Ocena częstości stosowania suplementów diety wśród wegetarian oraz osób odżywiających się tradycyjnie

Transkrypt

1 170 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(2): Ocena częstości stosowania suplementów diety wśród wegetarian oraz osób odżywiających się tradycyjnie Evaluation of frequency of dietary supplementation among vegetarians and persons nourishing traditionally Teresa Grzelak, Katarzyna Suliga, Marta Pelczyńska, Marcelina Sperling, Krystyna Czyżewska Zakład Biologii Chorób Cywilizacyjnych, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Wprowadzenie. Aktualnie obserwuje się coraz częstsze stosowanie suplementów diety przez różnorodne grupy populacyjne. Niekiedy suplementacja ta jest w pełni uzasadniona, a nawet wskazana. Dotyczy to szczególnie osób, które decydują się na stosowanie alternatywnych sposobów żywienia (np. wegetarian). Jednak istotne pozostaje monitorowanie przebiegu każdej suplementacji, aby nie doprowadzać do niepożądanych efektów ubocznych. Cel. Określenie częstości stosowania suplementów diety wśród wegetarian i niewegetarian oraz uwarunkowań związanych ze spożywaniem wybranych grup suplementów. Materiały i metody. Badanie sondażowe zostało przeprowadzone w grupie 254 osób, w tym 47 wegetarian oraz 207 osób odżywiających się w tradycyjny sposób. Analizy miały charakter ankietowy (kwestionariusz z 32 pytaniami) i zostały przeprowadzone pomiędzy lutym a majem 2015 r. Wyniki. Stwierdzono, że 72% wegetarian oraz 54% niewegetarian przyjmuje (regularnie lub sporadycznie) suplementy diety, najczęściej w postaci tabletek lub kapsułek zawierających witaminy, składniki mineralne lub ekstrakty roślinne. Powszechność stosowania suplementów była wyższa wśród mieszkańców dużych miast i lepiej wykształconych osób, nie zależała zaś od deklarowanego stanu zdrowia czy sytuacji materialnej. Wegetarianie częściej niż pozostałe osoby sięgali po suplementy zawierające wit. B 12 i D. Najważniejszym źródłem informacyjnym o środkach suplementacyjnych okazał się Internet. Wnioski. Stosunkowo częste stosowanie wybranych grup suplementów diety przez wegetarian, wynika z dużej świadomości zagrożeń związanych z niedoborami pokarmowymi. Opieranie się na wątpliwych źródłach informacji (Internet) na temat suplementacji może przynieść niekorzystne efekty zdrowotne, stąd istnieje potrzeba poszerzenia działań edukacyjnych wśród osób często sięgających po suplementy diety. Słowa kluczowe: suplementy diety, witaminy, składniki mineralne, wegetarianie Probl Hig Epidemiol 2017, 98(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Introduction. An increasing intake of dietary supplements has been observed in various population groups. Sometimes supplementation is totally justified and even advisable. It concerns particularly the persons who prefer alternative nutrition (e.g. vegetarians). However, it remains important to control any supplementation process in order to prevent undesirable side effects. Aim. To determine the frequency of supplementation among vegetarians and non-vegetarians, and also conditions related to the intake of selected groups of supplements. Material & Method. The study was conducted among 254 persons, including 47 vegetarians, and 207 persons nourishing traditionally. The study design was a questionnaire (with 32 questions) collected from the recipients between February and May Results. It was determined that 72% of the vegetarians and 54% of the non-vegetarians took dietary supplements (regularly or occasionally), mostly tablets or capsules containing vitamin preparations, minerals or plant extracts. The prevalence of use of dietary supplements was higher among the inhabitants of large cities and better educated persons, but did not depend on the declared state of health, nor the financial status. The vegetarians more often reached for the vitamin B 12 and D supplements. The Internet turned out to be the most important source of information about dietary supplements. Conclusion. A relatively frequent use of selected groups of dietary supplements by vegetarians in contrast to non-vegetarians results from a higher awareness of health threats concerning dietary deficiencies. Questionable sources of information (the Internet) about supplementation can bring adverse health effects, hence the need to expand educational activities among persons who often take dietary supplements. Key words: dietary supplements, vitamins, minerals, vegetarians Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. med. Teresa Grzelak Zakład Biologii Chorób Cywilizacyjnych Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu ul. Święcickiego 6, Poznań tel , tgrzelak@ump.edu.pl Wprowadzenie Suplementy diety to produkty spożywcze stanowiące skumulowane źródło określonych związków bioaktywnych, będących uzupełnieniem codziennej diety [1]. Deficyty składników odżywczych mogą występować wśród wszystkich grup społecznych, niezależnie od wieku i miejsca zamieszkania, dlatego preparaty suplementacyjne zawierające w swoim

2 Grzelak T i wsp. Ocena częstości stosowania suplementów diety wśród wegetarian oraz osób odżywiających się składzie witaminy oraz składniki mineralne są pomocne w zwalczaniu niedoborów pokarmowych spowodowanych głównie nieodpowiednim odżywianiem się [2]. Z powodu powszechności niedoborów wit. D, wszystkim osobom mieszkającym w Polsce rekomenduje się stosowanie suplementacji tego związku od października do marca lub przez cały rok, jeżeli synteza skórna jest niewystarczająca. Wskazana jest bowiem ekspozycja na promienie słoneczne (minimum 18% skóry niepokrytej filtrem UV) przez ok. 20 minut. Stosowanie innych suplementów diety powinno być konsultowane ze specjalistami, tak aby wybrać odpowiedni preparat [2, 3]. Wśród ważnych składników suplementów diety wymienia się substancje pochodzenia roślinnego. Swoje zastosowanie znajdują m.in. różne surowce o charakterze fizjologicznym lub odżywczym, takie jak: błonnik, aminokwasy, niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe, wyroby pszczele, preparaty enzymatyczne, pro- oraz prebiotyki [1, 4]. Z uwagi na kierunki działania, suplementy diety można podzielić na preparaty wspomagające układ odpornościowy, pokarmowy, sercowo-naczyniowy, nerwowy, czy też ułatwiające procesy redukcji masy ciała i opóźniające procesy starzenia. Suplementy diety można podzielić także ze względu na ich przeznaczenie dla określonych grup społecznych, np. sportowców, dzieci, kobiet ciężarnych, osób starszych [1, 4, 5]. Stosowanie omawianych środków w niektórych przypadkach wydaje się być słuszne, a niekiedy konieczne, z uwagi na coraz częściej obserwowane niedobory wybranych składników odżywczych i pokarmowych, spowodowane nieprawidłowymi nawykami żywieniowymi lub współwystępującymi chorobami. Górne tolerowane poziomy zalecanego spożycia tych związków bazują na dostępnych badaniach klinicznych i naukowych. W związku z tym, warto mieć na uwadze potencjalny negatywny wpływ przyjmowanego suplementu diety na stan zdrowia. Nierozważne stosowanie preparatów suplementacyjnych, zwłaszcza wielu jednocześnie, może grozić przedawkowaniem danego składnika lub wystąpieniem interakcji ze stosowanymi substancjami leczniczymi [1, 6, 7]. Do niedoborowych diet, w których suplementacja jest szczególnie uzasadniona, może należeć niewłaściwie prowadzona dieta wegetariańska, zwłaszcza jej ścisłe odmiany, np. weganizm, frutarianizm, witarianizm [8]. W Polsce obserwowany jest wzrost zainteresowania dietą wegetariańską, szczególnie wśród kobiet, jednak odsetek osób stosujących ten model żywienia należy do najniższych w Europie i wynosi ok. 1% [9, 10]. Stosowanie diety wegetariańskiej wydaje się kwestią dość kontrowersyjną. Z jednej strony istnieją przesłanki wskazujące na korzyści (profilaktyka dyslipidemii, cukrzycy typu 2 i zespołu metabolicznego) płynące z jej przestrzegania. Z drugiej strony o nieko- rzystnym wpływie stosowania diety wegetariańskiej na zdrowie mogą decydować niedobory, m.in. wit. B 12, wit. D, żelaza, wapnia, cynku, kwasów tłuszczowych z rodziny omega-3, czy aminokwasów egzogennych w diecie [8, 11, 12]. Cel Określenie częstości stosowania poszczególnych rodzajów suplementów diety wśród grupy wegetarian oraz porównanie otrzymanych danych względem populacji niewegetariańskiej (osób odżywiających się w sposób tradycyjny). Materiały i metody Przeprowadzone badanie miało charakter ankietowy (zastosowano autorski kwestionariusz) i zostało zrealizowane w okresie od lutego do maja 2015 r. na losowo dobranej populacji młodych dorosłych (średnia wieku ± SD była porównywalna w grupie wegetarian oraz niewegetarian i wyniosła odpowiednio 24,4±5,6 lat oraz 31,3±11,4 lat). Kwestionariusz ankiety składał się z danych osobowych (wiek, płeć, masa i wysokość ciała, wykształcenie, status zawodowy, stan zdrowia, sytuacja materialna, miejsce zamieszkania) oraz zagadnień dotyczących suplementacji diety, m.in. częstości stosowania (np. codziennie, kilka razy w tygodniu lub rzadziej) oraz rodzajów i sposobów przyjmowania preparatów, przyczyn ich stosowania, miejsca zakupu (np. apteki, drogerie, sklepy zielarskie, Internet) oraz miesięcznych kosztów, a także obserwowanych skutków ubocznych, stopnia zaznajamiania się z dołączonymi informacjami do suplementu diety oraz źródeł informacji na temat suplementacji. W kwestionariuszu ankiety zamieszczono głównie pytania zamknięte, które wymagały odpowiedzi tzw. jednokrotnego wyboru. W sześciu pytaniach istniała możliwość zaznaczenia kilku odpowiedzi (tzw. wielokrotny wybór), natomiast jedno zagadnienie wymagało opisania nazw i postaci preparatów (tabletki/kapsułki/ kropki/saszetki do rozpuszczania/syropy/aerozole), dawek stosowanych w ciągu dnia/tygodnia/miesiąca oraz okresu, od którego przyjmowane były poszczególne suplementy diety. Respondentów pozyskiwano drogą internetową (ankieta ogólnodostępna). Zebrano łącznie 272 wypełnione ankiety, lecz ze względu na niekompletność danych oraz zakres wiekowy uwzględniony w badaniu (wiek lat), z analiz statystycznych wykluczono 18 kwestionariuszy. Po wstępnej analizie wyodrębniono dwie grupy: 1. populację osób żywiącą się tradycyjnie, czyli uwzględniającą w swoich racjach pokarmowych wszystkie grupy produktów spożywczych (207 respondentów) oraz 2. grupę osób stosujących dietę wegetariańską lub jej odmiany, liczącą łącznie 47 ankietowanych. Oceny prawidłowości masy ciała dokonano na podstawie wskaźnika BMI, przyjmując jako zakres referencyjny wartości 18,5-24,9 kg/m 2. Średnia wartość BMI

3 172 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(2): była prawidłowa w odniesieniu do zaleceń i wyniosła 21,3±2,7 kg/m 2 w grupie wegetarian oraz 23,4±4,5 kg/m 2 u pozostałych osób. Otrzymane wyniki zostały przeanalizowane za pomocą programów IBM SPSS Statistics oraz GraphPad Prism. Do analiz statystycznych wykorzystano następujące testy statystyczne: test U Manna-Whitney a dla dwóch grup zmiennych niezależnych w przypadku danych liczbowych oraz test niezależności chi 2 Pearsona (dla danych jakościowych), a następnie wyliczano istotności asymptotyczne dwustronne. Przy weryfikacji rozkładu normalności danych posłużono się testem Kołgomorowa-Smirnowa. W przeprowadzonych analizach przyjęto istotność statystyczną przy wartościach p<0,05. Wyniki Z przeprowadzonych analiz wynika, że 72% wegetarian swoje racje pokarmowe uzupełniało suplementami diety (najczęściej więcej niż jednym). W populacji niewegetarian stosowanie suplementacji było rzadsze i sięgało ok. 54%. Wśród najczęściej preferowanych postaci środków suplementacyjnych występowały preparaty witaminowe, które cieszyły się większą popularnością wśród populacji wegetarian (76%; p=0,016), w porównaniu z niewegetarianami (52%). W drugiej kolejności pod względem częstości stosowania znalazły się suplementy zawierające składniki mineralne (32 vs. 49%), a następnie różne preparaty oparte na ekstraktach roślinnych (18 vs. 21%), przy czym w obu przypadkach nie wykazano istotnych różnic pomiędzy badanymi wegetarianami i niewegatarianami (odpowiednio p=0,12 i p=0,81). W obu badanych grupach najczęściej praktykowano codzienną suplementację (odpowiednio 34% oraz 27%, brak różnic istotnych statystycznie). Rzadko wskazywano na przerwy kilkudniowe, tygodniowe lub miesięczne. Najpopularniejszą postacią omawianych środków okazały się tabletki lub kapsułki, zarówno wśród osób rezygnujących ze spożywania produktów mięsnych (91%), jak i w populacji niewegetarian (94%). Większość ankietowanych deklarowała nabywanie suplementów diety w punktach aptecznych (82% grupy wegetarian oraz 90% populacji niewegetariańskiej). Wśród pierwszej badanej grupy znaczna część osób deklarowała przeznaczanie na suplementy diety kwoty w zakresie PLN miesięcznie (56%), natomiast połowa (50%) niewegetarian zaznaczyła kwotę poniżej 20 PLN. Najczęstszym pojawiającym się uzasadnieniem suplementacji w obu grupach, było przekonanie o stosowaniu diety potencjalnie ubogiej w wybrane składniki mineralne (odpowiednio 44% i 34%). Znaczna część (ok. 15%) populacji wegetariańskiej oraz 22% niewegetariańskiej stwierdzała, że nie zawsze zapoznaje się z ulotkami dołączonymi do danego preparatu suplementacyjnego przed jego zażyciem. Przeanalizowano także opinię o stanie zdrowia badanych osób po przyjęciu suplementów diety. Wykazano, iż 38% wegetarian oraz 21% niewegetarian nie zauważyło poprawy w funkcjonowaniu organizmu po suplementacji. W przypadku pytania dotyczącego opinii na temat ewentualnych korzyści zdrowotnych stosowania preparatów suplementacyjnych, znaczna część osób (64% wegetarian oraz 48% populacji niewegetariańskiej) uważała, że suplementacja pozytywnie wpływa na zdrowie. Tylko nieliczni respondenci zaznaczyli odpowiedzi zdecydowanie tak, nie mam zdania lub wskazali, iż stosowanie suplementów jest niekorzystne. Najczęściej przyjmowanym preparatem wśród wegetarian okazała się kobalamina (wit. B 12 ), stosowana przez blisko 62% ankietowanych z tej grupy, która była przyjmowana istotnie częściej (p=0,0001) przez respondentów z tej grupy niż pozostałe osoby (9%). Analizy wykazały, że wegetarianie także istotnie częściej (45% grupy) deklarowali suplementowanie diety preparatami cholekalcyferolu (wit. D 3 ) w odniesieniu do populacji niewegetarian (14%, p=0,0001). W przeprowadzonych analizach wykazano, że tylko 17% wegetarian i 15% populacji niewegetariańskiej stosowało suplementację kwasami tłuszczowymi o konfiguracji omega-3 (p=0,82). W przypadku preparatów zawierających składniki mineralne szczególnym zainteresowaniem cieszyły się te zawierające magnez oraz cynk. W badaniach odnotowano podobną częstość stosowania preparatów magnezu w populacji wegetariańskiej (21%) oraz niewegetariańskiej (17%), z niewielką, nieistotną przewagą u osób z pierwszej grupy. Wśród populacji wegetariańskiej suplementowanie cynku zadeklarowało 17% respondentów, żelaza 13%, wapnia 11%, a jodu 9% (nie wykazano znamienności statystycznej pomiędzy obiema analizowanymi grupami, chociaż nieco rzadziej suplementację zgłaszano wśród populacji niewegetariańskiej (odpowiednio: 10, 8, 10 i 7%). W pracy podjęto