Funkcje przedsiębiorcy w gospodarce rynkowej. Studium Licencjackie. Kierunek: Ekonomia Specjalność: Analiza Mikroekonomiczna

Transkrypt

1 Studium Licencjackie Kierunek: Ekonomia Specjalność: Analiza Mikroekonomiczna Arkadiusz Sieroń Nr albumu: Funkcje przedsiębiorcy w gospodarce rynkowej Praca licencjacka napisana w Katedrze Ekonomii II pod kierunkiem naukowym prof. SGH dra hab. Jacka Prokopa Warszawa 2010

2 Pragnę podziękować dr. Mateuszowi Machajowi za pomoc w wyborze tematu oraz przede wszystkim prof. SGH, dr. hab. Jackowi Prokopowi za cenne uwagi i profesjonalną opiekę naukową. 2

3 SPIS TREŚCI Wstęp...4 I. Istota i definicja przedsiębiorcy w teorii ekonomii... 6 I.1 Wprowadzenie... 6 I.2 Richard Cantillon... 8 I.3 Jean-Baptiste Say... 9 I.4 Frank Knight i Ludwig von Mises I.5 Joseph Schumpeter I.6 Israel Kirzner II. Teorie rynku a funkcje przedsiębiorcy II.1 Wprowadzenie II.2 Teoria równowagi ogólnej II.3 Teoria dynamicznej nierównowagi III. Ingerencje w wolny rynek a przedsiębiorczość III.1 Wprowadzenie III.2 Interwencje triangularne III.2.1 Kontrola produkcji III.2.2 Kontrola cen III.3 Interwencje binarne III.3.1 Podatki III.3.2 Inflacja, ekspansja kredytowa i cykl koniunkturalny III.3.3 Poboczne zjawiska towarzyszące ekspansji kredytowej i cyklowi koniunkturalnemu ZAKOŃCZENIE Bibliografia Spis tabel

4 Wstęp Przedsiębiorca odgrywa kluczową rolą w systemie gospodarczym. Jak ujął to Ludwig von Mises: Funkcja przedsiębiorcy, polegająca na dążeniu do osiągnięcia zysku, jest siłą napędową gospodarki rynkowej 1. Niestety, nie zawsze jednak znaczenie przedsiębiorców było i jest przez ekonomistów należycie doceniane. Choć teoria przedsiębiorcy występuje już w pracach Cantillona i Saya 2, to jednak przez długi czas ekonomiści (zwłaszcza klasycy i neoklasycy) w ogóle nie zajmowali się tym zagadnieniem; przedmiotem ich zainteresowania była jedynie firma na rynku, dążąca do równowagi przy danym układzie cen 3. Mimo że w drugiej połowie XX w. następuje wzrost zainteresowania przedsiębiorczością, analizuje się ją głównie na gruncie nauk o zarządzaniu, niewiele miejsca poświęcając jej w teorii ekonomii. Jak pisze Mark Blaug: dopóki teoria ekonomii jest zainteresowana jedynie istotą równowagi statycznej w warunkach doskonałej konkurencji, dopóty nie ma miejsca ani dla teorii przedsiębiorstwa, ani teorii zysku ( ) 4. Wyjątek stanowi szkoła austriacka w ekonomii, która posługując się metodologią odmienną od ekonomii głównego nurtu, dochodzi do innych wniosków na temat mechanizmu cenowego. Ekonomiści tej szkoły argumentują, iż rynek jest w stanie nieustannej nierównowagi, a przedsiębiorcy są tymi, którzy poprzez działania arbitrażowe kierują gospodarkę do stanu równowagi, którego jednak ze względu na ciągłą zmienność rzeczywistości nigdy nie osiągnie 5. Celem niniejszej pracy jest podkreślenie olbrzymiej roli, jaką pełnią przedsiębiorcy w gospodarce rynkowej oraz zwrócenie uwagi na liczne błędne przekonania dotyczące teorii przedsiębiorcy wciąż obecne w teorii ekonomii. W pierwszym rozdziale dokonamy przeglądu różnych tak historycznych, jak i bardziej współczesnych definicji pojęcia przedsiębiorcy oraz przeprowadzimy ich analizę krytyczną. W rozdziale drugim zobaczymy, jakie funkcje są przypisywane przedsiębiorcom 1 Zob. L. von Mises, Ludzkie działanie, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2007, s Zob. Richard Cantillon, Essai sur la nature du commerce en général, The Royal Economic Society, Londyn, 1959 i J.B. Say, Traktat o ekonomii politycznej, PWN, Warszawa, Zob. T. Gruszecki, Przedsiębiorca w teorii ekonomii, CEDOR, Warszawa, 1994, s M. Blaug, Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne., PWN, 1994, s M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku, t. II, Fijorr Publishing, Warszawa, 2007, s. 236,

5 w różnych szkołach ekonomicznych, w zależności od przyjętej przez nie teorii rynku i sięgając jeszcze głębiej metodologii badawczej. Naszą uwagę skupimy na teorii równowagi ogólnej, na której opiera się szkoła neoklasyczna, posiadająca dominującą pozycję w ramach ekonomii głównego nurtu oraz jako opozycji do niej na teorii procesu rynkowego szkoły austriackiej, która znajduje się obecnie poza głównym nurtem ekonomii. W trzecim rozdziale zbadamy, jakie warunki muszą być spełnione, aby przedsiębiorcy mogli skutecznie wypełniać swoje funkcje oraz, co się dzieje, gdy w wyniku różnych regulacji i interwencji państwowych nie są one spełnione. Pokażemy też wpływ cykli koniunkturalnych na zjawisko przedsiębiorczości, co w czasie kryzysu gospodarczego może być szczególnie cenne. 5

6 I. Istota i definicja przedsiębiorcy w teorii ekonomii Wprowadzenie Przed omówieniem różnych definicji przedsiębiorcy na gruncie ekonomii sprecyzujmy kilka zagadnień. Pierwsze dotyczy specyficznego traktowania terminu przedsiębiorca. Należy go odnosić do specyficznej roli ekonomicznych, nie zaś do rzeczywistego człowieka. Precyzuje to zagadnienie Mises: Przedsiębiorcy, kapitaliści, właściciele ziemscy, robotnicy i konsumenci występujący w teorii ekonomicznej nie są konkretnymi ludźmi, jakich można spotkać w życiu i historii, lecz reprezentują odrębne funkcje operacji rynkowych 6. To, iż ludzie mogą łączyć w sobie różne role ekonomiczne, jest dość oczywiste (zwłaszcza że każdy człowiek jest konsumentem), przejdźmy zatem do drugiej kwestii, dotyczącej sprecyzowania zakresu przedsiębiorczości, który będzie nas interesował w niniejszej pracy. Niektórzy ekonomiści uważają, iż każdy człowiek jest w pewnym sensie przedsiębiorcą. Dla Misesa termin przedsiębiorca (...) oznacza działającego człowieka widzianego jedynie w aspekcie niepewności nieodłącznie związanej z każdym działaniem 7. Podobnie sądzi Callahan. Pisze on: Przedsiębiorczość jako funkcja jest czymś, z czym każdy z nas musi się zmierzyć; w obliczu nieprzewidywalnej przyszłości wszyscy musimy podejmować ryzyko działania 8. Kirzner uważa przedsiębiorczość za pewną cechę zdolność do dostrzegania okazji charakteryzującą wszystkich ludzi, tylko że w różnym stopniu 9. Uważamy jednak takie ujęcie za zbyt szerokie (jeśli wyszczególnianie ról ekonomicznych ma mieć jakikolwiek sens, nie mogą one odnosić się do każdego możliwego działania). W niniejszej pracy nie będziemy się więc zajmować przedsiębiorczością jako cechą daną każdemu człowiekowi, ani jako czymś związanym z każdym działaniem. Przedsiębiorcy przypisywane są różne funkcje: alokacja zasobów, arbitraż, zawieranie kontraktów, zarządzanie, organizowanie i koordynowanie ekonomicznych zasobów, bycie właścicielem przedsiębiorstwa, podejmowanie ryzyka, wprowadzanie innowacji, bycie 6 Zob. L. von Mises, Ludzkie działanie, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2007, s Zob. tamże, s Zob. Gene Callahan, Ekonomia dla normalnych ludzi, Fijorr Publishing, Warszawa, 2004, s Zob. Israel Kirzner, Discovery, Capitalism and Distributive Justice, Basil Blackwell, New York,

