WYKORZYSTANIE POWIERZCHNI PASZOWEJ W WYBRANYCH GOSPODARSTWACH MLECZNYCH WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO

Transkrypt

1 Jolanta BoJarszczuk Jerzy księżak Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa PIB Puławy WYKORZYSTANIE POWIERZCHNI PASZOWEJ W WYBRANYCH GOSPODARSTWACH MLECZNYCH WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO Wstęp Powierzchnia paszowa stanowi podstawowy miernik powiązania produkcji zwierzęcej z obszarem ziemi rolniczej w gospodarstwie [10]. Wyznacznikiem intensywności organizacji produkcji zwierzęcej jest obsada zwierząt, natomiast wykładnikiem sprawności gospodarki paszowej podstawowa powierzchnia paszowa przypadająca na 1 sztukę dużą. Jest ona jednym ze wskaźników oceny gospodarki paszowej. Wielkość tego wskaźnika uzależniona jest od produkcyjności powierzchni paszowej i struktury inwentarza żywego. W Polsce w pierwszej połowie lat 70. powierzchnia paszowa na 1 SD wynosiła średnio 0,51 ha [4]. Adamowski zaś przyjmował, że na 1 SD potrzeba 0,5-0,6 ha powierzchni paszowej [1]. Podobna jej wielkość była przeznaczana w krajach zachodnioeuropejskich [15]. Według Księżaka [7] natomiast, w Polsce w latach średnia powierzchnia paszowa na 1 sztukę bydła wynosiła 0,76 ha, a w woj. lubelskim 0,71 ha. Autor ten dodaje, że obserwuje się wyraźne regionalne zróżnicowanie wielkości tego wskaźnika: największą powierzchnię paszową przypadającą na 1 SD zanotowano w woj. zachodniopomorskim (ok. 2 ha), zaś najmniejszą (około 0,50 ha) w woj. wielkopolskim i kujawsko-pomorskim). Stwierdzono przy tym, że o regionalnym zróżnicowaniu powierzchni paszowej w odniesieniu do 1 sztuki bydła decydują warunki przyrodnicze i ekonomiczno- -organizacyjne. Zdaniem Jerzaka, ze względu na to, że produkcja pasz nie jest końcowym efektem działalności gospodarstwa, bardziej celowym jest określenie produkcyjności powierzchni paszowej metodą pośrednią poprzez wyniki uzyskiwane w produkcji zwierzęcej [11]. Ocena taka wiąże się jednakże z pewnym ryzykiem, bowiem wyniki produkcyjne zwierząt zależą nie tylko od gospodarki paszowej i poziomu żywienia, ale także od wielu czynników środowiskowych. Zdaniem Zuby, produkcyjność powierzchni paszowej zależy od doboru gatunków roślin pastewnych o określonym potencjale plonotwórczym [21]. Ma to wpływ na wydajność zwierząt oraz na wielkość powierzchni paszowej, a tym samym na jej produktywność. Produkcja mleka w Polsce zajmuje znaczącą pozycję, jej udział w globalnej produkcji rolnej wynosi ok. 15,5%. Wartość towarowej produkcji mleka stanowi ok.

2 Miscellanea % wartości towarowej produkcji rolniczej i 32% produkcji zwierzęcej [6]. W 2007 roku w woj. lubelskim produkcja mleka wyniosła prawie 890 mln litrów (7,7% produkcji krajowej), a skup tego surowca ok. 567 mln l [5]. Utrzymanie dotychczasowej skali produkcji mleka w kraju oraz możliwości jej wzrostu uzależnione są w głównej mierze od osiąganego poziomu ekonomicznej efektywności ziemi w gospodarstwach, przeznaczonej pod produkcję pasz dla bydła mlecznego. Ponieważ chów bydła mlecznego związany jest bardzo silnie z użytkowaniem ziemi przeznaczonej pod produkcję pasz, istnieje potrzeba doskonalenia efektywnej organizacji produkcji pasz dla bydła mlecznego, wyrażonej wielkością i produkcyjnością ziemi przeznaczonej pod tę produkcję. Celem niniejszego opracowania była ocena efektywności powierzchni paszowej w wybranych gospodarstwach mlecznych o zróżnicowanych warunkach siedliskowych w trzech rejonach w województwie lubelskim. Uzyskane wyniki badań, oprócz walorów poznawczych, mogą być wykorzystane również do organizacji użytków rolnych pod produkcję pasz w gospodarstwach mlecznych. Materiał i metodyka badań Badania przeprowadzono w 145 gospodarstwach specjalizujących się w chowie bydła mlecznego z trzech rejonów województwa lubelskiego (Ryki, Krasnystaw, Radzyń Podlaski), o zróżnicowanych warunkach siedliskowych i ekonomiczno- -organizacyjnych. Okres badawczy obejmował rok kalendarzowy Dobór gospodarstw do badań opierał się na zasadzie próby celowej. Kryterium doboru stanowiło położenie na Lubelszczyźnie oraz ich specjalizacja produkcyjna, ustalona na podstawie udziału produkcji końcowej brutto z produkcji mleka w wartości produkcji końcowej brutto całego gospodarstwa. W ocenianych gospodarstwach produkcja mleka w strukturze produkcji końcowej zajmowała ponad 60%. Dane do badań zostały zgromadzone przy zastosowaniu kwestionariusza badawczego zawierającego standardowe informacje. Do celów analitycznych dokonano podziału gospodarstw na cztery grupy różniące się skalą chowu krów: 10-20, 21-30, oraz powyżej 40 sztuk. Powierzchnię paszową w badanych gospodarstwach wyliczono według metody Jerzaka [9] (rys. 1). Metoda ta w porównaniu z innymi najdokładniej i całościowo uwzględnia wszystkie rodzaje pasz, podział globalnej powierzchni paszowej na podstawową oraz dodatkową i jest najczęściej wykorzystywana w pracach naukowych. Ponadto daje możliwość określenia i oceny nie tylko całej powierzchni paszowej, ale również jej części składowych. Obecnie, gdy gospodarstwa specjalistyczne korzystają w coraz większym zakresie z zakupu pasz, głównie treściwych (z pozagospodarczej powierzchni paszowej), i intensywnie wykorzystują trwałe użytki zielone (naturalną powierzchnię paszową), ta ostatnia metoda zyskuje przewagę w analizie wykorzystania ziemi w chowie bydła. Zgodnie z przyjętą metodą, w skład powierzchni paszowej wchodzą: podstawowa powierzchnia paszowa, w tym: naturalna powierzchnia paszowa, która obejmuje powierzchnię trwałych użytków zielonych przeznaczonych na produkcję pasz;

