymentacji) Rb Legenda: Sz - szelf Sk - skłon Rb - równia basenowa (dno morskie) - osuwiska Kn - kanion (dolina podmorska) Kc - kanał centralny - zasilający - kanały rozprowadzające materiał okruchowy - loby depozycyjne (stożkowe ciała piaszczyste) - stożek Sz Sk Re Re MDEL FARTUCHA PDMRSKIEG (wg Reading i Richards, 1994; zmienione) (liniowo zasilany piaskowo-żwirowym materiałem okruchowym, chaotyczny system sedymentacji) Legenda: Sz - szelf Sk - skłon Rb - równia basenowa - osuwiska - kanały (rynny) erozyjne Re - rozmycia erozyjne - loby fartuchowe (nieregularne pokrywy materiału okruchowego) - fartuch Fig. 8 Fig. 9 Rb Więcej informacji dostępnych jest w artykule: Strzeboński P. i Słomka T., Kaskady Rodła atrakcją geoturystyczną Beskidu Śląskiego. GETURYSTYKA, 1(8), 2007, Stow. Nauk. Im. St. Staszica, Wydz. Geologii, Geofizyki i chrony Środowiska, AGH, aków oraz na More information is available in article (op. cit): The Rodło Cascades as a geotouristic attraction of the Silesian Beskyd Mts. GETURISM, 1(8), 2007, Faculty of Geology, Geophisics and Environmental Protection, University of Science and Technology - AGH, Cracow Fig. 12. Propozycja tablicy informacyjnej obiektu geoturystycznego Kaskady Rodła u źródeł Wisły Proposed information bilboard of geotouristic site The Rodło Cascades at the springs of the Vistula River 27

8 beds in the stream bottom. ccassionally, the intermediate forms can be noticed, as in Fig. 3 where both the slide slab and the gullie can be seen. The Godula Beds flysch is a set of regular, rhythmically alternating layers of sandstones and muddy shales (Fig. 4 and 5, Słomka 1995). Such succession is a perfect example of typical, turbiditic, siliciclastic sedimentation of the submarine fan depositional system (Fig. 10, Reading, Richards 1994, Słomka 1995). n the contrary, the Istebna Beds comprise massive sandstones and conglomerates (usually devoid of shale interbeds) as well as cohesive debrites (Figs 6-9, see Unrug 1963, Leśniak & Słomka 2000, Strzeboński 2005b). Poorely visible bedding is irregular and amalgamative whereas particular beds commonly show erosional and/or depositional pinch-outs. This is an example of chaotic, siliciclastic sedimentation in the submarine apron depositional system (Fig. 11, Reading & Richards, Słomka 1995, Strzeboński 2005b). Differences in sedimentary environments are reflected in transition from regular, turbiditic systems of the Upper Godula Beds with well-developed channels and depositional lobes of submarine fans (Słomka 1995) to chaotic apron deposition of the Lower Istebna Beds with well-developed, siliciclastic aprons (Strzeboński 2005b). Such transition was an effect of increasing tectonic activity in alimentary areas from which clastic material was supplied to the Silesian Basin. The source of tectonic activity was the progressing compressional regime resulting from the collision of crustal plates in the area of the Thetys cean (Słomka 1995, szczypko 1999, 2004, Nemčok et al. 2001, Poprawa et al. 2002, 2006, Golonka et al. 2003, Poprawa, Malata 2006). The bilboard entitled The RDŁ CASCADES at the springs of the Vistula River geotouristic site (Fig. 12) would provide supplementary information on geological aspects of the site and would not interfere with the existing information. Undoubtedly, such information would contribute to better understanding of beauty and mysteries of abiotic nature. Literatura (References) Alexandrowicz Z., Wodospady Białej i Czarnej Wisełki. chrona Przyrody 41, Alexandrowicz Z., Kuśmierz A., Urban J., tęska-budzyn J., Waloryzacja przyrody nieożywionej obszarów i obiektów chronionych w Polsce. Państwowy Instytut Geologiczny s. 140, mapa 1:750000, Warszawa. Alexandrowicz Z., chrona wodospadów w Karpatach Polskich. Chrońmy Przyrodę jczystą, 53, 4, PAN, aków, Alexandrowicz Z., Urban J & Margielewski, Chronione obszary i biekty. In: Poprawa D. (ed). chrona georóżnorodności w polskich Karpatach, Warszawa: Baumgart-Kotarba M., Gil E. & Kotarba A., Rola struktury w ewolucji rzeźby obszarów źródłowych Wisły i lzy. Stud. Geomorph. Carp.