7 liderem w branży, dostarczanie kapitału, zatrudnianie czynników produkcji 10. Część z nich w odczuciu autora tych najbardziej istotnych w teorii ekonomii zostało omówionych. Graficzne podsumowanie naszego przeglądu funkcji przedsiębiorcy przedstawia tabela I.1. umieszczona na końcu rozdziału I. Oczywiście nasza analiza roli przedsiębiorcy w teorii ekonomii nie jest w żadnej mierze wyczerpująca. Zostały omówione jedynie najbardziej znane teorie przedsiębiorcy i to tylko w obrębie pewnych podstawowych założeń. To znaczy nie zostały np. omówione teorie kontraktualne, gdyż uważamy, iż najważniejszym podmiotem na rynku jest przedsiębiorca, nie kontrakt. Podobnie nie zajęliśmy się teoriami menedżerskimi, albowiem jak będzie to jeszcze wyjaśniane menedżer jest dla nas pracownikiem najemnym, a nie uważamy, aby w gospodarce rynkowej istniał konflikt interesów między pracodawcą a pracownikiem (w gospodarce rynkowej umowa o pracę ma charakter całkowicie dobrowolny, a zgodnie z teorią ekonomii każda dobrowolna transakcja przynosi ex ante korzyści obu stronom). Teorie biologiczne i behawioralne ominęliśmy, bo przyjęliśmy, iż dążenie do zysku stanowi główny motyw działania przedsiębiorców (jeśli przedsiębiorstwo nie odnosi zysku szybko wypada z rynku i nie może realizować innych celów). Nie zajęliśmy się także teorią kosztów transakcyjnych (teorią instytucjonalną), albowiem nie uważamy, aby w gospodarce rynkowej istniał alternatywny mechanizm alokacji zasobów w stosunku do systemu cen. Zarządzanie nie może być rozpatrywane w oderwaniu od transakcji rynkowych. Przedsiębiorstwo nie wybiera bowiem między zarządzaniem samodzielnego wytwarzania środków produkcji (zarządzanie ma miejsce zawsze), a ich kupnem na rynku, ale wybiera tak naprawdę między różnymi rynkowymi środkami produkcji (menedżerowie świadczą przecież swe usługi na rynku). Innymi słowy: przedsiębiorstwo jest instytucją rynkową, nie zaś alternatywą dla rynku Zob. P. Nijkamp, Entrepreneurship in modern network economy, ftp://zappa.ubvu.vu.nl/ pdf.., Zob. Don Mathews, Management vs. The Market: An Exaggerated Distincion,

8 Richard Cantillon Choć o interesującej nas tematyce pisano już w starożytnych Chinach 12, a niektórzy ekonomiści uważają, iż początek analizy funkcji przedsiębiorcy w Europie należy wiązać z pracami hiszpańskich scholastyków 13, nasz przegląd definicji przedsiębiorcy zaczniemy od Richarda Cantillona, z którym część badaczy wiąże początek nowożytnej ekonomii (wcześniej zajmowano się ekonomią przy okazji omawiania innych zagadnień: etyki lub polityki gospodarczej) 14. Swoje przemyślenia zawarł w Eseju o naturze handlu w ogólności napisanym w 1732 roku, a więc 34 lata przed publikacją Badań nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, dlatego to właśnie od niego zaczynamy, a nie od powszechnie uważanego za ojca ekonomii Adama Smitha. Cantillon dzieli uczestników rynku na dwie grupy: na tych, którzy otrzymują stałe wynagrodzenie (płace, renty), oraz na tych, którzy otrzymują niepewne zyski. Ci drudzy to właśnie przedsiębiorcy 15. Jest to więc, co ważne, podział funkcjonalny, który nie odnosi się do warstw społecznych. Opisuje m.in. farmerów, którzy płacą stały, to znaczy znany z ich punktu widzenia czynsz właścicielom ziemskim, podczas gdy ich potencjalne zyski (mające miejsce w przyszłości) są niepewne, gdyż zależą od wielu niezależnych czynników (pogody, popytu konsumentów, konkurencji itd.). Ta ogólna niepewność (niemożliwość przewidzenia wszystkich czynników) stanowi przyczynę tego, iż każdego dnia ma miejsce bankructwo gospodarcze. Działanie w ramach niepewności (czyli w pewnym sensie przewidywanie przyszłego stanu rynku) jest najważniejszą cechą (funkcją) przedsiębiorców. Dla Cantillona nie jest ważne, czy przedsiębiorcy posiadają jakikolwiek swój kapitał, tylko, czy borykają się z niepewnymi dochodami. W tym kontekście nawet bandyci i żebracy są dla Cantillona przedsiębiorcami 16. Tym samym jasno odróżnia kapitalistów od przedsiębiorców (czego nie czynił np. Adam Smith). Cantillon zauważa, iż konsumenci magazynują u siebie w domach jedynie wino, inne produkty wolą zaś kupować po wyższych cenach, ale w mniejszych ilościach, zgodnie z ich bieżącymi potrzebami w tym sensie przedsiębiorcy, którzy magazynują towary u siebie w sklepach, przejmując niejako na siebie niepewność od konsumentów O twórczość Sima Qien zob. w: M. N. Rothbard, An Austrian Perspective on the History of Economic Thought, Volume One: Economic Thought Before Adam Smith, , s Zob. tamże, s. x-xi. 14 Zob. tamże, s Zob. Richard Cantillon (1959), op.cit., s Zob. tamże, s Zob. tamże, s

9 Według Cantillona przedsiębiorcy przyczyniają się do równowagi rynkowej 18. Kupują towary tam, gdzie są one tanie, a sprzedają je tam, gdzie są drogie i w ten sposób prowadzą do ustalenia się jednej ceny na rynku (z poprawką na koszty transportu), a sami osiągają zyski. Spełniają tym samym funkcję arbitrażystów. Cantillon również trafnie opisuje proces konkurencji, która nieuchronnie prowadzi do równowagi. Jeśli w mieście będzie za dużo kapeluszników (w porównaniu do popytu na kapelusze), to niektórzy (mający najmniej klientów) muszą zbankrutować. Natomiast jeśli będzie ich za mało, to inni przedsiębiorcy skuszeni wizją zysku otworzą własne sklepy. I w ten sposób przedsiębiorcy każdego rodzaju dopasują się do ryzyk w kraju 19. I.3 Jean-Baptiste Say Zajmiemy się teraz analizą dorobku Jeana-Baptisty Saya, z celowym pominięciem tutaj Adama Smitha, który generalnie skupiwszy się na opisaniu stanu równowagi i cenach naturalnych nie pisał o przedsiębiorcy (a ponadto nie oddzielił należycie funkcji przedsiębiorcy od kapitalisty). Choć, podobnie jak Cantillon, poprawnie opisał, w jaki sposób wyrównują się zyski na skutek konkurencji, to tak naprawdę usunął przedsiębiorcę z teorii ekonomii na długie lata 20, jak to zobaczymy szerzej w drugim rozdziale. Dla Saya (który sam był przedsiębiorcą) przedsiębiorca zawsze był w centrum analizy. Jest to dla niego ktoś kto korzysta z [wiedzy], żeby stworzyć produkt użyteczny. Jest to rolnik, rękodzielnik czy kupiec; lub jeśli się chce ich wszystkich określić wspólnym mianem, jest to przedsiębiorca przemysłowy, ten, co zamierza stworzyć dla siebie, dla własnego zysku i na własne ryzyko jakikolwiek produkt 21. Jest to więc ktoś, kto stosuje naukę (prawa ogólne) do specyficznych warunków miejsca i czasu. W takim kontekście funkcją przedsiębiorcy jest praktyczne zastosowanie osiągnięć nauki. Na uwagę zasługuje również podkreślenie, iż przedsiębiorcą nie może być pracownik najemny, lecz człowiek działający na własną rękę, a więc postawiony nieuchronnie w obliczu ryzyka ( risk-bearer ). Warto również podkreślić, co dokładnie Say rozumie poprzez stworzenie produktu użytecznego. Otóż, nie ma on na myśli fizycznej produkcji, ale powiększanie użyteczności. 18 Zob. tamże, s Zob. tamże, s Zob. M. N. Rothbard (2006), op.cit., s Zob. J.B. Say (1960), op.cit., s

10 Lecz przedmiotów się nie stwarza: ilość materii, z której zbudowany jest świat, nie może być powiększona ani zmniejszona. To tylko leży w naszej mocy, że możemy przetwarzać materię, przyoblekając je w inną formę, która nadaje im użytek, jakiego dotychczas nie miały, lub też powiększać ich użyteczność, którą mogły już mieć 22. Widzimy wyraźnie, iż funkcją przedsiębiorców jest takie przetworzenie materii, aby posiadała jak największą użyteczność, czyli jak najlepiej zaspokajała potrzeby konsumentów. Dobrze koresponduje z tym przekonanie Saya, iż jedną ze zdolności producentów, zdolności, które we własnym interesie musi starannie rozwijać jest nie tylko znajomość, lecz i przewidywanie potrzeb 23. Przedsiębiorca jawi się tutaj jako ktoś, kto antycypuje przyszłość (forecaster). Z kolei w innym miejscu swojego dzieła Say nieco inaczej definiuje przedsiębiorców: Przedsiębiorcy przemysłowi są jeśli można się tak wyrazić pośrednikami domagającymi się usług produkcyjnych niezbędnych dla pewnego produktu w stosunku do zapotrzebowania na ów produkt 24. Innymi słowy, funkcją przedsiębiorcy jest zatrudnianie czynników produkcji w celu ich jak najlepszego wykorzystania. To on decyduje o sposobie zastosowania każdego z czynników produkcji. Musi nieustannie porównywać (oszacowywać) cenę danego produktu, którą chce i może otrzymać na rynku (w przyszłości) z kosztami niezbędnymi do jego wytworzenia (dzisiaj) 25. Najbardziej znana jest chyba jednak jeszcze inna definicja przedsiębiorcy według Saya: przedsiębiorca to ktoś, kto przenosi zasoby ekonomiczne z obszaru niższej na obszar wyższej wydajności i uzysku 26. Należy zauważyć, iż wszystkie trzy definicje są ze sobą całkowicie kompatybilne (przenoszenie zasobów jest formą pośrednictwa i ma na celu stworzenie produktu). Ta ostatnia wyraża implicite pogląd, iż działalność przedsiębiorców prowadzi do równowagi. Jak to Say bezpośrednio wyraził w innym miejscu: a dostrzeże jak [drobni kupcy] się krzątają w różnych kierunkach na całym obszarze kraju i jak czuwają na swym stanowisku nad okazją rynkową, nad potrzebami, regulując przez konkurencję ceny tam, gdzie są zbyt niskie dla produkcji i tam, gdzie są zbyt wygórowane dla spożywców 27. Say dostrzega tym samym, iż poprzez aktywność i czujność przedsiębiorców działających w warunkach wolnej konkurencji gospodarka zmierza do równowagi. 22 Zob. tamże, s Zob. tamże, s Zob. tamże, s Zob. tamże, s Zob. P.F. Drucker, Innowacje i przedsiębiorczość, Państwowe Wydawcnitwo Ekonomiczne, Zob. tamże, s

11 Na koniec warto zauważyć, iż w przeciwieństwie do Smitha Say wyraźnie odróżnia zysk przedsiębiorcy od procentu z kapitału, nie postrzega tak jak autor Bogactwa narodów zysku jako funkcji ilości kapitału, lecz wielokrotnie podkreśla znaczenie talentu i umiejętności przedsiębiorcy ( kapitał przynosi zysk, jeśli został zapłodniony przez zdolność 28 ) dla osiągnięcia zysku. Nie popełnił też innego błędu swego mistrza, tj. nie uznał, że tylko niektóre prace (przedsiębiorstwa) są produktywne 29. Widać też wyraźny rozdźwięk między Sayem i Cantillonem z jednej strony, należącymi do kontynentalnej tradycji ekonomicznej (z którą utożsamia się również austriacka szkoła ekonomiczna) a Smithem i jego następcami. Mimo że Say był uczniem Smitha, u Francuzów przedsiębiorca zajmuje centralne miejsce w gospodarce, podczas gdy u ekonomistów klasycznych, zajętych badaniem stanu równowagi, nie cieszy się on dużym zainteresowaniem. I.4 Frank Knight i Ludwig von Mises Przejdziemy teraz do omówienia dorobku dwóch ekonomistów zajmujących niezwykle ważne miejsce w historii myśli ekonomicznej (Knight był ojcem szkoły chicagowskiej, zaś Mises neo-austriackiej). Choć obaj profesorowie różnili się w wielu sprawach, na temat przedsiębiorczości pisali podobnie, akcentując szczególnie (podobnie jak Cantillon) aspekt niepewności. Knight uważany jest za twórcę precyzyjnego rozróżnienia między ryzykiem a niepewnością. Ryzyko jest wtedy, kiedy znamy prawdopodobieństwo danego zdarzenia; zaś niepewność wtedy, kiedy nie jesteśmy w stanie go określić, gdyż dane zdarzenie ma charakter wyjątkowy (czyli nie należy do żadnej klasy zdarzeń, a raczej stanowi wyłącznie zbiór jednoelementowy) 30. Tym samym od ryzyka można się ubezpieczyć, a więc stanowi ono koszt prowadzenia działalności gospodarczej, nigdy zaś nie przyczynia się do zysków. To właśnie z powodu niepewności związanej z każdym działaniem zyski i straty nie znikają z gospodarki 31. Knight określa więc zysk jako w pewnym sensie wynagrodzenie za borykanie się z niepewnością 32. Nie należy jednak tego rozumieć w ten sposób, iż istnieje jakaś zależność między poziomem niepewności a zyskiem. Jak wyjaśnia Blaug: gdyby [taki 28 Zob. tamże, s Zob. tamże, s Zob. F. H. Knight, Risk, Uncertanity and Profit, rozdział VIII, Zob. tamże, rozdział VII 32 Zob. tamże, rozdział II. 11

12 związek] istniał, ponoszenie ciężaru niepewności nabrałoby wszystkich cech czynnika produkcji i można by do niego stosować teorię produkcyjności krańcowej. Ale nie ma stałego związku, przedsiębiorca może się pomylić w obie strony, przeszacowując lub niedoszacowując przyszłą cenę. 33. Nieuzasadnione jest zatem traktowanie przedsiębiorczości jako czwartego czynnika produkcji przez niektórych ekonomistów na przykład przez Schumpetera gdyż przedsiębiorczość polega właśnie na właściwym łączeniu czynników produkcji w warunkach niepewności i w przeciwieństwie do pracy, kapitału i ziemi nie musi być wcale opłacona. Knight określa więc zysk jako okazjonalną dodatkową korzyść, różnicę pomiędzy przychodami a kosztami, zależną od poprawności przewidywań przyszłości 34. Kilkadziesiąt lat później Mises pójdzie jeszcze dalej i powie, że: Przedsiębiorca może osiągnąć zysk jedynie wtedy, gdy przewiduje przyszłe warunki trafniej niż inni przedsiębiorcy 35. W tym kontekście można powiedzieć, że przedsiębiorca jawi się nam nie tylko ktoś, kto antycypuje przyszłość, lecz jako ktoś, kto robi to najlepiej. Jeśli chodzi o dorobek Knighta warto też zwrócić uwagę na jego podkreślenie (za Hawleyem) odpowiedzialności przedsiębiorcy: Własność pociąga ze sobą ryzyko; kierownik podejmuje decyzje, ale to przedsiębiorca jest tym, kto akceptuje konsekwencje tych decyzji. 36 Przypisanie przedsiębiorcy funkcji brania na siebie odpowiedzialności (co jest właściwie równoznaczne z byciem właścicielem) neguje zatem wiele z późniejszych podejść przypisujących menadżerom jakiekolwiek funkcje przedsiębiorcze. Jak już wiemy, Mises przypisywał przedsiębiorcy funkcję działania w aspekcie niepewności. Jak gdyby dostrzegając mankamenty tej niezwykle szerokiej definicji, podawał również węższą definicję przedsiębiorcy-organizatora. Jest to według niego ktoś, kto koncentruje się szczególnie na osiągnięciu zysków z dostosowania produkcji do przewidywanych zmian 37. Inne funkcje przedsiębiorcy podkreślane przez Misesa, takie jak antycypowanie przyszłości i zaspokajanie potrzeb konsumentów, były już omówione, toteż na koniec dodamy tylko, iż Mises, choć twierdzi, że niepewność jest nierozerwalnie związana z ludzkim działaniem, to jednak uważa za możliwe jej częściową eliminację (przerzucenie na kogoś innego): jeśli przedsiębiorca zabezpieczył się przed możliwymi stratami przez zawarcie 33 Zob. M. Blaug, Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne., PWN 1994, s Zob. F. H. Knight (2010), op.cit., rozdział IX 35 Zob. L. von Mises, Ludzkie działanie, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa 2007, s Zob. F. H. Knight (2010), op.cit., rozdział II. 37 Zob. L. von Mises (2007) op.cit., s

13 odpowiednich transakcji na rynku kontraktów terminowych, w jakimś stopniu przestaje być przedsiębiorcą, przekazując część swojej funkcji drugiej stronie transakcji 38. Na zakończenie warto podkreślić pewną subtelną różnicę dotyczącą postrzegania niepewności u obu ekonomistów. Podczas gdy u Knighta niepewność stanowi pewien stan związany z brakiem odpowiedniej wiedzy na temat prawdopodobieństwa wystąpienia różnych zdarzeń (a więc odnosi się ona także, w pewnym sensie, do teraźniejszości), Mises akcentuje nierozerwalny związek między istnieniem niepewności a ludzkim działaniem (które jest zawsze ukierunkowane na przyszłość). Pisze on: Niepewność zawiera się w samym pojęciu działania 39. I.5 Joseph Schumpeter Postrzeganie roli przedsiębiorcy w gospodarce przez Schumpetera diametralnie różni się od poprzednio omówionych. Schumpeter uważa bowiem, iż działania przedsiębiorców wybijają gospodarkę z równowagi 40, nie zaś jak to uważano wcześniej prowadzą do niej. Jednocześnie wcale nie uważa naruszania równowagi za jakiś negatywny objaw, lecz wręcz utożsamia go z rozwojem 41. Działania przedsiębiorców określa mianem twórczej destrukcji 42. Zaś samego przedsiębiorcę definiuje jako jednostkę, która realizuje nowe kombinacje środków produkcji i kredytu 43. Jest to w pewnym sensie nawiązanie do Saya z tą różnicą, że Francuz nie ograniczał się tylko do twórczego przetwarzania materii. Natomiast dla Schumpetera osoby prowadzące już dawno istniejącą firmę nie są przedsiębiorcami, podobnie tzw. naśladowcy (ale jak już się przekonaliśmy, prowadzenie nawet najprostszej firmy odbywa się w warunkach niepewności, a więc ma charakter przedsiębiorczy). Za to osoby najemne według Schumpetera mogą być przedsiębiorcami, jeśli tylko realizują nowe kombinacje (mogące się przejawiać poprzez: wprowadzenie nowego towaru, wprowadzenie nowej metody produkcji, otwarcie nowego rynku, zdobywanie nowego źródła surowców, przeprowadzenie nowej organizacji jakiegoś przemysłu) 44. Aby utrzymać swój kontrowersyjny pogląd w mocy, Schumpeter musiał posunąć się do stwierdzenia, iż przedsiębiorca nie ponosi nigdy ryzyka 45. Uzasadniał to 38 Zob. tamże, s Zob. tamże, s Zob. J. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa, 1960, s Zob. tamże, s Zob. J. Schumpeter, Kapitalizm, Socjalizm, Demokracja, PWN, Warszawa, Zob. J. Schumpeter (1960), op. cit., s Zob. tamże, s Zob. tamże, s

14 stwierdzenie tym, że stratę ponosi ten, kto dostarcza kredytu oraz że posiadanie majątku nie jest konieczne do prowadzenia przedsiębiorstwa. Nawet jeśli przedsiębiorca finansuje swe przedsięwzięcie z poprzednich zysków ryzyko ponosi jako kapitalista dodaje. Schumpeter zapomina jednak o dwóch rzeczach. Po pierwsze: zyski lub straty przedsiębiorcze mają charakter rezydualny, czyli powstają po opłaceniu ziemi, kapitału i pracy 46. Po drugie: przedsiębiorca (o ile nie ma być pracownikiem najemnym) musi posiadać pewien majątek; możliwe jest finansowanie działalności z kredytu, ale to ostatecznie przedsiębiorca jest właścicielem wyprodukowanych przez siebie dóbr i to on ponosi ryzyko, czy uda mu się je sprzedać po przewidywanej przez siebie cenie 47. Utożsamianie przedsiębiorczości wyłącznie z nowymi kombinacjami czynników bierze się z pojmowaniem przez Schumpetera rozwoju jako rezultat rewolucyjnych zmian 48. Nie podaje on jednak jakiegokolwiek kryterium, które pozwoliłoby odróżnić (w dziedzinie produkcji), czy jednostka dokonuje tylko drobnych adaptacji o charakterze ciągłym, czyli pomaga gospodarce dojść do stanu równowagi, czy wprowadza rewolucyjne zmiany, a tym samym wybija gospodarkę ze stanu równowagi. Innym, ogólnym zarzutem, który można postawić Schumpeterowi jest fetyszyzacja innowacji. Jak słusznie zauważył Rothbard: innowacji nie można uważać za główny element napędzający gospodarkę, gdyż mogą być one wdrażane tylko dzięki oszczędnościom i inwestycjom 49. Co więcej, Schumpeter nie wyjaśnia zadowalająco dlaczego tempo pojawiania się innowacji nie jest mniej więcej stałe 50. Ponadto, Schumpeter bagatelizuje zmienność gustów i potrzeb konsumentów jako przyczynę zmian w gospodarce; twierdzi, że to innowacje kształtują potrzeby 51, tymczasem historia pełna jest wynalazków, które nie spotkały się z aprobatą konsumentów innymi słowy, to potrzeby kształtują produkcję, nigdy na odwrót i już chociażby z tego powodu innowacje mogą naruszyć równowagę tylko o tyle, o ile nie odpowiadają na potrzeby konsumentów. Oddać należy za to Schumpeterowi bezpośrednie zwrócenie uwagi na istnienie innych motywacji do działania wśród przedsiębiorców oprócz chęci zysku (np. radość tworzenia) 52. Co prawda Mises wielokrotnie pisze, iż człowiek pragnie zrealizować zysk 46 Zob. F. H. Knight (2010), op.cit., rozdział IX. 47 Zob. L. von Mises (2007), op. cit. s Zob. J. Schumpeter (1960), op. cit. s Zob. M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku, t. III, Fijorr Publishing, Warszawa 2007, s W celu zapoznania się ze szczegółówą krytyką zob. tamże, s Zob. J. Schumpeter (1960), op. cit., s Zob. tamże, s

15 psychiczny 53, a zysk pieniężny jest li tylko miernikiem wkładu jednostki w dokonania społeczeństwa, jednak nie zaznacza tego nigdzie wyraźnie w odniesieniu do przedsiębiorców. I.6 Israel Kirzner Na koniec przeanalizujemy teorię Israela Kirznera, twórczo rozwijającą dorobek Misesa i Hayeka, a jednocześnie stanowiącą obok myśli Schumpetera najoryginalniejsze podejście do roli przedsiębiorcy w gospodarce rynkowej. Według Gruszeckiego Kirzner określa przedsiębiorcę jako kogoś, kto wychwytuje okazje, wynikające ze stanów nierównowagi na rynkach i w ten sposób doprowadza do równowagi 54. Nie stanowi to jednak prostego nawiązania do teorii arbitrażu, gdyż Kirzner uważa, że owe okazje nie istnieją obiektywnie, lecz muszą być najpierw dostrzeżone dzięki wyczuleniu przedsiębiorców i zinterpretowaniu ich jako takich 55. U Kirznera nic nie jest dane, według jego poglądu zarówno cele, jak i środki zależą od postrzegania uczestników rynków jest to w pewnym sensie zastosowanie zasady esse est percipi 56 do procesu rynkowego. Stanowi to więc całkowite przeciwieństwo teorii neoklasycznej 57, w której cele i środki są dane jednostce, ale również pewne odejście od koncepcji Misesa, według której cele i środki nie są nigdy dane, gdyż podlegają nieustannym zmianom, jak i podejścia Hayeka, według którego wiedza o celach i środkach nigdy nie jest dana jednostce, lecz jest rozproszona pomiędzy wszystkich uczestników rynku 58. Z drugiej strony sam Kirzner wielokrotnie podkreślał całkowitą zgodność jego teorii z teorią Misesa. Twierdził, iż owa czujność (alertness) stanowi przedsiębiorczy element ludzkiego działania, że jest niezbędna, by zmagać się z niepewną przyszłością, którą tak podkreślał Mises 59. Dla Kirznera produkt nie jest zawarty implicite w środkach produkcji (jak to się niejako zakłada w teorii neoklasycznej), lecz stanowi wynik przedsiębiorczej decyzji, którą utożsamia on z autentycznym odkryciem (genuine discovery), a jej wykonanie nazywa aktem 53 Zob. L. von Mises (2007), op. cit., s Zob. T. Gruszecki, Przedsiębiorca w teorii ekonomii, CEDOR, Warszawa, 1994, s Zob. tamże, s Zob. G. Berkeley, Traktat o zasadach poznania ludzkiego, Zielona Sowa, Kraków, Zob. Israel Kirzner, Discovery, Capitalism and Distributive Justice, Basil Blackwell, New York, 1989, s Zob. F. von. Hayek, Wykorzystanie wiedzy w społeczeństwie, Indywidualizm i porządek ekonomiczny, Znak, Kraków, Zob. I. Kirzner, Uncertanity, Discovery, and Human Action: A Study of the Entrepreneurial Profile in the Misesian System, Method, Process, and Austrian Economics, , s

16 kreacji. Innymi słowy żaden środek produkcji nie gwarantuje odkrycia; odkrywanie jest wyłączną rolą przedsiębiorcy 60. Z pojęciem odkrycia nieodwołalnie wiąże się pojęcie ignorancji (do momentu odkrycia danej możliwości nikt nie zdawał sobie sprawy z jej istnienia) oraz pojęcie błędu (wszak okazja mogła być odkryta wcześniej). Ignorancja (typu close-ended) jest tym dla Kirznera, czym dla Misesa niepewność. Przedsiębiorca to ktoś, kto patrzy uważnie przez mgłę ignorancji 61. W kontekście rynkowym likwidacja błędów odnosi się do procesu arbitrażu. Powyższą funkcję przedsiębiorcy analizował także Mises. Pisał on: Oni [przedsiębiorcy] pierwsi zauważają rozziew między tym, co się robi, i tym, czego można by dokonać 62. Kirzner wyraźnie odróżnia odkrywanie (proces przypadkowy), które zawsze wiąże się z zaskoczeniem, z procesem celowego szukania. Aby szukać, trzeba wiedzieć czego, tymczasem ignorancja, która poprzedza odkrycie, oznacza całkowity brak wiedzy o tym, czego się nie wie 63. U Saya funkcją przedsiębiorcy było stosowanie wiedzy w praktyce, u Kirznera zaś przedsiębiorca tworzy wiedzę (o istnieniu danej okazji), która pojawia się ex nihilo dzięki jego czujności 64. Tym samym i tutaj już zgodnie z Sayem odkrycie przedsiębiorcy tworzy użyteczność (lub ją zwiększa) 65. Pewnym mankamentem teorii Kirzner jak i Schumpetera jest niewiązanie strat z przedsiębiorcą. Dla Kirznera idealny przedsiębiorca (pure entrepreneur) nie musi posiadać żadnych zasobów, a więc logicznie nie ponosi żadnych strat; przedsiębiorca odkrywa tylko zyski 66. Podsumowując definicje przedsiębiorcy zanalizowane w tym rozdziale, należy podkreślić, iż praktycznie wszystkie z nich podkreślały niepewność (oprócz może tej Schumpetera), antycypowanie przyszłości, jak najlepsze służenie konsumentom oraz arbitraż. Syntetyczne porównanie omówionych definicji pokazuje tabela I.1. Niemniej, uważamy, iż najtrafniej opisuje przedsiębiorcę Mises. Syntezę jego myśli zaproponujemy więc jako definicję przedsiębiorcy obowiązującą dalej w niniejszej pracy: Przedsiębiorca to człowiek, który dążąc do niepewnego zysku, kupuje lub wynajmuje (na własną odpowiedzialność) czynniki produkcji, których zdyskontowana użyteczność krańcowa jak antycypuje okaże 60 Zob. Israel Kirzner, Discovery, Capitalism and Distributive Justice, Basil Blackwell, New York, 1989, s Zob. J. High, Alertness and Judgment: Comment on Kirzner, Method, Process, and Austrian Economics, , s Zob. L. von Mises (2007), op. cit., s Zob. I. Kirzner (1989), op.cit., s Zob. tamże, s Zob. tamże, s Zob. J. High (1982), op.cit., s

17 się za niska w porównaniu do przyszłej ceny oferowanego przez siebie produktu. Dzięki podejmowaniu spekulacji ukierunkowanej na jak najlepsze zaspokojenie potrzeb konsumentów (alokację zasobów zgodnie z preferencjami konsumentów) przedsiębiorca niweluje rozpiętości cenowe (arbitraż), kierując tym samym gospodarkę do równowagi. Tabela 0.1 Przedsiębiorca jako Główna funkcja Dokąd kieruje gospodark ę Przedsiębiorca w teorii ekonomii (uwaga: w tabeli zostały umieszczone jedynie te funkcje, które są najmocniej kojarzone z danym ekonomistą) CANTILLON SAY KNIGHT MISES SCHUMPETER KIRZNE Biorca niepewnych dochodów (risk-bearer) Arbitraż Do równowagi Źródło: Opracowanie własne Twórca użyteczności Wykorzystywanie wiedzy praktyce Do równowagi w Właściciel Branie siebie na odpowiedzialności Do równowagi Człowiek w aspekcie niepewności (forecaster) Spekulacja Do równowagi Innowator Nowa kombinacja czynników produkcji Do nierównowagi R Odkrywca Czujność Do równowagi 17

18 II. Teorie rynku a funkcje przedsiębiorcy II.1 Wprowadzenie W rozdziale pierwszym został przedstawiony skrótowy przegląd definicji przedsiębiorcy i jego funkcji występujących w historii myśli ekonomicznej. W niniejszym rozdziale autor skupi się na dokładniejszym zbadaniu relacji zachodzących pomiędzy przedsiębiorcą a rynkiem. Analizie poddane będą dwie teorie rynku: teoria równowagi ogólnej w ujęciu ekonomii neoklasycznej oraz teoria dynamicznej nierównowagi (procesu rynkowego) w ujęciu szkoły austriackiej. Najpierw warto zatrzymać się nad samym pojęciem funkcji można je bowiem rozumieć dwojako. Do tej pory w niniejszej pracy występowało ono bardziej w kontekście socjologicznym, jako zbiór zadań czy własności danej roli społecznej (ekonomicznej). Niemniej, funkcję można także rozumieć w znaczeniu matematycznym, to jest jako relację pomiędzy elementami dwóch zbiorów. Tym drugim znaczeniem operują ekonomiści matematyczni, opisujący równaniami różniczkowymi stan równowagi końcowej. Jak zostanie to jeszcze pokazane dalej, takie podejście jest nieodpowiednie. Rothbard pisze o nim: Posługiwanie się pojęciem funkcji matematycznej w nauce o ludzkim działaniu [tj. ekonomii przyp. autora] jest szczególnie niewłaściwe. Po pierwsze, samo działanie nie jest funkcją niczego, ponieważ słowo funkcja oznacza regularność definitywną, niepowtarzalną i mechaniczną ( ) 67. Analizowane w tym rozdziale szkoły ekonomiczne różni bardzo wiele, np. sposób, w jaki pojmują pojęcie funkcji, jednak obydwie wykorzystują w swoich badaniach modele ekonomiczne, czyli specyficzne konstrukcje myślowe. Tak je definiuje Mises: Konstrukcja myślowa to pojęciowe wyobrażenie sekwencji zdarzeń będących logicznym następstwem składników działania, które przyczyniły się do jego zapoczątkowania 68. Konstrukcje myślowe są bardzo pożytecznym narzędziem, nawet jeśli nie opisują one rzeczywistości, a to dlatego, iż nie istnieje inny sposób badania złożonych zjawisk związanych z działaniem, niż taki, w którym najpierw całkowicie pomija się zmianę, potem wprowadza izolowany czynnik 67 Zob. M. N. Rothbard, Ekonomia wolnego rynku, t. II, Fijorr Publishing, Warszawa 2007, s Zob. L. von Mises, Ludzkie działanie, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa 2007, s

19 wywołujący zmianę, a wreszcie analizuje jego skutki, przyjąwszy założenie, że pozostałe czynniki pozostają niezmienione 69. Innymi słowy, koncepcja równowagi stanowi nieocenione narzędzie badawcze, nawet jeśli jako taka nie zachodzi w gospodarce. Warto może w tym miejscu sprecyzować pojęcie równowagi. Zostało ono zaczerpnięte z klasycznej mechaniki, w której oznaczało znoszenie się sił, działających na dane ciało, w ekonomii zaś, w najbardziej potocznym rozumieniu, mówi się o równowadze na rynku wtedy, gdy popyt równa się podaży 70. W paradygmacie neoklasycznym za równowagę ogólną uważa się stan, w którym zachodzi równość między globalnym popytem a podażą (na poszczególnych rynkach ma miejsce równowaga cząstkowa) oraz między dochodami a wydatkami konsumentów, a wszyscy uczestnicy rynku maksymalizują swoje funkcje użyteczności 71. W ekonomii matematycznej równowagę utożsamia się na ogół ze stanem stacjonarnym (to jest takim stanem, w którym nic się nie zmienia w czasie) 72, ale założenie o równowadze może się ograniczać do pewnych zmiennych rozważanego modelu, albo do zależności między pewnymi zmiennymi 73 wtedy równowaga wcale nie musi oznaczać braku zmian. Szwedzcy ekonomiści (E. Lindahl) za równowagę uważają taki stan, w którym wszystkie plany i przewidywania podmiotów gospodarczych są spełnione w ten sposób, że przy danej wiedzy żaden podmiot gospodarczy nie ma skłonności do zrewidowania swoich planów lub przewidywań 74. Powyższą definicję rozszerza Hayek: lecz oznacza to [stan równowagi przyp. autora] tylko tyle, że różne plany przyjmowane przez jednostki są wzajemnie zgodne 75. Rozpatrywanie równowagi z konieczności wymusza skupienia się na systemie ekonomicznym opartym na prywatnej własności, gdyż jak zostało to udowodnione przez Misesa i Hayeka podczas tzw. debaty socjalistycznej w socjalizmie istnienie równowagi jest niemożliwe: możemy uważać,, że gospodarki takie [socjalistyczne przyp. autora] znajdują się w stanie ciągłego, trwałego kryzysu i recesji. Wynika to stąd, że struktura produkcji 69 Zob. tamże, s Zob. B. Hansen, Przegląd systemów równowagi ogólnej, PWN, Warszawa, 1976, s Zob. I. Dąbrowski, Teoria równowagi ogólnej, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa, 2008, s Zob. tamże, s Zob. tamże, s Zob. tamże, s Zob. F. von. Hayek, Ekonomia a wiedza, Indywidualizm i porządek ekonomiczny, Znak, Kraków, 2001, s

20 zostaje narzucona odgórnie i nie odpowiada pragnieniom obywateli 76. Z powyższej przyczyny obydwie szkoły posługują się konstrukcją czystej gospodarki rynkowej, to znaczy gospodarki pozbawionej jakiejkolwiek ingerencji rządu. Mises definiuje ją następująco: konstrukcja myślowa czystej, nieskrępowanej gospodarki rynkowej zakłada, że istnieje podział pracy i prywatna własność (kontrola) środków produkcji, a w związku z tym wymiana towarów i usług dokonuje się na rynku. Zakłada też, że czynniki instytucjonalne nie utrudniają funkcjonowania rynku ( ). Trzeba jednakże poczynić zastrzeżenie, iż teoria równowagi ogólnej była wykorzystywana przez niektórych ekonomistów do bronienia tezy, że kalkulacja ekonomiczna jest możliwa w gospodarce socjalistycznej. Jak podaje Blaug: według Langego, socjalizm byłby możliwy z ekonomicznego punktu widzenia, gdyby kierownicy zakładów produkcyjnych stosowali reguły ustalania cen na podstawie kosztów krańcowych i gdyby w ustroju socjalistycznym centralny planista działał jak Walrasowski licytator, zmieniając stale ceny tak, aby zredukować nadwyżkowy popyt do zera 77. Po tym krótkim wprowadzeniu przejdziemy do analizy obydwu teorii, pamiętając, iż istnieją także inne teorie systemu rynkowego. Te zaprezentowane w niniejszej pracy stanowią dwa krańcowo odmienne sposoby ujmowania roli przedsiębiorcy w gospodarce rynkowej i z tej przyczyny to właśnie one zostaną omówione. II.2 Teoria równowagi ogólnej Za początek teorii równowagi ogólnej uznaje się rok 1874, kiedy to została wydana książka Léona Walrasa pt. Elementy czystej teorii ekonomii, choć już wcześniej można znaleźć rozumowanie ekonomiczne w kategoriach równowagi. Idea, iż jednostki realizujące swoje własne, indywidualne interesy, kierowane jedynie przez niewidzialną rękę rynku, prowadzą społeczeństwo do harmonii stanowiła naczelną myśl Adama Smitha 78. Szkocki ekonomista w Bogactwie narodów wyraźnie skupiał się na normalnej cenie, określając ją centralną ceną, do której według niego dążą ceny rynkowe 79. W tekście nie pada nigdzie bezpośrednio stwierdzenie, iż normalna cena w rzeczywistości nie istnieje, wręcz przeciwnie Smith uważał, iż niektóre towary sprzedawane są właśnie po niej: może ona 76 J. H. de Soto, Pieniądz, kredyt bankowy i cykle koniunkturalne, Instytut Ludwiga von Misesa, Warszawa, 2009, s Zob. M. Blaug, Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2000, s Zob. A. Smith, Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, tom II, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 1954, s Zob. A. Smith (1954), op. cit., tom I, s

21 być [cena rynkowa przyp. autora] wyższa lub niższa albo dokładnie ta sama, co cena naturalna 80. Tym samym można z dużą dozą pewności określić Smitha mianem prekursora podejścia równowagowego. Teoria równowagi ogólnej całkowicie mieści się w paradygmacie szkoły neoklasycznej (ostatecznie jest uważana za jej gałąź). W szczególności przyjmuje ona (jako meta-założenia) koncepcje: homo oeconomicusa, podejmującego racjonalne decyzje, aby maksymalizować swoją użyteczność oraz pełnej informacji (całkowitej znajomości istotnych czynników przez wszystkich uczestników rynku, która stanowi jedno z założeń szerszej konstrukcji myślowej konkurencji doskonałej ). Jednak, jak zauważył Hayek: Twierdzenie, że jeśli ludzie wiedzą wszystko, są w stanie równowagi, jest prawdziwe po prostu dlatego, że w ten właśnie sposób definiujemy równowagę 81. Wniosek jest taki, iż teoria równowagi ogólnej zawiera się w samym rdzeniu teorii neoklasycznej. Innymi słowy, w szkole neoklasycznej od zawsze istniało mniej lub bardziej wyraźnie myślenie w kategoriach równowagi ogólnej. Według szkoły neoklasycznej problemem ekonomicznym jest optymalna alokacja rzadkich zasobów, lecz przy założeniach, jakie czynią neoklasycy jest to problem tylko pozorny. Jeśli posiadamy wszystkie istotne informacje, jeśli możemy przyjąć za punkt wyjścia dany system preferencji i jeśli dysponujemy pełną wiedzą na temat dostępnych środków [a tak zakłada właśnie szkoła neoklasyczna przyp. autora], pozostaje nam problem czysto logiczny. Znaczy to, że odpowiedź na pytanie o najlepszy sposób wykorzystania dostępnych środków jest zawarta implicite w naszych założeniach 82. Wniosek, jaki można wyciągnąć z neoklasycznego pojmowania problemu ekonomicznego, jest taki, iż w teorii neoklasycznej nie ma miejsca dla kreatywnego przedsiębiorcy, w modelu konkurencji doskonałej cała działalność przedsiębiorcza ogranicza się do ustalenia produkcji na poziomie zrównującym koszty krańcowe z przychodami krańcowymi, czyli do umiejętności posługiwania się elementarnym rachunkiem różniczkowym. Jak to ujął Gruszecki: Przedsiębiorca staje się tylko perfekcyjnie działającym kalkulatorem! 83. Brak podkreślania roli przedsiębiorcy w gospodarce widać u neoklasyków nawet w warstwie słownej. Ekonomiści neoklasyczni zajmują się teorią firmy, nie zaś teorią przedsiębiorcy 84. Takie podejście stanowi błąd idealizmu, gdyż realnie nie ma takiego bytu jak firma. Istnieje przedsiębiorca i 80 Zob. A. Smith (1954), op. cit., tom I, s Zob. F. von Hayek (2001), op. cit., s Zob. F. von Hayek, Wykorzystanie wiedzy w społeczeństwie, Indywidualizm i porządek ekonomiczny, Znak, Kraków, 2001, s Zob. T. Gruszecki, Przedsiębiorca w teorii ekonomii, CEDOR, Warszawa 1994, s Zob. tamże, s

22 zatrudniane przez niego czynniki produkcji. Mówienie o sprzecznych interesach firmy i akcjonariuszy jest więc absurdem. Firmę jeśli już przypisywać jej jakiekolwiek realne istnienie tworzą właśnie akcjonariusze. Modele równowagowe mają na celu opisanie relacji ogólnogospodarczych za pomocą układu równań algebraicznych, łącząc w jednym schemacie trzy podstawowe przesłanki teoretyczne: prawo użyteczności krańcowej, prawo produktywności krańcowej oraz prawo popytu-podaży 85. Pierwszym modelem teorii równowagi ogólnej był model Walrasa, który, poprzez układ równań cząstkowych, miał opisywać wzajemne zależności między wszystkimi wielkościami rynkowymi. Postuluje on następujące założenia, przy których rynki równoważą się wzajemnie, będąc w tym samym czasie wewnętrznie zrównoważone 86 : 1) popyt i podaż każdego towaru są funkcjami cen wszystkich towarów; 2) popyt i podaż czynników produkcji są funkcjami cen wszystkich czynników produkcji; 3) ceny dóbr równają się kosztom ich wytworzenia (równoważnie: istnieje konkurencja doskonała); 4) brak substytucji zasobów produkcyjnych; 5) popyt na czynniki produkcji równa się ich podaży; 6) popyt na towary równa się ich podaży; 7) ograniczenie budżetowe konsumentów jest dane, a konsumenci dążą do maksymalizacji użyteczności; 8) przedsiębiorcy dążą do maksymalizacji zysków, które w równowadze zostają sprowadzone do zera (patrz: warunek nr 3); 9) wszystkie ceny są dane. Model Walrasa spotkał się ze znaczną krytyką. Zarzuty dotyczyły m.in. postulowania istnienia zewnętrznego licytatora, którego wyłącznym celem miałoby być ustalanie cen (wszak uczestnicy rynku nie mają wpływu na ceny) 87 oraz brak sformułowania warunków dostatecznych na istnienie równowagi, gdyż samo pokrywanie się liczby równań z liczbą niewiadomych nie zapewnia ani rozwiązania mającego sens ekonomiczny, ani jego jedyności Zob. B. Sieriebriakow, Teorie równowagi gospodarczej, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 1977, s Zob. I. Dąbrowski (2008), op. cit., s Zob. I. Dąbrowski (2008), op.cit., s Zob. B. Sieriebriakow (1977), op. cit., s

23 Część niedogodności usunęli Arrow i Debrau. Udoskonalili oni (pod względem matematycznym) model Walrasa, podając warunki, przy których spełnieniu ma on jedno rozwiązanie o sensownej treści ekonomicznej 89. Niemniej ich model nadal pozostaje w paradygmacie szkoły neoklasycznej, a więc zakłada (implicite) istnienie pełnej informacji, użyteczności kardynalnej itd. Arrow i Debrau rozszerzyli za to zbiór towarów, opisując każdy poprzez dwa nowe parametry: lokalizacji i czasu. Dla przykładu jabłka w Warszawie w lutym są zupełnie innym towarem niż jabłka tej samej jakości konsumowane w Sanoku w lipcu. Samo założenie jest poprawne (dobro jest rozpatrywane nie poprzez pryzmat cech fizycznych, lecz poprzez użyteczność, jaką może dostarczyć konsumentom, a ta może być inna w różnych miejscach i o odmiennych porach), jednak doprowadziło ono Arrowa i Debrau do stwierdzenia, iż istnieją rynki terminowe na wszystkie dobra finalne, co jest założeniem sprzecznym z rzeczywistością. Blaug uważa, że ich model zapoczątkował odmienne podejście do teorii równowagi ogólnej. Walras, a za nim i Lange, uważali, że zapewnia ona realistyczny, choć wyrafinowany, abstrakcyjny opis ustalania cen w gospodarce 90, natomiast od Arrowa i Debrau teoria równowagi ogólnej stała się tylko formalnym aparatem opisującym całkowicie nierealistyczną wizję gospodarki, jałową zabawą symbolami matematycznymi, rozrywką, która nie może przynieść żadnego poznania 91. Modele równowagi ogólnej były często krytykowane, jednak, w znacznym stopniu, krytyka nie odnosiła się do samego podejścia, lecz zadowalano się uchylaniem poszczególnych warunków, bądź nawet tylko ich modyfikacją. Przykładowo, po krytyce warunku pełnej informacji, ekonomiści neoklasyczni dołączyli po prostu informację do zbioru towarów. Innymi słowy, nie zmienił się zasadniczo charakter informacji, zaczęła ona tylko posiadać swoją cenę 92. Nawet szkoła keynesowska, uchodząca za alternatywę dla ekonomii neoklasycznej, nie może uwolnić się od myślenia o równowadze ogólnej. Hansen pisze wprost, że zarówno modele keynesowskie, jak i modele neoklasyczne są układami równań popytu i podaży oraz warunków równowagi 93. Tzw. niedoskonałości rynku (market failures) są opisywane jako odchylenia od modelu nierealistycznej konkurencji doskonałej ich rzekome istnienie stanowi częsty argument popierający interwencjonizm rządowy: Wykorzystując uprawnienia władcze i przewagę informacyjną państwo może koordynować 89 Zob. I. Dąbrowski (2008), op. cit., s Zob. M. Blaug (2000), op. cit., s Zob. L. von Mises (2007), op. cit., s Zob. I. Dąbrowski (2008), op. cit., s Zob. B. Hansen (1976), op. cit., s

24 działania innych podmiotów i pomóc w przejściu do stanu równowagi ogólnej, lokalnie lepszej w sensie Pareto 94. Popularność teorii równowagi ogólnej, mimo jej ewidentnie nierealistycznych założeń, najprawdopodobniej wynika z fascynacji części badaczy naukami przyrodniczymi, zwłaszcza fizyką, która od XVII wieku niezwykle dynamicznie się rozwijała (Newton), oraz ugruntowaniem się pozytywizmu naukowego jako dominującej metody naukowej na miejsce dawniej obowiązującej scholastyki. Ideałem tych badaczy jest: zbudowanie teorii ekonomicznej na wzór mechaniki. Nieustannie powołują się na porównania zaczerpnięte z mechaniki klasycznej, którą uważają za jedyny i niepodważalny model badań naukowych 95. Precyzja, którą oferuje matematyka, jest z pewnością niezwykle pociągająca dla zwolenników teorii równowagi ogólnej, którzy zdaniem Misesa uważają, że taki zabieg [operowanie symbolami algebraicznymi przyp. autora] nada ich rozważaniom bardziej naukowy charakter i chcą [w ten sposób przyp. autora] zrobić wrażenie na naiwnych laikach 96. Walras jest idealnym przykładem ekonomisty pozostającym pod wpływem nauk przyrodniczych. Jak podaje Blaug, miał się nie rozstawać się z podręcznikiem do mechaniki pt. Elementy statystyki, a w swoich własnych dziełach często wysuwał analogie między Newtonowską fizyką a nową ekonomią 97. Podejście zwolenników ekonomii matematycznej najlepiej chyba podsumowuje aforyzm: Elegancki błąd jest preferowany, w stosunku do niewyraźnej prawdy. II.3 Teoria dynamicznej nierównowagi Szkoła austriacka znajduje się obecnie poza głównym nurtem ekonomii. Wynika to m.in. z jej odmiennej metodologii. W przeciwieństwie do ekonomistów ze szkoły neoklasycznej, austriacy zdecydowanie sprzeciwiają się aplikacji matematyki do ekonomii. Twierdzą, że w ludzkim działaniu nie ma żadnych stałych praw ilościowych i z tego powodu matematyka nie nadaje się do opisu rzeczywistości gospodarczej, a w najlepszym wypadku nie wnosi niczego nowego (użycie symboli matematycznych zamiast słów nie zwiększa wiedzy) 98. Uważają, że formalizm matematyczny jest w szczególności odpowiedni do wyrażenia stanów równowagi, które badają ekonomiści neoklasyczni, ale nie pozwala na objęcie 94 Zob. I. Dąbrowski (2008), op. cit., s Zob. L. von Mises (2007), op. cit., s Zob. tamże, s Zob. M. Blaug (2000), op. cit., s Zob. M. N. Rothbard (2007), op. cit., s