3 144 Miscellanea specjalna powierzchnia paszowa, obejmująca rośliny uprawiane na gruntach ornych w plonie głównym, przeznaczane w całości lub w części dla zwierząt; pozagospodarcza powierzchnia paszowa, stanowiąca obszar gruntów, jaki gospodarstwo musiałoby przeznaczyć pod produkcję pasz zakupionych; dodatkowa powierzchnia paszowa, na która składają się międzyplony oraz powierzchnia gruntów, z których gospodarstwo uzyskuje na paszę produkty uboczne (np. liście buraczane, słomę). Rys. 1. Struktura globalnej powierzchni paszowej [9] W celu określenia efektywności powierzchni paszowej wybrano następujące wskaźniki: produkcja mleka na 1 ha UR, na 1 ha TUZ, na 1 ha globalnej powierzchni paszowej, na 1 ha podstawowej powierzchni paszowej (tys. l), produkcja końcowa brutto w j.zb. na 1 ha UR, na 1 ha globalnej powierzchni paszowej, na 1 ha własnej powierzchni paszowej, obszar podstawowej powierzchni paszowej na 1 SD (ha), obszar globalnej powierzchni paszowej przypadającej na 1 SD (ha), obszar naturalnej, specjalnej i pozagospodarczej powierzchni paszowej na 1 SD (ha). Obszar powierzchni paszowej przypadającej na 1 SD bydła określono jako wskaźnik wielkości powierzchni paszowej, obliczany według następującego wzoru: WPP = PP/sD gdzie: WPP wskaźnik wielkości powierzchni paszowej; PP wielkość powierzchni paszowej, dla której obliczany jest wskaźnik, wyrażona w ha; sd wielkość stada wyrażona w SD. Dla osiągnięcia zamierzonego celu pracy i udowodnienia postawionej tezy przyjęto wykorzystanie kilku metod badawczych, wśród których można wymienić: studium literatury przedmiotu, analizę opisowo-porównawczą, prezentację graficzno-tabelaryczną danych, analizę korelacji.

4 Miscellanea 145 Województwo lubelskie jest obszarem niejednorodnym, o znacznym zróżnicowaniu warunków siedliskowych i organizacyjno-ekonomicznych rolnictwa. Lokalizacja badanych grup gospodarstw w trzech różnych rejonach województwa pozwala na wnioskowanie o wpływie zróżnicowania warunków na strukturę powierzchni paszowej. Gospodarstwa te są reprezentatywne jedynie dla wybranej grupy gospodarstw towarowych Lubelszczyzny. Wyniki badań Badane gospodarstwa, w porównaniu do średniej w kraju, charakteryzowały się znacznie większą powierzchnią użytków rolnych: od 36,5 ha w rejonie Ryk do 43,6 ha w rejonie Krasnegostawu. W analizowanych gospodarstwach, ze względu na prowadzony kierunek produkcji, znaczący udział w strukturze użytków rolnych zajmowały trwałe użytki zielone (tab. 1). Ich udział w strukturze UR badanych gospodarstw w rejonie Radzynia Podlaskiego stanowił 45,6%, co wiąże się z niższą jakością gleb. Taką zależność potwierdzają Gajda i Zawiślak [3]. Natomiast w badaniach przeprowadzonych przez Jankowskiego i Jodełkę, w woj. siedleckim nie wykazano korelacji pomiędzy omawianymi parametrami [8]. Najmniejszy udział trwałych użytków zielonych cechował gospodarstwa w rejonie Krasnegostawu (15,8%), co zmuszało rolników do produkcji pasz objętościowych na gruntach ornych. Wysoki udział trwałych użytków zielonych w powierzchni paszowej świadczy o znaczącej roli, jaką odgrywają one w produkcji zwierzęcej [2]. Charakterystyka badanych gospodarstw Tabela 1 Rejon Wyszczególnienie Radzy Ryki Krasnystaw Podlaski Liczba gospodarstw Powierzchnia gospodarstwa (ha) 36,5 43,6 41,6 Powierzchnia UR (ha) 31,2 40,4 40,0 Powierzchnia TUZ (ha) 10,7 6,4 18,2 Powierzchnia GO (ha) 20,4 33,9 21,7 Udzia TUZ w strukturze UR(%) 34,3 15,8 45,6 Udzia GO w strukturze UR (%) 65,4 83,9 54,2 Udzia gleb (%) - bardzo dobrych i dobrych rednich s abych Źródło: Opracowanie własne. W analizowanych gospodarstwach produkcja roślinna podporządkowana była produkcji zwierzęcej. We wszystkich rejonach znaczny udział zajmowały zboża, największy w gospodarstwach w rejonie Krasnegostawu (71,4%), z uwagi głównie na warunki glebowo-klimatyczne tego rejonu. W rejonie Ryk udział zbóż w strukturze zasiewów był mniejszy o 50%. Znaczący udział w strukturze zasiewów w ba-

5 146 Miscellanea danych gospodarstwach stanowiła kukurydza uprawiana na kiszonkę (tab. 2). Największym udziałem tego gatunku cechowały się gospodarstwa w rejonie Ryk (46,3%), najmniejszym zaś gospodarstwa w rejonie Krasnegostawu (18,9%). Stwierdzono również dodatnią korelację pomiędzy udziałem roślin pastewnych w strukturze zasiewów a obsadą bydła. Podobną zależność zaobserwowali w swoich badaniach Rudnicki i in. [14]. Duży udział roślin pastewnych uprawianych na gruntach ornych cechował także gospodarstwa w rejonie Radzynia (7,6%). Tabela 2 Struktura zasiewów w gospodarstwach w zależności od wielkości stada krów (%) Rejon Ryki Skala chowu krów Zbo a razem Kukurydza na kiszonk Buraki cukrowe Buraki pastewne Ziemniaki Pozosta e pastewne na gruntach ornych ,2 25, ,8 4, ,0 45, ,0 29, ,0 60, ,6 2,9 >40 20,6 61, ,8 17,0 rednia dla rejonu 36,3 48, ,5 13, ,6 21,7-6,2 1,5 0, ,0 12, ,8 11,2 Krasnystaw ,0 25,5 5,5-0,75 4,25 >40 75,0 11,0 11,0-0,3 2,7 rednia dla rejonu 71,4 18,9 3,6 1,1 0,5 4, ,0 32, ,0 0, ,0 34, ,5 16,5 Radzy Podlaski ,4 21, ,2 0,0 >40 24,0 63, ,4 12,0 rednia dla rejonu 54,6 37, ,6 7,6 Źródło: Opracowanie własne. Globalna powierzchnia paszowa przypadająca na 1 sztukę dużą w gospodarstwach w rejonie Ryk wynosiła przeciętnie 0,81 ha, w rejonie Krasnegostawu 0,91 ha, a w rejonie Radzynia Podlaskiego 0,89 ha (tab. 3). O najmniejszym obszarze globalnej powierzchni paszowej w gospodarstwach w rejonie Ryk zadecydował prawdopodobnie najmniejszy udział pozagospodarczej powierzchni paszowej przypadającej średnio na gospodarstwo (7,6 ha). Mimo tego, że produkcyjność użytków zielonych, stanowiących element naturalnej powierzchni paszowej zwłaszcza w gospodarstwach o większym pogłowiu krów, była najmniejsza w tym rejonie, nie miało to znaczącego wpływu na wielkość globalnej powierzchni przypadającej na sztukę dużą. Niższe wielkości tego wskaźnika osiągnęły również większe gospodarstwa w rejonie Ryk (od 0,67 do 1,0 ha/sd). Gospodarstwa te cechowała mała pozagospodarcza powierzchnia paszowa, co miało niewątpliwy wpływ na strukturę powierzchni, a także na wielkość omawianego wskaźnika.

6 Miscellanea 147 Powierzchnia paszowa na 1 SD (ha) w badanych gospodarstwach Tabela 3 Rejon Rodzaj powierzchni Ryki Krasnystaw Radzy Podlaski paszowej rednia min-max rednia min-max rednia min-max Globalna 0,81 0,10-1,28 0,91 0,59-1,68 0,89 0,52-1,98 Globalna na 1 S 0,83 0,10-1,48 0,92 0,59-1,67 0,90 0,53-1,99 Podstawowa 0,77 0,44-1,42 0,89 0,50-1,96 0,96 0,48-1,75 Dodatkowa 0,03 0,01-0,05 0,10 0,00-0,35 0,03 0,00-0,12 Naturalna 0,33 0,02-0,88 0,20 0,00-0,76 0,40 0,15-0,78 Specjalna 0,31 0,19-0,89 0,57 0,15-1,40 0,47 0,11-1,96 Pozagospodarcza 0,03 0,00-0,08 0,11 0,00-0,38 0,10 0,00-0,37 Powierzchnia TUZ na 1 SD 0,28 0,02-0,91 0,17 0,00-0,76 0,40 0,15-0,78 Źródło: Opracowanie własne. Najwyższy poziom wskaźnika obrazującego wielkość powierzchni paszowej w przeliczeniu na 1 SD zanotowano w gospodarstwach w rejonie Krasnegostawu. Wynikało to głównie ze zużycia dużej ilości pasz pochodzących z zakupu, bowiem udział pozagospodarczej powierzchni paszowej w strukturze powierzchni globalnej wynosił średnio na gospodarstwo 6,2%. Wysoki poziom tego wskaźnika zanotowano również w rejonie Radzynia Podlaskiego, na co miały wpływ mniejsze plony prawie wszystkich gatunków roślin uprawianych w tych gospodarstwach i duży udział trwałych użytków zielonych. Analiza wykazała natomiast znaczne różnice w wielkości tego wskaźnika pomiędzy poszczególnymi grupami gospodarstw. Najniższa jego wielkość cechowała gospodarstwa utrzymujące od 31 do 40 krów mlecznych w rejonie Krasnegostawu (0,55 ha/sd). Obsada krów w tych gospodarstwach przypadająca na 100 ha UR była wysoka, wynosiła bowiem ponad 100 szt./100 ha UR. Należy podkreślić, że w tej grupie gospodarstw wzrost udziału pozagospodarczej powierzchni paszowej nie miał wpływu na zwiększenie wielkości globalnej powierzchni paszowej przypadającej na 1 SD. Wielkość podstawowej powierzchni paszowej przeznaczonej na 1 SD była w większym stopniu zróżnicowana pomiędzy rejonami. W gospodarstwach w rejonie Ryk wynosiła średnio 0,77 ha/sd, w rejonie Krasnegostawu 0,89 ha/sd. Najwyższy natomiast poziom wskaźnika (w ujęciu regionalnym) osiągnęły gospodarstwa w rejonie Radzynia (0,96 ha/sd). Gospodarstwa te opierały swoją bazę paszową przede wszystkim na trwałych użytkach zielonych. Przyczyniło się to głównie do zwiększenia poziomu tego wskaźnika, bowiem naturalną powierzchnię cechuje mniejsza produkcyjność. Zróżnicowanie poziomu tego wskaźnika było większe w rejonie Krasnegostawu oraz najmniejszych gospodarstwach w rejonie Radzynia, o czym świadczy wartość obliczonego odchylenia standardowego. Najmniejszą powierzchnię paszową na 1 SD przeznaczały gospodarstwa utrzymujące od 21 do 30 oraz od 31 do 40 krów w rejonie Ryk (odpowiednio: 0,63 i 0,70 ha). Najmniej korzystnie

7 148 Miscellanea natomiast kształtował się ten wskaźnik w gospodarstwach utrzymujących od 10 do 20 (1,09 ha/sd) oraz od 31 do 40 krów w stadzie (1,05 ha/sd) w rejonie Radzynia Podlaskiego. Gospodarstwa te charakteryzował najmniejszy poziom plonowania prawie wszystkich gatunków roślin uprawnych przeznaczonych na pasze. Mało efektywne wykorzystanie powierzchni paszowej w tych gospodarstwach w stosunku do rejonu Ryk spowodowane było głównie niekorzystnymi warunkami glebowymi. Można zatem stwierdzić, że jakość gleb analizowanych rejonów Lubelszczyzny różnicowała wskaźniki wielkości podstawowej powierzchni paszowej przypadającej na 1 SD, ponieważ gospodarstwa o glebach gorszych potrzebowały większej powierzchni paszowej (0,96 ha/sd w rejonie Radzynia) niż te o glebach lepszych (Krasnystaw i Ryki). W rejonie Krasnegostawu wraz ze wzrostem skali chowu krów zmniejszał się wskaźnik wielkości podstawowej powierzchni paszowej w gospodarstwach największych był o 19% niższy niż w gospodarstwach utrzymujących mniej niż 20 krów. W pozostałych dwóch rejonach nie zaobserwowano podobnej zależności. Należy dodać, że we wszystkich rejonach największą podstawową powierzchnią paszową w odniesieniu do 1 SD cechowały się gospodarstwa najmniejsze (poniżej 20 krów). Walenia i Kamieniecki [19] podają, że wielkość globalnej powierzchni paszowej na 1 SD w badanych przez nich gospodarstwach wynosiła 0,36-0,55 ha, zaś dodatkowa powierzchnia paszowa od 0,7 do 0,12 ha. Zdaniem tych autorów, niski wskaźnik podstawowej powierzchni paszowej na 1 SD wynikał głównie z wysokich plonów roślin pastewnych oraz użytków zielonych. W badaniach Klepackiego i in. nad gospodarką paszową w gospodarstwach byłego województwa białostockiego, położonych na glebach lekkich, wielkość globalnej powierzchni paszowej przypadającej na 1 SD wynosiła 1,27 ha, a na 1 sztukę wyżywieniową 0,95 ha [13]. Natomiast według badań Szymańskiej [17], przeprowadzonych w 1996 roku w 109 gospodarstwach bydlęcych położonych w ośmiu województwach (białostockim, ostrołęckim, zamojskim, tarnowskim, sieradzkim, opolskim, zielonogórskim i słupskim) równała się średnio 1,1 ha na 1 SD. Ufnowska zaś podaje, że w analizowanych przez nią gospodarstwach w latach , wielkość powierzchni paszowej w gospodarstwach specjalizujących się w produkcji zwierzęcej wynosiła 0,99-1,42 ha na 1 SD, a we wszystkich latach badań dominującą pozycję w strukturze globalnej powierzchni paszowej zajmowała naturalna powierzchnia paszowa [18]. Autorka porównując różne systemy gospodarowania stwierdziła, że globalna powierzchnia paszowa przypadająca na 1 SD była wysoka, zwłaszcza w gospodarstwach ekologicznych i konwencjonalnych (odpowiednio: 1,4 i 1,5 ha na 1 SD), co jest rezultatem niższych plonów w tej grupie gospodarstw i dużego udziału trwałych użytków zielonych. Ponadto autorka ta uważa, iż w sytuacji dużego udziału trwałych użytków zielonych należy poszukać możliwości zwolnienia części gruntów ornych z produkcji pasz. Porównując wyniki obrazujące wielkość powierzchni paszowej przypadającej na 1 SD z kryteriami oceny wykorzystania powierzchni paszowej przyjętymi przez Jerzaka [9], organizację gospodarki paszowej określić można jako mało efektywną. Uzyskane wyniki świadczą o tym, że w badanych gospodarstwach o większej liczbie krów produkcja pasz prowadzona jest bardziej intensywnymi technologiami.

8 Miscellanea 149 Powierzchnia paszowa na 1 SD (ha) w zależności od liczby krów w stadzie Tabela 4 Rodzaj powierzchni paszowej Rejon Ryki Krasnystaw Radzy Podlaski skala chowu skala chowu skala chowu > > > 40 Globalna 1,00 0,67 0,73 0,83 1,08 0,99 0,55 1,02 0,71 0,87 1,08 0,89 odchylenie standardowe 0,27 0,10 0,38 0,27 0,34 0,33 0,13 0,07 0,62 0,87 0,16 0,22 Globalna na 1 S 1,02 0,69 0,77 0,83 1,1 1,0 0,57 0,99 0,72 0,89 1,09 0,89 odchylenie standardowe 0,27 0,10 0,44 0,29 0,33 0,34 0,12 0,07 0,64 0,89 0,17 0,24 Podstawowa 0,94 0,63 0,70 0,81 1,0 0,9 0,84 0,81 1,09 0,84 1,05 0,88 odchylenie standardowe 0,26 0,10 0,38 0,27 0,31 0,35 0,15 0,03 0,62 0,19 0,16 0,22 Dodatkowa 0,05 0,03 0,02 0,02 0,08 0,08 0,05 0,19 0,04 0,03 0,03 0,01 odchylenie standardowe 0,05 0,03 0,02 0,02 0,09 0,09 0,03 0,05 0,03 0,01 0,01 0,01 Naturalna 0,26 0,25 0,43 0,45 0,28 0,16 0,21 0,15 0,42 0,34 0,42 0,43 odchylenie standardowe 0,29 0,06 0,39 0,16 0,16 0,13 0,05 0,02 0,18 0,12 0,10 0,16 Specjalna 0,47 0,39 0,25 0,13 0,65 0,60 0,53 0,52 0,58 0,42 0,50 0,37 odchylenie standardowe 0,49 0,37 0,25 0,13 0,27 0,29 0,10 0,01 0,52 0,15 0,15 0,11 Pozagospodarcza 0,03 0,02 0,04 0,04 0,08 0,13 0,10 0,13 0,10 0,09 0,12 0,08 odchylenie standardowe 0,03 0,02 0,04 0,04 0,10 0,10 0,0 0,3 0,12 0,10 0,13 0,07 Powierzchnia TUZ na 1 SD 0,37 0,22 0,30 0,24 0,26 0,16 0,11 0,15 0,42 0,34 0,42 0,43 odchylenie standardowe 0,22 0,06 0,39 0,16 0,16 0,13 0,05 0,02 0,18 0,12 0,10 0,16 Źródło: Opracowanie własne.

9 150 Miscellanea Dokładniejszym wskaźnikiem efektywności wykorzystania powierzchni paszowej jest ilość lub wartość produkcji zwierzęcej osiąganej z 1 ha. Umożliwia to zastosowanie do obliczeń jednostki zbożowej (j. zb.) Największą efektywnością powierzchni paszowej wyrażonej w tych jednostkach wyróżniały się gospodarstwa w rejonie Ryk. Z 1 ha podstawowej powierzchni paszowej uzyskano średnio na gospodarstwo 56,6 jednostek zbożowych (tab. 5). Wynik ten był wyższy o 37% w porównaniu z gospodarstwami w rejonie Krasnegostawu i o 32% w rejonie Radzynia. Niekorzystny wynik w rejonie Krasnegostawu wynika ze znacznego udziału zbóż przeznaczonych na produkcję pasz, zboża bowiem charakteryzują się relatywnie niską wydajnością wyrażoną w jednostkach pokarmowych. Najwyższą efektywnością cechowały się gospodarstwa o największej skali chowu krów, w których uzyskano o 77% jednostek więcej niż w gospodarstwach najmniejszych. Podobną zależność zaobserwowano przy porównaniu końcowej produkcji zwierzęcej brutto w ujęciu ilościowym w przeliczeniu na 1 ha własnej powierzchni paszowej. Wartość tego wskaźnika w gospodarstwach największych była o prawie 93% większa niż w gospodarstwach utrzymujących poniżej 20 krów mlecznych w stadzie. Tabela 5 Wyniki produkcyjne badanych gospodarstw w ujęciu ilościowym Rodzaj powierzchni Produkcja mleka na 1 ha podstawowej powierzchni paszowej (tys. l) Rejon Ryki Krasnystaw Radzy Podlaski skala chowu skala chowu skala chowu > > > 40 4,3 5,7 7,6 7,6 3,7 5,2 3,8 5,2 4,0 5,4 4,7 5,8 rednia dla rejonu 6,3 4,5 5,0 Produkcja mleka na 1 ha globalnej powierzchni 4,0 5,4 7,3 7,5 3,4 4,7 5,6 4,7 3,8 5,2 4,6 5,7 paszowej (tys. l) rednia dla rejonu 6,0 4,6 4,8 Produkcja mleka na 1 ha w asnej powierzchni 4,7 6,2 7,8 9,2 4,0 6,2 6,7 8,9 4,8 6,0 5,4 6,5 paszowej (tys. l) rednia dla rejonu 7,0 6,4 5,7 Produkcja mleka na 1 ha UR (tys. l) 3,8 4,9 6,0 8,8 3,1 3,5 5,5 2,0 4,4 5,6 5,3 6,4 rednia dla rejonu 5,9 3,5 5,4 Produkcja mleka na 1 ha TUZ (tys. l) 25,9 16,8 41,6 33,4 20,5 36,0 28,3 31,0 10,7 14,6 12,0 6,3 rednia dla rejonu 29,4 28,9 10,9 Ilo ko cowej produkcji zwierz cej brutto na 1 ha powierzchni paszowej w j.zb 39,1 51,4 66,9 69,1 30,6 42,2 50,2 42,0 34,6 46,9 41,2 51,3 rednia dla rejonu 56,6 41,2 43,5 Źródło: Opracowanie własne.

10 Miscellanea 151 Ważnym wskaźnikiem charakteryzującym efektywność powierzchni paszowej jest produkcja mleka na 1 ha podstawowej powierzchni paszowej. Spośród badanych gospodarstw w podziale regionalnym najwyższym poziomem tego wskaźnika w ujęciu ilościowym cechowały się gospodarstwa w rejonie Ryk, osiągając wynik o 40% większy niż w rejonie Krasnegostawu oraz o 26% niż w rejonie Radzynia. Zadecydowała o tym przede wszystkim wyższa wydajność mleczna w tych gospodarstwach. Znacząco lepsze wyniki produkcyjne osiągnęły gospodarstwa utrzymujące od 31 do 40 oraz więcej niż 40 krów (7,6 tys. l). Największa produkcja mleka z 1 ha UR cechowała gospodarstwa w rejonie Ryk (średnio 5,9 tys. litrów), zwłaszcza gospodarstwa utrzymujące ponad 40 krów w stadzie (tab. 5). Słabsze wyniki produkcyjne z 1 ha UR (średnio o 41%) osiągnięto w gospodarstwach prowadzących działalność w rejonie Krasnegostawu (średnio 3,5 tys. litrów), a spośród gospodarstw tego rejonu najniższą produkcją w przeliczeniu na 1 ha charakteryzowały się gospodarstwa utrzymujące powyżej 40 krów (rys. 2). Rys. 2. Produkcja mleka w przeliczeniu na 1 ha podstawowej powierzchni paszowej (tys. l) Wyniki wykonanych obliczeń statystycznych wykazały, że stopień wzajemnego skorelowania zmiennych objaśniających jest różny (tab. 6). Stwierdzono bowiem dodatnią korelację pomiędzy wielkością podstawowej powierzchni paszowej a powierzchnią użytków rolnych (0,95) oraz gruntów ornych (0,73), trwałych użytków zielonych (0,68), udziałem roślin pastewnych w strukturze zasiewów, plonami kukurydzy, obsadą bydła, udziałem dodatkowej powierzchni paszowej w globalnej powierzchni paszowej, a także produkcją mleka z 1 ha powierzchni paszowej. Uwzględniając udział pasz kupnych w bilansie paszowym gospodarstwa, wartość wskaźnika podstawowej powierzchni paszowej była dodatnio skorelowana z wielkością pozagospodarczej powierzchni paszowej. Natomiast ujemna korelacja występuje pomiędzy wielkością podstawowej powierzchni paszowej a udzia-

11 152 Miscellanea łem zbóż w strukturze zasiewów (r=-0,32) oraz udziałem gleb dobrych i bardzo dobrych (r=-0,11). Ujemny współczynnik korelacji świadczy o tym, że większy udział zbóż umożliwiał zmniejszenie obszaru podstawowej powierzchni paszowej. Stwierdzono również dodatnią korelację pomiędzy wielkością podstawowej powierzchni paszowej przypadającej na 1 SD a powierzchnią UR (ha) oraz powierzchnią GO, udziałem zbóż w strukturze zasiewów (%), pozagospodarczą powierzchnią paszową (ha), a także udziałem pozagospodarczej i dodatkowej powierzchni paszowej w strukturze podstawowej powierzchni paszowej. Silnie ujemne korelacje wykazała wielkość podstawowej powierzchni paszowej na 1 SD z intensywnością produkcji zwierzęcej oraz udziałem gleb bardzo dobrych i dobrych (%), co oznacza, że wraz z poprawą jakości gleb zmniejszała się wielkość podstawowej powierzchni paszowej. Tę relację trzeba ocenić pozytywnie, prowadzi bowiem do wyższej jej efektywności. Dodatnią natomiast współzależność osiągnął czynnik określający udział zbóż w strukturze zasiewów z podstawową powierzchnią paszową przypadającą na 1 SD (r=0,45), co oznacza, że wraz ze wzrostem udziału zbóż w strukturze zasiewów obniża się efektywność wykorzystania powierzchni paszowej, zobrazowana za pomocą wskaźnika wielkości podstawowej powierzchni paszowej przypadającej na 1 SD. Tabela 6 Współczynniki korelacji (r) między wybranymi zmiennymi charakteryzującymi warunki organizacyjne i przyrodnicze a powierzchnią podstawowej powierzchni paszowej oraz wielkością podstawowej powierzchni paszowej przypadającą na 1 SD x i Zmienne obja niaj ce Podstawowa powierzchnia paszowa (ha) Podstawowa powierzchnia paszowa (ha/sd) x 1 Powierzchnia UR (ha) 0,95 a 0,23 a x 2 Powierzchnia GO (ha) 0,73 a 0,30 a x 3 Powierzchnia TUZ (ha) 0,68 a -0,03 x 4 Udzia gleb bardzo dobrych i dobrych (%) -0,11 a -0,49 a x 5 Udzia zbó w strukturze zasiewów (%) -0,32 a 0,45 a x 6 Udzia ro lin pastewnych w strukturze zasiewów (%) 0,46 a -0,17 x 7 Udzia kukurydzy w strukturze zasiewów (%) 0,54 a -0,28 x 8 Plony zbó (dt/ha) -0,05 0,13 a x 9 Plony kukurydzy (dt/ha) 0,17 a 0,06 x 10 Powierzchnia TUZ na 1 SD 0,01-0,05 x 11 Udzia specjalnej pow. paszowej w GO (%) 0,15 a -0,24 a x 12 Pozagospodarcza pow. paszowa (ha) 0,84 a 0,32 a x 13 Udzia pozagospodarczej pow. paszowej w podstawowej powierzchni paszowej (%) x 14 Udzia dodatkowej pow. paszowej w globalnej powierzchni paszowej (%) x 15 Podstawowa powierzchnia paszowa na 1 SD (ha) 0,22 a 1,00 x 16 Udzia w asnej powierzchni paszowej w powierzchni UR (%) 0,29 a -0,19 x 17 Obsada byd a w SD na 100 ha UR 0,34 a -0,08 x 18 Produkcja mleka na 1 ha podstawowej powierzchni paszowej (tys. litr) a Poziom istotności α=0,05. Źródło: Opracowanie własne. 0,50 a 0,32 a 0,11 a 0,35 a 0,25 a -0,48 a

12 Miscellanea 153 Reasumując, trzeba stwierdzić, iż na obszar podstawowej powierzchni paszowej najsilniej wpływały powierzchnia UR, powierzchnia GO i TUZ, wielkość pozagospodarczej powierzchni paszowej oraz udział kukurydzy w strukturze zasiewów. Natomiast na wielkość podstawowej powierzchni paszowej przypadającej na 1 SD udział gleb bardzo dobrych i dobrych oraz udział zbóż w strukturze zasiewów. Mało efektywne wykorzystanie powierzchni paszowej w gospodarstwach w rejonie Radzynia w stosunku do gospodarstw w rejonie Ryk spowodowane było głównie niekorzystnymi warunkami glebowymi. Można zatem przyjąć, że jakość gleb w analizowanych rejonach Lubelszczyzny różnicowała wskaźniki wielkości podstawowej powierzchni paszowej przypadającej na 1 SD, bowiem gospodarstwa o glebach gorszych potrzebowały większej powierzchni paszowej niż gospodarstwa o glebach lepszych (Krasnystaw i Ryki). Stwierdzenia i wnioski 1. Najmniejszą podstawową powierzchnię paszową na 1 SD odznaczały się gospodarstwa w rejonie Ryk (0,77 ha), a największą w rejonie Radzynia (0,96 ha). Poziom tego wskaźnika był także zróżnicowany w poszczególnych grupach gospodarstw w zależności od liczby krów w stadzie. Najkorzystniejszy osiągały gospodarstwa w rejonie Ryk, utrzymujące od 21 do 30 krów mlecznych (0,63 ha). Były to gospodarstwa, w których wysoki udział w strukturze zasiewów stanowiła kukurydza uprawiana na kiszonkę. 2. W badanych gospodarstwach zwiększenie udziału kukurydzy uprawianej na kiszonkę w strukturze zasiewów powodowało zmniejszenie wielkości podstawowej powierzchni paszowej przypadającej na 1 SD oraz większą produkcję pasz z jednostki powierzchni paszowej. Uprawa tej rośliny nawet w gospodarstwach o dużym udziale trwałych użytków zielonych była ważnym źródłem pozyskiwania pasz objętościowych, umożliwiającym zbilansowanie dawek żywieniowych pod względem energetycznym dla krów. 3. Efektywność powierzchni paszowej, mierzona wielkością uzyskanej produkcji mleka, największa była w gospodarstwach w rejonie Ryk (6,3 tys. l), a w rejonie Krasnegostawu i Radzynia mniejsza odpowiednio o ok. 30 i 20%. 4. Na obszar podstawowej powierzchni paszowej najsilniej wpływały: powierzchnia UR, powierzchnia GO i TUZ, wielkość pozagospodarczej powierzchni paszowej oraz udział kukurydzy w strukturze zasiewów. Natomiast na wielkość podstawowej powierzchni paszowej przypadającej na 1 SD udział gleb bardzo dobrych i dobrych oraz udział zbóż w strukturze zasiewów. 5. Koncentracja produkcji, mierzona wielkością stada krów mlecznych, była niezależnie od rejonu czynnikiem kształtującym efektywność wykorzystania powierzchni paszowej.

13 154 Miscellanea Literatura: 1. Adamowski Z.: Podstawy ekonomiki i organizacji przedsiębiorstw rolnych. PWRiL, Warszawa Gajda J.: Rola użytków zielonych w intensyfikacji produkcji pasz w makroregionie środkowo-wschodnim (lubelskim). Materiały konferencyjne Hodowla a nasiennictwo traw i motylkowych dla potrzeb łąkarstwa. Lublin Gajda J., Zawiślak M.: Użytki zielone na tle powierzchni paszowej w rejonach o różnych glebach. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, nr 336, Gonet Z.: Niektóre problemy intensyfikacji produkcji pasz dla przeżuwaczy w gospodarstwach rolnych. IUNG, Puławy GUS. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej Warszawa GUS. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej Warszawa Księżak J.: Zróżnicowanie regionalne produkcji pasz objętościowych w Polsce. Pamiętnik Puławski, nr 147, Jankowski K., Jodełka J.: Wpływ niektórych czynników na stan użytków zielonych w województwie siedleckim w latach Zeszyty Naukowe WSRP Siedlce, nr 37, Jerzak M.: Pojęcie, struktura i ekonomiczna efektywność powierzchni paszowej. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 2 (340), Jerzak M.: Przegląd metod wyceny produkcyjności i ekonomicznej efektywności powierzchni paszowej. Nowe Rolnictwo, nr 1, Jerzak M.: Metody oceny produkcyjności i ekonomicznej efektywności powierzchni paszowej. Poradnik Gospodarski. Seria Nauka Praktyce Rolniczej, nr 4, Marks E., Młynarczyk K., Marks M.: Ocena produktywności i sprawności powierzchni paszowej w wybranych gminach województwa warmińsko-mazurskiego. Pamiętnik Puławski, nr 125, Racjonalizacja gospodarki paszowej na glebach lekkich (praca zbiorowa pod kier. B. Klepackiego). SGGW, Warszawa Rudnicki F., Jaskulski D., Tyrnakiewicz-Czaplewska M.: Niektóre czynniki warunkujące udział roślin paszowych w strukturze zasiewów. Fragm. Agron., XXV, nr 3, Runowski H.: Koncentracja produkcji zwierzęcej. Wyd. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa Rynek mleka. Analizy Rynkowe: stan i perspektywy. Warszawa Szymańska E.: Efektywność powierzchni paszowej w gospodarstwach bydlęcych i trzodowych. Wieś Jutra, nr 9, Ufnowska J.: Analiza gospodarki paszowej w RZD IUNG Błonie-Topola. Przegląd Hodowlany, nr 4, Walenia A., Kamieniecki K.: Możliwości wzrostu produkcji mleka w gospodarstwach indywidualnych regionu południowo-wschodniej Polski. Ann. UMCS, sec EE, Vol. XVII, nr 3, Zuba J.: Efektywność powierzchni paszowej w chowie bydła (rozważania modelowe). Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, nr 386, Zuba J.: Wpływ wybranych czynników na efektywność ekonomiczną powierzchni paszowej gospodarstw specjalizujących się w chowie bydła mlecznego. Zeszyty Problemowe Postępów Nauk Rolniczych, nr 542, 2009.

14 Miscellanea 155