Zasięg i intensywność prac regulacyjnych i melioracji wodnych w zlewni Skrwy w XX wieku **

Transkrypt

1 Dariusz Brykała * Zasięg i intensywność prac regulacyjnych i melioracji wodnych w zlewni Skrwy w XX wieku ** Wprowadzenie Trwałe przemiany środowiska przyrodniczego wywołane działalnością człowieka zostały zapoczątkowane wraz z rozwojem rolnictwa. Zmiana użytkowania terenu oznaczała modyfikację warunków, w jakich kształtował się odpływ wody ze zlewni. Na ziemiach polskich proces ten osiągnął znaczące rozmiary na przełomie X i XI wieku (Maruszczak 1988). Zaistniałe zmiany nie miały stałego charakteru, lecz na skutek zabiegów melioracyjnych podlegały w czasie kolejnym modyfikacjom (por. Bajkiewicz- -Grabowska 1975, Rotnicka 1988, Byczkowski i Mandes 1992). Pierwsze na ziemiach polskich zintensyfikowane zabiegi melioracyjne prowadzono na Żuławach Wiślanych już w XIII wieku. Dopiero jednak od XIX wieku nastąpił znaczny rozwój zarówno techniki, jak i zasięgu tych prac. Do wybuchu I wojny światowej melioracje wodne rzadko były prowadzone kompleksowo na większych obszarach. W Polsce miało to miejsce dopiero w okresie międzywojennym. Po II wojnie światowej intensyfikacja szeroko rozumianych melioracji wodnych osiągnęła kulminację, z dwoma wyraźnymi pikami w latach 60-tych i 80-tych (Ciepielowski, Gutry-Korycka 1993). Pod wpływem melioracji wodnych znajduje się ok. 6,7 mln ha użytków rolnych (ok. 20% powierzchni kraju), z tego ponad 70% dotyczy gruntów ornych. Przeważają melioracje odwadniające. Obszary nawadniane stanowią zaledwie ok. 7 % obszarów zmeliorowanych. Jeśli chodzi zaś o regulacje rzek, to w II połowie ubiegłego wieku prace takie zostały przeprowadzone na ok. 50 tys. km rzek i kanałów (Mioduszewski 1997) Celem niniejszego opracowania jest próba określenia przestrzennego zasięgu prac melioracyjnych w zlewni w funkcji czasu. Choć głównym okresem poddanym analizie * Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Zakład Geomorfologii i Hydrologii Niżu, ul. Kopernika 19, Toruń, darek@geopan.torun.pl. ** Opracowanie zostało wykonane w ramach grantu KBN Nr 3 P04E pt. Przestrzenne i czasowe zróżnicowanie warunków i struktury odpływu rzecznego w zlewni Skrwy realizowanego w latach

2 16 Dariusz Brykała było ostatnie 100 lat (XX wiek), to jednak zebrane materiały archiwalne i kartograficzne, pozwoliły na zobrazowanie skali antropopresji na warunki hydrograficzne również w dłuższym okresie. Jako obiekt badań została wybrana zlewnia rzeki Skrwy, lewobrzeżnego dopływu Dolnej Wisły (ryc. 1). Długość rzeki wynosi 41,8 km, a całkowita powierzchnia zlewni osiąga 418,4 km 2. Ryc. 1. Regulacje rzeczne w zlewni Skrwy. Regulacja rzeki Przeprowadzone badania terenowe i archiwalne (Brykała 2003), dowiodły, iż pierwsze budowle hydrotechniczne w zlewni Skrwy były związane z (szeroko rozumianymi) zakładami młyńskimi. Funkcjonowały one w 30 punktach (ryc. 1). Oznacza to, iż woda w rzekach tej zlewni była średnio co 2 3 km podpiętrzona. Tak więc kilkusetmetrowe odcinki rzeki musiały być uregulowane. Przy każdym młynie istniał staw oraz tzw. młynówki kanały doprowadzające i/lub odprowadzające wodę do/z zakładu (por. Ivan 1989). W miarę upływu czasu, gdy młyny przestały funkcjonować, wcześniej uregulowane odcinki rzek podlegały procesowi renaturyzacji (Żelazo 1997). Jako przy-

3 Zasięg i intensywność prac regulacyjnych i melioracji wodnych w zlewni Skrwy w XX wieku 17 kład takiego odcinka można wymienić rezerwat przyrody Dolina Skrwy w okolicach miejscowości Ruda, gdzie przez kilkaset lat funkcjonowały 3 młyny wodne: Ciołek, Ruda i Cierpich (Brykała 2002). W połowie XIX wieku istotnemu przekształceniu uległ ujściowy odcinek Skrwy. W miejscu, gdzie przez 500 lat istniały 4 młyny wodne, został utworzony 1 duży zbiornik wodny Soczewka o pojemności ponad 1 mln m 3 wody (Stogowska 1986). Woda była z niego odprowadzana dwoma kanałami: jałowym (wschodnim) i roboczym (zachodnim). Tuż przed ujściem do Wisły oba kanały się łączyły. Powstanie Zbiornika Włocławskiego w 1970 r. doprowadziło do zalania ujściowego odcinka Skrwy na długości ok. 2 km. Obecnie ze Zbiornika Soczewka Skrwa uchodzi bezpośrednio do Wisły dwoma kanałami. Kolejne prace nad uregulowaniem koryta wybranych odcinków Skrwy i jej dopływów zostały przeprowadzone po II wojnie światowej. Objęły one swoim zasięgiem: odcinek miejski Skrwy w Gostyninie (w 1951 i 1974 r.) o łącznej długości m, dopływ Osetnicy o nazwie Kanał Jesionka-Waliszew (w 1953 i 1989 r.) o łącznej długości m, źródliskowy odcinek Skrwy w Pomarzanach (w 1981 r.) o długości m, odcinek ujściowy Skrwy (kanał wschodni) w Soczewce (w 1982 i 1990 r.) o łącznej długości 750 m, odcinek Osetnicy w Gaśnie (w 1989 r.) o długości 570 m, odcinek Skrwy w Sokołowie (w 1989 r.) o długości m, źródliskowy odcinek Osetnicy i jej dopływów w Szczawinie Borowym (w 1991 i 1997 r.) o łącznej długości m, węzeł wodny w Lucieniu (w 1993 r.) o łącznej długości 962 m. Tabela 1. Sztuczne zbiorniki wodne na Skrwie i jej dopływach. Nazwa zbiornika Name of reservoir Wysokość piętrzenia [m] High of water dammig construction[m] Czas powstania Time of build Soczewka 4, Dybanka 0, Piechota 3, Brzozówka 1, (?) Przerwa 1, (?) Reszka 1, (?) Sokołów 2, (?) Pomarzanki 0, (?) Łanięta 0, (?) Gaśno 2, Na Skrwie i jej dopływach do chwili obecnej zachowało się 10 budowli hydrotechnicznych, które piętrzą wodę w małych zbiornikach (tab. 1). Są one w większości pochodzenia młyńskiego. Dodatkowo w celu zmniejszenia spadku rzeki wybudowanych zostało 16 niewielkich stopni piętrzących wodę w korycie:

4 18 Dariusz Brykała w Soczewce 2 stopnie piętrzące o wysokości 0,4 m, w Gostyninie 3 stopnie piętrzące o wysokości 0,6 m i 2 stopnie piętrzące o wysokości 0,2 m, w Sokołowie 4 stopnie piętrzące o wysokości 0,6 m, na Kanale Jesionka-Waliszew 2 stopnie piętrzące o wysokości 0,5 m, 1 stopień o wysokości 0,4 m i 1 stopień o wysokości 0,6 m, w Lucieniu 1 stopień piętrzący o wysokości 0,6 m. W latach , na skutek silnego zanieczyszczenia wody w Skrwie i Osetnicy, Jezioro Lucieńskie zostało odcięte od zasilania rzecznego (Chorzewska i in. 1998). Zasypany został wówczas odcinek doliny, którym rzeka doprowadzała wodę do jeziora Lucieńskiego, i jednocześnie wykonano przekop, do którego skierowano Skrwę. Efektem tego było obniżenie się lustra wody w jeziorze o ok. 0,5 m, co daje wartość ubytku jego objętości o ok. 1 mln. m 3 wody. Od stycznia 1994 r. Skrwa ponownie zasila Jezioro Lucieńskie. Melioracje wodne Pierwsze wzmianki o pracach melioracyjnych, mających na celu osuszenie łąk w pobliżu Jeziora Lucieńskiego, pochodzą z 1796 roku, gdy tereny te znalazły się pod zaborem pruskim (Situations Plan ). Aż do początku XX wieku melioracje prowadzone były jednak rzadko i na małych obszarach (ryc. 2). Dopiero od 1926 roku w powiecie gostynińskim zaczęły się organizować spółki wodne, których celem było przeprowadzanie prac melioracyjnych z wykorzystaniem funduszy rządowych (Melioracje rolne ). Wtedy zabiegami takimi objęte zostały już większe obszary (ok. 2 tys. ha), głównie w południowo-zachodniej i południowo-wschodniej części zlewni. Następny etap wzmożonych prac melioracyjnych rozpoczął się na początku lat 50- -tych. Ich głównym celem była odbudowa i renowacja wcześniej wykonanych systemów melioracyjnych (ryc. 3). Budowa nowych systemów drenarskich stanowiła jedynie ok. 25 % wszystkich prac. Etap ten zakończył się w połowie lat 60-tych. Maksymalne nasilenie tego typu zabiegów miało miejsce w latach 80-tych XX wieku. Zmeliorowano wówczas ponad 2 tysiące ha użytków rolnych, głównie w źródliskowej zlewni Osetnicy. W ostatnim dziesięcioleciu XX wieku wielkość obszarów zmeliorowanych spadła o ponad połowę. Niemal wszystkie systemy melioracyjne wykonane w zlewni dotyczyły odwodnień terenu. Melioracje nawadniające zostały przeprowadzone jedynie na niewielkim obszarze w granicach administracyjnych Gostynina. Przeprowadzono je w 1955 r., kilka lat po regulacji odcinka miejskiego Skrwy. Zostało wtedy znacznie pogłębione i wyprostowane koryto rzeki. W następstwie tych prac przesuszeniu uległy okoliczne łąki. Potrzebne okazało się wykonanie systemu urządzeń nawadniających. Podsumowanie Pierwszą udokumentowaną budowlą hydrotechniczną w zlewni było pochodzące z 1346 r. piętrzenie młyńskie zlokalizowane w ujściowym odcinku Skrwy (w Brwilnie).

5 Zasięg i intensywność prac regulacyjnych i melioracji wodnych w zlewni Skrwy w XX wieku 19 Ryc. 2. Zasięg prac melioracyjnych w zlewni Skrwy w XX wieku. W tym czasie obszar zlewni był słabo zasiedlony. Dopiero lokacja w 1382 r. miasta Gostynina stworzyła korzystne warunki do dalszego rozwoju osadnictwa na tych terenach. Intensywnie zaczęło się rozwijać rolnictwo, co sprzyjało powstawaniu kolejnych młynów wodnych, a tym samym regulacji krótkich odcinków rzek. W zasadzie aż do końca II wojny światowej regulacje cieków w zlewni Skrwy były ograniczone tylko do tych odcinków. W II połowie XX wieku uregulowano w sumie 29 km cieków, z czego ponad 20 km przypadło na Osetnicę i jej dopływy. Skrwa została uregulowana na 1/5 długości. Jedyny dłuższy odcinek Skrwy, który nigdy nie uległ regulacji znajduje się pomiędzy miejscowościami Klusek i Krzywy Kołek. Ta część doliny wraz z okolicznymi lasami została włączono do Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego. Melioracje wodne zostały wykonane niemal wyłącznie w wysoczyznowej południowej części zlewni (głównie grunty orne). Ich całkowita powierzchnia przekracza

6 20 Dariusz Brykała Ryc. 3. Intensywność prac melioracyjnych w zlewni Skrwy w XX wieku. 7 tysięcy ha, przy czym na ponad 1 tysiącu ha, zabiegi melioracyjne zostały wykonane co najmniej dwukrotnie. Oznacza to, iż na 17 % zlewni głównie źródliskowej nastąpiła silna modyfikacja warunków formowania się odpływu rzecznego. Zagadnienie to będzie w przyszłości tematem bardziej szczegółowych badań. Podziękowanie Autor pragnie wyrazić swoją wdzięczność Panom: inż. Andrzejowi Glince i Ryszardowi Zembowiczowi z Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Warszawie Inspektorat Gostynin, za okazaną pomoc przy kompletowaniu materiałów dokumentacyjnych wykorzystanych w opracowaniu. Literatura Archiwum Państwowe w Płocku, Zespół nr 50\416\0, Powiatowa Rada Narodowa i Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Gostyninie, Sygnatury: 2700, 2701, 2702, 2714, 2719, 2721, 2724 oraz spis materiałów wybrakowanych w inwentarzu do tego zespołu. Archiwum Państwowe w Płocku, Zespół nr 50\481\0, Urząd Powiatowy w Gostyninie, Sygnatury: 9, 128. Bajkiewicz-Grabowska E., 1975, Zmiany odpływu z małej zlewni w wyniku prac melioracyjnych, Gospodarka Wodna, 35, 1, Warszawa, Brykała D., 2002, Funkcjonowanie młynów wodnych w zlewni Skrwy, [w:] P. Szwarczewski, E. Smolska (red.), Zapis działalności człowieka w środowisku przyrodniczym, t. 1, UW, WSA, Warszawa-Łomża,

7 Zasięg i intensywność prac regulacyjnych i melioracji wodnych w zlewni Skrwy w XX wieku 21 Brykała D., 2003, Rekonstrukcja zagospodarowania hydrotechnicznego doliny Skrwy i Osetnicy od XV do XX wieku, [w:] Woda w przestrzeni przyrodniczej i kulturowej, Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego PTG, 2, Uniwersytet Śląski, Sosnowiec, Byczkowski A., Mandes B., 1992, Wpływ regulacji rzeki na reżim przepływów na przykładzie rzeki Brzozówki, Wiadomości IMGW, 36, 4, IMGW, Warszawa, 73 88; Chorzewska B., Lichocka E., Sulkowski M., 1998, Stan czystości Skrwy Lewej i jej zlewni w województwie płockim, Biblioteka Monitoringu Środowiska, WIOŚ, Płock, Ciepielowski A., Gutry-Korycka M., 1993, Wpływ melioracji wodnych, [w:] Przemiany stosunków wodnych w Polsce w wyniku procesów naturalnych i antropogenicznych, UJ, Kraków, Dokumentacja kolaudacyjna z przeprowadzonych prac melioracyjnych i regulacyjnych z terenu zlewni Skrwy, Archiwum WZMiUW w Warszawie, Inspektorat w Gostyninie oraz WZMiUW w Łodzi, Inspektorat w Kutnie. Ivan A., 1989, Vodní náchony. Opomíjené antropogenní tvary reliéfu, Sbornik Československé Geografické Společnosti, 94, 2, Praha, Maruszczak H., 1988, Zmiany środowiska przyrodniczego kraju w czasach historycznych, [w:] Przemiany środowiska geograficznego Polski, Ossolineum, Wrocław- -Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź, Melioracje rolne w powiecie Gostynińskim, 1929, Tygodnik Gostyniński, nr 34, Gostynin, 3. Mioduszewski W., 1997, Mała retencja i polityka melioracyjna, [w:] Użytkowanie a ochrona zasobów wód powierzchniowych w Polsce, Zeszyty Naukowe Komitetu Człowiek i Środowisko, 17, Warszawa, Nowaja Topografičeskaja Karta Zapadnoj Rossii, 1914, skala 1:84 000, Pietrogród, arkusze: XXI-5, XXI-6, XXII-5, XXII-6, Centralna Biblioteka Geografii i Ochrony Środowiska, Sygnatura C. 22. Rotnicka J., 1988, Wpływ regulacji koryta rzecznego i melioracji zlewni na odpływ Górnej Prosny, [w:] Antropogeniczne uwarunkowania zmian odpływu i reżimu rzek w różnych regionach Polski, Dokumentacja Geograficzna, 4, Instytut Geografii i PZ PAN, Warszawa, Situations Plan von denen zu meliorirenden Wiesen bei dem Verwerck Lucin aufgenommen durch den königlichen Bauinβpektor Bischoff, 1796, Archiwum Główne Akt Dawnych, Zbiór Kartograficzny Stogowska A., 1986, Papiernia Soczewka, Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Płocku, 12, PWN, Warszawa, Żelazo J., 1997, Renaturyzacja rzek i mała retencja wodna jako czynnik poprawy stanu środowiska przyrodniczego, [w:] Użytkowanie a ochrona zasobów wód powierzchniowych w Polsce, Zeszyty Naukowe Komitetu Człowiek i Środowisko, 17, Warszawa,