Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Konrada Bociana pt. Wpływ własnego interesu na moralne oceny cudzych zachowań.

Transkrypt

1 Warszawa, Recenzja rozprawy doktorskiej mgr Konrada Bociana pt. Wpływ własnego interesu na moralne oceny cudzych zachowań. Przedstawiona mi do recenzji rozprawa doktorska mgr Konrada Bociana pt. Wpływ własnego interesu na moralne oceny cudzych zachowań zawiera cztery artykuły empiryczne (dwa w Polish Psychological Bulletin, po jednym w Psychologii Społecznej i Personality and Social Psychology Bulletin) przedstawiające badania, w których uczestniczył Doktorant, oraz dwa artykuły przeglądowe, w których niejako podsumowano ustalenia empiryczne i osadzono je w szerszym kontekście (w czasopismach Nauka i Current Opinion in Psychology). Prace te opublikowane zostały między 2014 a 2016 rokiem. Na początku należy zauważyć, że taki sposób prezentacji rozprawy doktorskiej (w postaci serii artykułów) ciągle jest nieczęstym zjawiskiem i sposób recenzowania takiej pracy z natury różni się od recenzowania dysertacji. Wszakże Recenzent opiniuje prace już zrecenzowane przez wielu innych specjalistów. Moją recenzję rozpocznę od przypomnienia sobie (i Doktorantowi) Art. 13 ust. 1 ustawy o stopniach i naukowych i tytule naukowym, który powiada, że Rozprawa doktorska ( ) powinna stanowić oryginalne rozwiązanie problemu naukowego ( ) oraz wykazywać ogólną wiedzę teoretyczną kandydata w danej dyscyplinie naukowej ( ) oraz umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej ( ). Jest to dość oględny opis kryteriów merytorycznej oceny rozprawy. Zatem, moim zadaniem jest ocena, czy rozprawa doktorska mgr Bociana spełnia te kryteria. Zanim do tego przejdę, krótko opiszę moje spostrzeżenia na temat ilościowych aspektów rozprawy. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na obszerność przedstawionego materiału. Aż sześć artykułów, w tym cztery empiryczne - zawierające w sumie 9 badań - w mojej opinii wykracza znacznie poza standardowy w doktoratach materiał. W moich czasach, a stary jeszcze nie jestem, przeciętne doktoraty zawierały trzy lub cztery badania. O ile mi wiadomo, ten standard 1

2 utrzymuje się do dziś. Patrząc na ten aspekt, można dojść nawet do wniosku, że przedstawione w bardziej rozbudowanej formie badania z publikacji w PSPB wystarczyłyby jako podstawa rozprawy doktorskiej. Tym bardziej należy docenić zakres prac zgłoszonych jako rozprawa doktorska. Kolejnym ilościowym aspektem rozprawy jest cytowalność przedstawionych w nim prac. Wg. Google Scholar prace te zostały zacytowane 19 razy, zaś wg. Web of Knowledge - 4. Biorąc pod uwagę fakt, że najstarsza z tych praca ma aż dwa lata, nie jest to wynik zły. Życzyłbym swoim przyszłym kandydatom na doktorów takiej cytowalności! Na osobny komentarz zasługuje kwestia autorstwa i współautorstwa prac zawartych w rozprawie. W żadnej z nich mgr Konrad Bocian nie jest jedynym Autorem. W trzech jest pierwszym Autorem, zaś w pozostałych trzech drugim lub kolejnym. Chociaż osobiście nie mam z tym najmniejszego problemu, domyślam się, że taka sytuacja może rodzić pytania o indywidualny wkład poszczególnych Autorów, tylko dlatego, że Recenzent ma sformułować opinię na temat rozprawy konkretnej osoby, a nie rozprawy grupy badawczej. Nie istnieją zdaje się żadne sformalizowane konwencje kolejności Autorów, poza chyba taką, że pierwszy Autor jest Autorem, który miał relatywnie największy wkład w końcowy produkt w postaci artykułu. Jeśli tak, to należy uznać, że mgr Bocian był wiodącym badaczem w trzech artykułach, zaś w pozostałych jego wkład był relatywnie mniejszy (w porównaniu do pierwszego Autora, oraz, być może, w porównaniu z artykułami, w których występuje jako pierwszy). Zwracam tylko uwagę na potencjalną trudność w recenzowaniu takiego dorobku. W pełni rozumiem i identyfikuję się z tym, że psychologia empiryczna stała się nauką uprawianą zespołowo. Sądzę, że to dobrze dla psychologii empirycznej i dla samych psychologów-badaczy. W tym konkretnym przypadku uważam, że nawet jeśli przyjąć ostentacyjnie sztywne kryteria oceny wkładu Doktoranta w badania, to i tak trzy artykuły, w których jest pierwszym Autorem, dostarczają wystarczająco dużo materiału do wydania rozsądnej opinii recenzenckiej. I chociaż wskazany wcześniej Art. 13 ustawy wskazuje, że rozprawa doktorska powinna wykazywać umiejętność samodzielnego prowadzenia pracy naukowej, co w przypadku tej rozprawy może nastręczać pewne trudności, to w mojej opinii równie ważna (jeśli nie ważniejsza) jest umiejętność pracy zespołowej. Mgr Konrad Bocian nie mógł wykazać tego dobitniej, niż przez prezentację rozprawy złożonej z prac de facto zespołowych. Przedstawione prace dotyczą egocentrycznych zniekształceń sądów moralnych na temat cudzych zachowań, a konkretnie jednego z przypadków takich zniekształceń - interesu własnego. Poniżej postaram się jasno sformułować moje uwagi dotyczące merytorycznej zawartości 2

3 przedstawionych w rozprawie badań. Będą to uwagi polemiczne, czasami krytyczne (cóż, taka rola Recenzenta), ale chciałbym, żeby zostały potraktowane bardziej jako próba nawiązania dyskusji naukowej niż krytyka z pozycji autorytetu (tym bardziej, że wątpliwego, przynajmniej w zakresie tematyki tej rozprawy). Postaram się zorganizować te uwagi wokół poszczególnych publikacji, dla ułatwienia odniesień do poszczególnych tez rozprawy. Ogólną tezą rozprawy jest stwierdzenie, że oceny moralne zachowań aktora zależą od wpływu jego działań na interes własny oceniającego obserwatora. Innymi, słowy ocenianie działań jako moralnych lub nie będzie zależało od wpływu tych działań na interes oceniającego. Jak pisze mgr Bocian Podstawą tego rozumowania jest założenie, że sądy moralne powstają automatycznie na podstawie aktualnego stanu afektywnego, a ten jest pozytywny, gdy oceniane zachowanie służy własnym interesom obserwatora, negatywny zaś, gdy oceniane zachowanie szkodzi tym interesom. Nad tym trzeba się chwilę zatrzymać, ponieważ poprawność tego założenia determinuje prawdziwość wywiedzionych z niego wniosków. Otóż, aktualny stan afektywny z pewnością nie jest jedynym czynnikiem, który może wpływać na sądy moralne (o czym pisze sam Doktorant). Sądy moralne powstają przecież także w wyniku procesu chłodnej / racjonalnej analizy danych, w której zaangażowanie własnego interesu może być, i pewnie jest, jednym z czynników. Sekwencja zjawisk, w rekonstrukcji Doktoranta, byłaby zatem taka: aktor działa w sposób sprzeczny/zgodny z interesem oceniającego - obserwator ocenia zgodność tych działań z interesem własnym - ta ocena uruchamia reakcje afektywne (lub reakcję afektywną, co nie jest do końca jasne) jako funkcję oceny zgodności - potem występuje zniekształcenie sądów moralnych zgodne z reakcją afektywną. Gdyby wykluczyć z tej sekwencji reakcje afektywne, co zmieniłoby się jeśli chodzi o ocenę działań sprzecznych/zgodnych z interesem? NIC! Ponieważ afekt można równie zinterpretować tylko jako zjawisko towarzyszące ocenie! Moim zdaniem możliwe jest, że te same zniekształcenia wystąpiłyby w wyniku czysto poznawczej oceny zgodności działań innych osób z interesem własnym. Tymczasem Doktorant zdaje się przypisywać reakcjom afektywnym rolę sprawczą. W mojej opinii to założenie należałoby najpierw porządnie przetestować. W pierwszych badaniach (tekst w PSPB) Doktorant stawia i weryfikuje 3 zasadnicze hipotezy: (1) nieuczciwe zachowanie służące interesom oceniającego obserwatora jest spostrzegane przez niego jako mniej niemoralne niż identyczne zachowanie niemające związku z jego interesami; (2) osoba działająca na rzecz interesu dokonującego ocen obserwatora jest przez niego bardziej lubiana; (3) te zmiany postawy interpersonalnej (wzrost lubienia) są mediatorem wpływu własnego interesu obserwatora na moralne oceny cudzego zachowania. Zatem to lubienie 3

4 jest, wg. Doktoranta, najbardziej prawdopodobnym mechanizmem oddziaływania własnego interesu na oceny moralne cudzych zachowań. Alternatywą względem tego mechanizmu jest hipoteza zgodności nastroju, która zakłada, że zmiana ocen moralnych zachowań ludzi spowodowana jest zmianą nastroju spowodowaną oceną zgodności tych zachowań z interesem własnym. Należy docenić bardzo klarowne przedstawienie potencjalnego mechanizmu wpływu interesu własnego na oceny moralne, oraz jej nowatorstwo w świetle dotychczasowej wiedzy na temat zniekształceń ocen moralnych. W badaniach raportowanych w PSPB Doktorant potwierdza wszystkie trzy postawione wyżej hipotezy, oraz odrzuca alternatywne (oparte na zmianach nastroju) wyjaśnienie. Przedstawiony w tym tekście tok rozumowania wydaje się jasny i przekonujący. Tymczasem. Recenzentowi mogą przyjść do głowy inne interpretacje uzyskanych w tych (PSPB 2014) badaniach danych. Przede wszystkim chodzi o powtarzane wielokrotnie stwierdzenie Doktoranta, że wpływ interesu własnego na oceny moralne zachowań jest całkowicie zapośredniczony przez wzrost lubienia osoby ocenianej w sytuacji, kiedy jej niemoralne działanie zgodne jest z interesem oceniającego. Doktorant opiera tą interpretację wyników dwóch pierwszych badań na analizie mediacji, w której spójnie okazuje się, że zmiana lubienia całkowicie mediuje zmianę ocen moralności. Otóż, wydaje mi się, że taką interpretację można podważyć odwołując się do danych Eksperymentu 1. Mianowicie, porównania średnich ocen lubienia aktorów w Eksperymentach 1 i 3 (PSPB 2014, w Eksperymencie 2 nie było grupy kontrolnej) między grupą kontrolną a grupą zyskującą na niemoralnych zachowaniach aktora nie wykazały istotnych różnic. Zaobserwowano zaś spadek lubienia w grupie, która traciła na moralnym zachowaniu aktora. Trudno z tego wyciągnąć wniosek, że to wzrost lubienia powoduje wzrost ocen moralnych. Raczej, to wzrost nielubienia spowodował bardziej negatywne oceny moralne. W badaniu drugim nie ma grupy kontrolnej, zatem trudno w nim zweryfikować hipotezę o wzroście lubienia jako mediatorze wpływu interesu własnego na oceny moralne zachowań. Na szczęście eksperyment trzeci wykorzystuje manipulację lubieniem aktora, co wydaje się bardziej adekwatne do testowania hipotetycznego tego mechanizmu zmiany ocen moralnych i daje bardziej przekonywujące wyniki na korzyść interpretacji proponowanej przez Autorów. Ponieważ w dalszych pracach Autor nie wraca do testowania mechanizmu zmiany ocen moralnych pod wpływem zaangażowania interesu własnego odwołującego się do lubienia jako mediatora tego wpływu, to w tym miejscu chciałbym zaproponować alternatywną interpretację danych przedstawionych w tekście PSPB (2014). Potencjalnym mechanizmem mogłaby być motywacja do utrzymania spójnego obrazu JA. Otóż, bycie beneficjentem łamania reguł moralnych 4

5 może prowadzić do poczucia współodpowiedzialności, tudzież brania udziału w owym łamaniu reguł, w takim zakresie w jakim obserwator podziela przekonanie, że łamanie reguł moralnych jest złe i należy mu przeciwdziałać. Fakt, że obserwator zyskuje na łamaniu reguł moralnych obniża motywację do przeciwdziałania. Jednoczesne uświadomienie sobie, że zasady zostały złamane i że jest się w to uwikłanym prowadzi do niespójnego obrazu JA - z jednej strony jestem człowiekiem o wielkich walorach moralnych (większość ludzi tak o sobie myśli), a z drugiej nic nie robię z łamaniem reguł. Ta niespójność musi być zredukowana (ponieważ jest dla ludzi zwyczajnie niewygodna) i wydaje się jasne, że ta redukcja nie doprowadzi do obniżenia samooceny, ale raczej do dokonania redefinicji niemoralnych zachowań, na których się korzysta. Tym samym, korzystne dla kogoś łamanie reguł moralnych prowadzi do podwyższenia oceny tych zachowań - niemoralne zachowanie nagle staje się mniej niemoralne. Powyższa interpretacja jest niesprzeczna z mechanizmem lubienia proponowanym przez Autorów. Jednak stanowi realną alternatywę dla tego lubienia, która może mieć wartość heurystyczną, ponieważ w gruncie rzeczy przemawia bardziej za teorią sądów moralnych niż intuicyjnych ocen moralności, a tym samym może być narzędziem testowania ograniczeń tych teorii. Wracając do wyników badań przedstawionych w PSPB (2014), wyeliminowanie alternatywnej hipotezy, jakoby to nastrój odgrywał istotną rolę w zniekształceniach ocen moralnych cudzych zachowań, wymagałoby, moim zdaniem nie tylko stwierdzenia braku wpływu interesu własnego na ocenę moralności zachowań innych (niż aktor) osób, ale również braku tego rodzaju wpływu na ocenę innych aspektów zachowań aktora. Doktorant explicité zakłada, że jeśli nastrój miałby znaczenie w zmianie ocen moralnościowych, to jego efekty rozlałyby się na inne osoby niż aktorzy. Tymczasem, wiadomo, że takie rozlane efekty są obserwowane głównie wtedy, kiedy badani nie potrafią zidentyfikować źródła nastroju. W prezentowanych badaniach ten warunek nie zaszedł, tzn. należy przyjąć, że uczestnicy badań potrafili trafnie określić źródło swojego pozytywnego/negatywnego nastroju (był nim aktor). Teoretycznie, efekt spójności nastroju nie ujawnił by się zatem w ocenach innych osób (nie mających wyraźnego związku z aktorem), ale raczej w ocenach cech sprawnościowych aktora. W kolejnym artykule (PPB, 2014) Doktorant przedstawia dwa badaniach, które pokazują, że ludzie nie są świadomi tego, że interes własny wpływa na formułowane przez nich oceny moralne. Przede wszystkim, próba sprawdzenia takiej hipotezy powinna moim zdaniem 5

6 zaangażować jakiś rodzaj pomiaru świadomości. Możliwości jest tutaj wiele, ale żadna z nich nie została wykorzystana. Skupiono się raczej na manipulacji tymi aspektami sytuacji, które, zdaniem Doktoranta, mają wskazywać na możliwość uświadomienia sobie wpływu interesu własnego na oceny moralne działań innych ludzi. W obu badaniach kluczowym warunkiem była sytuacja, w której proszono badanych o wyobrażenie sobie siebie w roli beneficjenta (lub nie - manipulacja zaangażowaniem interesu własnego) zachowań łamiących reguły moralne. Założenie teoretyczne jest takie, że jeśli ludzie zdają sobie sprawę z wpływu interesu na oceny, to będzie można wykryć taki wpływ w wyobrażonej przez nich sytuacji. Po pierwsze, wnioskowanie (o braku świadomości wpływu) opiera się na braku różnicy w obu badaniach między warunkiem zaangażowania vs. niezaangażowania interesu własnego. Jak wiadomo, wnioskowanie z braku różnic jest ryzykowne. Po drugie, nie jest dla mnie w 100% jasne, czy chodzi o brak możliwości uświadomienia wpływu interesu na oceny, czy może o brak możliwości zaangażowania tego interesu w stopniu, który pozwala na ujawnienie tego wpływu w danych. Te, zdawałoby się subtelne rozróżnienia, mają potencjalnie duży wpływ na interpretację wyników. I po trzecie, nawet jeśli uczestnicy badania byliby świadomi wpływu interesu własnego na oceny moralne, to spodziewałbym się raczej, że świadomość tego uruchomi pewne procesy korygowania ocen moralnych. Wielokrotnie i na różne sposoby potwierdzano w psychologii to, że jednym z najlepszych sposobów na likwidację zniekształceń poznawczych, jest ich uświadomienie. Zatem, ten sam brak efektu wpływu interesu własnego na oceny moralne można rozumieć zarówno jako brak świadomości tego wpływu (co z innych powodów jest wątpliwe), jak też jako efekt uświadomienia sobie tego wpływu (i uruchomienia procesów korekcyjnych). W drugim badaniu (PPB, 2014), Autorzy porównywali wyniki uzyskane wcześniej w sytuacji rzeczywistego zaangażowania interesu własnego z wynikami grup, które miały sobie wyobrazić siebie w analogicznej sytuacji zaangażowania (lub nie). Okazało się, że ludzie różnią się w ocenach moralności zachowań innych w sytuacji wyobrażenia sobie bycia beneficjentem tych zachowań w porównaniu z rzeczywistym korzystaniem na łamaniu reguł przez innych. Te różnice mają świadczyć o braku uświadomienia wpływu interesu własnego na oceny moralności i lubienia. Tymczasem równie możliwe jest, że zaprezentowane w tym tekście badania znaczą tyle, że zaangażowanie interesu własnego w wyobrażonej sytuacji działa inaczej niż w rzeczywistej. A konkretnie, że w wyobrażonej sytuacji badani nie angażują interesu własnego w taki sposób, jak w rzeczywistej. A to nie to samo, co brak świadomości wpływu własnego interesu na oceny moralne zachowań innych. Jak wspomniałem wyżej, równie dobrze może być tak, że to 6

7 świadomość wpływu interesu własnego wywołuje korektę ocen, która jest trudniejsza w rzeczywistej sytuacji ze względu na emocje wywołane osobistym zaangażowaniem. Zatem, w mojej opinii, interpretacja wyników badań w tym tekście zawiera zbyt wiele założeń, które wymagałyby albo osobnych potwierdzeń, albo dokładniejszego wyjaśnienia. W kolejnym artykule (Psych.Społ., 2015) przedstawiony jest wpływ zaangażowania interesu własnego na oceny sprawiedliwości dystrybutywnej. Autorzy prezentują dwa badania (poprzedzone badaniem pilotażowym), w których wykazano, że zaangażowanie interesu własnego modyfikuje oceny sprawiedliwości podziału pewnych dóbr w taki sposób, że niesprawiedliwa (z punktu widzenia norm), ale korzystna z punktu widzenia własnego interesu, dystrybucja pewnych dóbr jest oceniania jako mniej niemoralna, niż ta sama dystrybucja, która jest sprzeczna z interesem własnym. Badania te w cenny sposób uzupełniają obraz zniekształceń ocen związanych z zaangażowaniem interesu własnego o zniekształcenia sposobu formułowania ocen sprawiedliwości nie zachowań, ale raczej reguł dystrybucji dóbr. Pokazują również nie tylko sprawność i pomysłowość Autorów w konstruowaniu badań, ale również umiejętność ich krytycznej ewaluacji. W artykule When dishonety leads to trust: Moral judgments biased by self-interest are truly believed (PPB, 2016) Autorzy prezentują eksperyment dotyczący wpływu zaangażowania interesu własnego na zaufanie do aktora, który wcześniej działał spójnie lub niespójnie z normą moralną. Okazało się w nim, że ludzie ufają aktorowi mimo, że ten wcześniej na ich oczach łamał normy, jeśli to łamanie norm przynosiło im bezpośrednie korzyści. Autorzy wykazali również, że oceny moralne były mediatorem zaufania, ale tylko przy braku zaangażowania interesu własnego. Mediacja okazała się nieistotna, jeśli wcześniejsze oszustwa były korzystne dla osób badanych. Przedstawione interpretacje tych wyników nie odwołują się niestety do mechanizmu lubienia przedstawionego we wcześniejszych pracach, chociaż wcześniejsze wyniki zostały zreplikowane. Ten brak stanowi o pewnym braku ciągłości, ale jest zrozumiałe, ponieważ w tym artykule głównym przedmiotem zainteresowania nie jest wpływ interesu własnego na oceny moralne zachowań, ale wpływ interesu na zaufanie do moralnie lub niemoralnie zachowujących się aktorów. Właściwie to Autorzy nie oferują interpretacji uzyskanych wyników w kategoriach jakiegoś mechanizmu, ale raczej przedstawiają sam efekt. Tym nie mniej, wskazują na alternatywne interpretacje tego efektu, co samo w sobie jest, rzecz jasna, godne pochwały. Tym bardziej, że jedna z tych interpretacji - oparta na zjawisku wspólnej identyfikacji - zdaje się potwierdzać, że zniekształcenia ocen moralnych spowodowane zaangażowaniem interesu własnego mogą wynikać z 7