-Balcan., 3, aków Burtan J., Szczegółowa mapa geologiczna Polski, arkusz Wisła (1028), 1: Wyd. Geol., Warszawa. Dynowski J., Z badań hydrograficznych zlewni Białej i Czarnej Wisełki. Czasopismo Geograficzne, XXXII: Głodek J., Kęsik A., Kolago C., Mojski J. E. & Starkel L., Z biegiem Wisły. Przewodnik geologiczno-krajoznawczy. Wydawnictwa Geologiczne, Warszawa. 489 pp. Golonka J., obicki M., szczypko N., Ślączka A. & Słomka T., Geodynamic evolution and paleogeography of the Polish Carpathians and adjacent are as during Neo-Cimmerian and preceding events (latest Triassic-earliest Cretaceous). In: McCann T. & Saintot A. (eds), Tracing Tectonic Deformation Using the Sedimentary Record. Geological Society, Spec. Pub., London, 208, Hajduk-Nijakowska J Rodło i źródła Wisły. W: Trybuna polska, 136, 12 czerwiec Kondracki J., Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. 441 pp. obicki M. & Słomka T., Berriasian submarine mass movements as results of tectonic activity in the Carpathians basins. Geol. Carpath., 50: op J blicze Ziemi jczystej. Uroczystości nadania wodospadom Białej Wisełki nazwy: Kaskady Rodła u źródeł Wisły. Macierz Ziemi Cieszyńskiej, Towarzystwo Miłośników Wisły, polskie Towarzystwo Kulturalno-światowe, Polskie Towarzystwo Turystyczno-ajoznawcze dział Wisła, 19 wrzesień 1987 r., Wisła. Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza, Cieszyn. Leśniak T., Słomka T., Środowisko sedymentacji warstw istebniańskich dolnych (górny senon) rejonu Dobczyc. Kwartalnik. AGH, Geologia, 26: Nescieruk P. & Szydło A., Pozycja warstw istebniańskich w Beskidzie Morawsko-Śląskim. Spraw. z Pos. Państw. Inst. Geol., 60: smańczyk E., J Wisła i aków to Rodło. Inst. Wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa. 217 pp. szczypko N.,1999. From remnant ocean basin to collision-related foreland basin a tentative history of the uter Western Carpathians. Geol. Carpath., 50, szczypko N.,2004. The structural position and tectonosedimentary evolution of the Polish uter Carpathians. Przegląd Geologiczny, 52: Poprawa P., Malata T. & szczypko N., Ewolucja tektoniczna basenów sedymentacyjnych polskiej części Karpat zewnętrznych w świetle analizy subsydencji. Przegląd Geologiczny, 50: Poprawa P., Malata T., Model późnojurajsko-wczesnomioceńskiej ewolucji tektonicznej zachodnich Karpat zewnętrznych. Przegląd Geologiczny, 54: Poprawa P., Malata T., szczypko N., Słomka T., Golonka J.& obicki M., Analiza tempa depozycji materiału detrytycznego w basenach sedymentacyjnych Karpat zewnętrznych jako wskaźnik aktywności tektonicznej ich obszarów źródłowych. Przegląd Geologiczny, 54: Ptaszek A., Wodospady w potoku Kacwinianka jako obiekty geoturystyczne. Geoturystyka, 1(2): Reading H.G, & Richards M., Turbidite systems in deep-water basin margins classified by grain size and feeder system. Bull. Am. Assoc. Petrol., 78: Słomka T.,1995. Głębokomorska sedymentacja silikoklastyczna warstw godulskich Karpat. Prace Geologiczne. PAN, 139, aków: Słomka T., sady wczesnokredowych spływów rumoszowych w warstwach cieszyńskich rejonu Żywca. Kwartalnik AGH, Geologia, 27: Słomka T., Kicińska-Świderska A., Geoturystyka podstawowe pojęcia, Geoturystyka, 1: 2-5. Strzeboński P., 2005a. The Rodło Cascades: a geotouristic pearl-gem of the Silesian Beskid Mts. In: Doktor M., Waśkowska liwa, A. (eds). Geotourism New dimensions In XXI century tourism and chances for future development. 2 nd International Conference Geotour 2005, September, aków, Poland: Strzeboński P., 2005b. Debryty kohezyjne warstw istebniańskich (górny senon paleocen) na zachód od Skawy. Kwartalnik AGH Geologia 31: , aków. Szewczyk W Wodospady Białej Wisełki doczekały się szczególnej nobilitacji. Nadano im imię własne... Kaskady Rodła. In: W. Szewczyk (ed). Poglądy, IX Unrug R Istebna Beds a fluxoturbidity formation in the Carpathian Flysch, Ann. Soc. Geol. Pol., 33: Waksmundzki K., Z badań hydrograficznych w dorzeczu górnej Wisły. Zesz. Nauk. U. J. Prace Geogr., 21: Ziętara T & Lis Joanna, Part of geological structure in evolution of waterfalls rapids in the Flysch Carpathians.Folia Geografica 18, Ser. Geogr.-Phisica, XVIII: