WYCIECZKA GEOLOGICZNA

Transkrypt

1 DOLINA BIAŁEJ WISEŁKI WYCIECZKA GEOLOGICZNA Opracowanie: Krzysztof Labus Małgorzata Labus 1

2 Karpaty dzielą się na Karpaty wewnętrzne (tzw. centralne), do których w granicach Polski należą Tatry, pieniński pas skałkowy i leżąca pomiędzy nimi niecka Podhala. Do Karpat zewnętrznych (fliszowych) należą Beskidy z najwyższym szczytem Babią Górą (1725 m n.p.m.), Bieszczady z Tarnicą (1346 m n.p.m.), kotliny śródgórskie (Żywiecka, Sądecka, Doły Jasielsko-Sanockie) oraz tereny pogórzy na ich północnym przedpolu. Karpaty zewnętrzne zbudowane są prawie wyłącznie ze skał fliszowych, powstałych w górnej kredzie i paleogenie, w głębokim zbiorniku morskim przy udziale prądów zawiesinowych. Dominują tu skały z grupy skał detrytycznych: iłowce, mułowce oraz piaskowce i zlepieńce Tworzenie się osadów fliszu poprzedziła sedymentacja węglanowa w górnej jurze. Jej ślady zachowały się w postaci różnych odmian wapieni, tkwiących wśród osadów fliszowych, zwłaszcza w zachodniej części Karpat fliszowych (w okolicach Andrychowa i Cieszyna). W czasie alpejskich ruchów górotwórczych utwory fliszowe zostały sfałdowane i nasunięte ku północy na warstwy miocenu morskiego. Sedymentację skał fliszowych można podzielić na cztery główne etapy: dolnokredowo-cenomański, górnokredowo-dolnopaleogeński, eoceńsko-oligoceński oraz oligoceński. W tych etapach odbywała się sedymentacja poszczególnych, charakterystycznych serii osadów w różnych częściach zbiornika karpackiego. Do głównych jednostek należą: magurska, przedmagurska, śląska, podśląska, skolska i stebnicka. 2

3 Jednostka śląska, w obrębie której się znajdujemy, jest drugą pod względem powierzchni jednostką polskich Karpat fliszowych, a także ma najpełniejszy i najdłuższy profil. Od pozostałych jednostek różni się głównie występowaniem licznych i grubych kompleksów piaskowcowozlepieńcowych (warstwy godulskie, warstwy istebniańskie, piaskowce ciężkowickie i warstwy krośnieńskie). Charakterystyczne dla jednostki śląskiej jest również występowanie jurajskich łupków i wapieni cieszyńskich oraz intruzji zasadowych skał wylewnych cieszynitów. W zachodnim odcinku jednostki śląskiej wyróżnia się dwie płaszczowiny cząstkowe cieszyńską i godulską, które powstały wskutek odkłucia górnokredowo-paleogeńskich serii piaskowcowych (godulska) od dolnokredowych warstw cieszyńskich, w obrębie których przeważają miękkie i plastyczne utwory łupkowe i margliste (cieszyńska). W płaszczowinie godulskiej zaznaczają się dwa bloki rozdzielone poprzeczną strefą uskokową: blok Beskidu Śląskiego i Beskidu Małego. Blok Beskidu Śląskiego zbudowany jest głównie z warstw godulskich i istebniańskich, zapadających monoklinalnie ku południowi, gdzie przykrywają je utwory paleogenu. 3

4 N S Schematyczny przekrój przez płaszczowiny Karpat fliszowych między Wisłą a Sołą [wg. Unrug, 1979]: 1 płaszczowina podślaska, 2 płaszczowina cieszyńska, 3 płaszczowina godulska, 4 łuska przedmagurska, 5 płaszczowina magurska. 6 miocen, 7 Górnośląskie Zagłębie Węglowe, 8 - wał cieszyńsko-andrychowski Na zachodnich stokach Baraniej Góry, w obrębie rezerwatu przyrody Wisła, znajdują się koryta źródłowych potoków Wisły: Malinki, Białej Wisełki i Czarnej Wisełki. Obszar ten leży w strefie jednostki śkąskiej. W dolinie Białej Wisełki odsłania się pełny profil przejścia fliszowych warstw godulskich górnych w gruboziarniste piaskowce i zlepieńce warstw istebniańskich dolnych. Wskutek występowania warstw o różnej odporności, procesy erozji rzecznej doprowadziły do powstania w dolinie potoku licznych progów wodospadowych, rynien, płyt ześlizgowych i kotłów eworsyjnych. Największe wodospady, osiągające wysokość około 5 m, znajdują się w potokach Wątrobnym i Roztocznym (górne dopływy Białej Wisełki). Założone są na odpornych ławicach piaskowcowych, leżących prawie poziomo lub słabo nachylonych wstecznie (obsekwentnie) w stosunku do biegu potoków. Są to spągowe ławice warstw istebniańskich. Zlepieniec górnych warstw godulskich 4

5 4 1. Wycieczka rozpoczyna się w dzielnicy Wisły Wisła Czarne. Dolina Białej Wisełki rozciąga się równoleżnikowo, przecinając nachylone w kierunku południowym warstwy godulskie i istebniańskie. Gdy zatrzymamy się w odległości ok. 130 m od początku ścieżki (od parkingu przy strażnicy OSP w Czarnem), możemy obserwować po drugiej stronie rzeki dość wysoki brzeg zbudowany z fliszu. Są to przeławicające się drobno- i średnioławicowe glaukonitowe piaskowce i szarozielone łupki. Należą one do środkowych warstw godulskich. 5

6 2. Idąc nieco wyżej w górę strumienia, możemy zobaczyć niewielki wodospad, na progu o wysokości ok. 1,3 m. Próg tworzy odporna ławica piaskowca, o grubości około 20 cm. U podnóża wodospadu tworzy się głęboki (ok. 2 m) kocioł eworsyjny. W grubej ławicy piaskowca widoczne regularne spękania, a także wypukłe struktury sedymentacyjne pogrązy W odległości 950 m od początku doliny, za mostkiem na potoku Bobrowskim Biała Wisełka płynie rynną erozyjną, utworzoną dzięki obecności niewielkiego uskoku. W grubych ławicach piaskowców, znajdujących się w dnie rynny dobrze widoczne są spękania ciosowe, a miejscami nisze erozyjne. Na prawym brzegu widoczne podgięcie i zafałdowanie warstw fliszu. Około 20 m w górę potoku materiał znajdujący się w dnie zmienia się i pojawiają się sporych rozmiarów głazy zlepieńców (na niektórych blokach widoczny jest kontakt piaskowca i zlepieńca). Są to fragmenty skał, należących już do warstw

7 istebniańskich. Nie odsłaniają się one jednak w dnie czy brzegu potoku, a pochodzą z wietrzenia skał znajdujących się powyżej prawego brzegu Białej Wisełki. Kilka metrów wyżej w wysokim brzegu można zauważyć żółtopomarańczowe warstwy i soczewki piaskowców syderytowych 4. Po dalszych 300 m dolina rozszerza się. W miejscu tym, zwanym Białką, wypalano węgiel drzewny. Był on ważnym surowcem dla rozwijającego się w wieku XVIII i XIX hutnictwa żelaza na ziemiach Śląska Cieszyńskiego. Huty (jak np. Kuźnia w Ustroniu) wykorzystywały początkowo rudę syderytową, występującą w obrębie piaskowców fliszu. Produkcja węgla drzewnego odbywała się w dołach ziemnych lub w tzw. mielerzach. Obok zapory przeciwrumoszowej na Białej Wisełce można zobaczyć przepławkę, która ułatwiała pstrągom pokonywanie progu wodnego. 7

8 5. Odsłonięcie w formie urwiska na lewym brzegu Białej Wisełki powstało wskutek zjawisk osuwiskowych. Odsłaniają się tu piaskowcowołupkowe skały należące do warstw godulskich. Charakterystyczna zielonkawa barwa związana jest z obecnością glaukonitu. Beskid Śląski tworzy słabo pofałdowana i sztywna płaszczowina godulska, w której skład wchodzą warstwy godulskie o miąższości dochodzącej do 2000 m, tworzące północną część tego pasma (Czantoria Malinów) i leżące na nich warstwy istebniańskie, o miąższości do 1500 m, ciągnące się szerokim pasem przez jego południową część (Kozińce, Barania Góra). 6. Po przejściu około 800 m dochodzimy do zespołu naturalnych progów wodnych na Białej Wisełce, zwanych Kaskadami Rodła. Wysokość wodospadów waha się od 0,5 m do 5 m. Nachylenie koryta jest tu duże i dochodzi do 8-10%. Dolne progi wypreparowane są w warstwach godulskich, natomiast górne już w warstwach istebniańskich. U podnóży wodospadów znajdują się przegłębienia dna kotły eworsyjne. Bardzo łatwo można odróżnić gruboziarnisty piaskowiec, należący do warstw istebniańskich, od zielonkawego piaskowca godulskiego. Ma on odcień brunatny i wyraźnie widoczne ziarna ortoklazu i kwarcu. W warstwach istebniańskich, podobnie jak w godulskich, występują również łupki, charakteryzujące się drobno- lub średnioziarnistą strukturą i oddzielnością łupkową. 7. Nad prawym zboczem doliny Białej Wisełki znajduje się grupa skałek, ze względu na swój kształt nazwana Skałami Grzybowymi (zostały one uznane za pomnik przyrody w 1958 roku). Powstały w wyniku różnej odporności na wietrzenie poszczególnych ławic. Budują je zlepieńce 8

9 należące do warstw istebniańskich. Są to drobno i średnioziarniste zlepieńce kwarcowe z licznymi ziarnami skaleni, łupków mikowych lub skał magmowych (np. granitów). Słupy zbudowane ze zlepieńca są mniej odporne na wietrzenie od piaskowców, znajdujących się w podstawie i zwieńczeniu tej grupy skałek. 8. W 1974 roku, w miejscu połączenia Czarnej i Białej Wisełki została wybudowana zapora ziemna i utworzony zbiornik wodny (Jezioro Czerniańskie). Rzeka wypływająca z Jeziora nosi nazwę Wisełka. Dopiero po połączeniu z pierwszym prawym dopływem (Malinką) przybiera nazwę Wisła. Zbiornik gromadzi wody przeznaczone do zaopatrzenia rejonu Wisła-Skoczów w wodę oraz stanowi ochronę przeciwpowodziową. Całkowita pojemność zbiornika wynosi 5.1 hm 3, wysokość piętrzenia 34 m, powierzchnia 50 ha. LITERATURA Alexandrowicz Z., Poprawa D. [red], 2000, Ochrona georóżnorodności w polskich Karpatach, z mapą chronionych i proponowanych do ochrony obszarów i obiektów przyrody nieożywionej, 1: , PIG, Warszawa. Unrug R. [red.], 1979, Karpaty fliszowe między Olzą a Dunajcem, Przewodnik geologiczny, Wyd. Geol., Warszawa. 9