8 poczucia współodpowiedzialności za łamanie norm, i wynikającej z tego niespójności w obrazie własnej osoby. Przypomnę, że taka interpretacja jest niesprzeczna z dualnym modelem ocen moralnych Greena (2007) 1, do którego odwołują się Autorzy, ale prostsza, ponieważ zakłada tylko jeden (w tym przypadku deliberatywny) proces. Charakter dwóch pozostałych tekstów, które mgr Bocian przedstawił w swojej rozprawie doktorskiej jest odmienny od dotychczas omawianych. Są to artykuły o charakterze przeglądowym, które zawierają odniesienia do badań (również własnych) opisanych gdzie indziej. Walorem tych tekstów jest oczywiście możliwość zaprezentowania czytelnikom szerszego tła badanego zjawiska. Należy podkreślić, że oba artykuły wypełniają to zadanie w sposób niemal perfekcyjny, chociaż trochę innymi środkami. Czytając tekst pt. Nieuchronna tendencyjność ocen moralnych (Nauka, 2014) odnosi się momentami wrażenie, że ma on charakter bardziej popularyzatorski niż naukowy - przynajmniej w porównaniu z drugim tekstem z Current Opinion in Psychology (2015). Uważam jednak, że oba te artykuły skutecznie wypełniają szerszy kontekst przedstawionych wcześniej badań, na którego przedstawienie często brakuje miejsca w formatach przewidzianych dla raportów czysto empirycznych. Reasumując, chciałbym jeszcze raz odnieść się do zapisu ustawy zawierającego kryteria merytorycznej oceny rozprawy doktorskiej. Po pierwsze, wg. tej ustawy rozprawa doktorska powinna zawierać oryginalne rozwiązanie problemu naukowego. W mojej ocenie Doktorant precyzyjnie definiuje ten problem już w tytule rozprawy, a następnie konsekwentnie pokazuje szereg spójnych badań, które tego problemu bezpośrednio dotyczą. Niezależnie od wyrażonych przeze mnie wcześniej wątpliwości, uważam, że propozycja rozwiązania problemu, którą zaproponował mgr Konrad Bocian, stanowi oryginalny jego wkład w rozwój nauki, w tym sensie, że wyraża on spójne stanowisko w określonej sprawie, z którym można dyskutować w sposób naukowy. Po drugie, rozprawa ma wykazywać ogólną wiedzę teoretyczną kandydata. Nie mam najmniejszych wątpliwości, że mgr Konrad Bocian taką wiedzę wykazał. Jego badania w wyraźny sposób są precyzyjnie osadzone w istniejących już dokonaniach eksperymentalnej psychologii społecznej, a jednocześnie stanowią ich wartościowe uzupełnienie. 1 Nawiasem mówiąc, żadna teoria zakładająca jeden proces nie może być sprzeczna z modelem dwóch procesów. Z tego punktu widzenia modele dwóch procesów są wygodniejsze dla badaczy. 8

9 Po trzecie, rozprawa ma świadczyć o umiejętności samodzielnego prowadzenia badań przez Doktoranta. W moim rozumieniu samodzielności, które w mniejszej części dotyczy działania w pojedynkę, a w większej umiejętności odnalezienia się w zespole badawczym, mogę jednoznacznie stwierdzić, że w mojej ocenie mgr Konrad Bocian potrafi z powodzeniem realizować projekty badawcze. Nie mam również żadnych wątpliwości, że zamieszczone w rozprawie teksty jednoznacznie wykazują biegłość mgr Bociana na wszystkich etapach procesu naukowego - od analizy istniejącej już wiedzy, przez stawianie oryginalnych hipotez i umiejętne ich testowanie, kończąc na prezentacji uzyskanych wyników i ich interpretacji w postaci tekstów naukowych. Wobec powyższego, dziękując za możliwość wyrażenia swojego zdania na temat rozprawy doktorskiej mgr Konrada Bociana, wnioskuję o dopuszczenie go do kolejnych etapów przewodu doktorskiego. dr hab. Robert Balas 9