także próbę oceny zależności suplementacji od sytuacji demograficzno-społecznej respondentów oraz źródeł informacyjnych na temat suplementów. Nie wykazano istotnych różnic w grupie wegetarian pomiędzy częstością przyjmowania suplementów diety a wykształceniem (p=0,21), miejscem zamieszkania (p=0,93), sytuacją materialną (p=0,94), ani stanem zdrowia (p=0,78). Wykazano natomiast zależność pomiędzy częstszą suplementacją a źródłem, z którego czerpano wiedzę na jej temat (p=0,036), w grupie osób stosujących dietę wegetariańską, które wskazały Internet, jako główne źródło zdobywania informacji. Materiały zamieszczone w internetowych bazach były ważne dla 81% wegetarian, w tym część z nich jednocześnie korzy-

4 Grzelak T i wsp. Ocena częstości stosowania suplementów diety wśród wegetarian oraz osób odżywiających się stała z innych źródeł, np. porad lekarskich. W sumie 30% osób z grupy wegetariańskiej zaznaczyło lekarza jako źródło wiedzy na temat suplementów diety, zaś znacznie rzadziej wskazywano znajomych, rodzinę czy dane z radia/telewizji lub czasopism (popularnonaukowych, naukowych). Z kolei w populacji niewegetarian odnotowano istotne zależności pomiędzy częstością stosowania suplementacji a wykształceniem (p=0,031), przy czym osoby z wykształceniem wyższym częściej sięgały po omawiane preparaty. Istotną zależność wykazano również w odniesieniu do miejsca zamieszkania (p=0,024). W tym przypadku suplementacja w grupie osób pozostających na diecie tradycyjnej była częstsza wśród mieszkańców dużych miast (powyżej 100 tys. ludności), w porównaniu do respondentów mieszkających w małych miastach lub na wsi. Częstość stosowania suplementów w populacji niewegetariańskiej nie zależała od źródeł informacyjnych na temat suplementacji. 54% respondentów wskazało Internet, 25% lekarza, zaś niewielki odsetek osób podkreślił znaczenie w tym aspekcie porady znajomych, rodziny, audycje radiowe, telewizyjne czy dane z prasy popularnonaukowej i czasopism czy książek naukowych. Podobnie, jak w grupie wegetarian nie wykazano zależności pomiędzy sytuacją materialną (p=0,63) oraz stanem zdrowia ankietowanych niewegetarian (p=0,39), a częstością przyjmowania preparatów suplementacyjnych. Dyskusja W zachowaniu prawidłowej homeostazy organizmu bardzo istotny jest odpowiedni sposób żywienia i ewentualnie suplementacja diety. Pomimo dużego zainteresowania wielu grup społecznych przyjmowaniem suplementów diety warto pamiętać, że omawiane środki nie mogą zastępować racjonalnej, dobrze zbilansowanej diety. W 2012 r. Instytut Żywności i Żywienia (IŻŻ) wydał pozytywne stanowisko dotyczące stosowania odpowiednio skomponowanych diet wegetariańskich (np. laktoowowegetarianizmu i laktowegetarianizmu), wskazując na trudności we właściwym bilansowaniu jadłospisów i konieczność zasięgania porad dietetycznych [2]. Podkreślono, że w związku z obniżonym spożyciem przez wegetarian nasyconych kwasów tłuszczowych, cholesterolu, soli kuchennej oraz zwiększoną konsumpcją warzyw, owoców, węglowodanów złożonych, w tym błonnika pokarmowego, w porównaniu z niewegetarianami, obniża się ryzyko wielu chorób cywilizacyjnych, np.: nadciśnienia tętniczego, choroby niedokrwiennej serca, otyłości, cukrzycy typu 2, miażdżycy, dny moczanowej, kamicy nerkowej, a nawet niektórych chorób nowotworowych [13, 14]. Jednakże zbyt restrykcyjnie prowadzona dieta wegetariańska może zwiększać ryzyko wystąpienia niedoborów pokarmowych, szczególnie wit. B 12, wit. D, kwasów tłuszczowych o konfiguracji omega-3, wapnia, żelaza i cynku [13]. W związku z tym, u osób które nie zamierzają rezygnować ze stosowania ścisłych diet, konieczne jest wprowadzanie preparatów suplementacyjnych. Badania Król i wsp., oceniające spożycie składników mineralnych metodą wywiadu 24-godz. w 3 powtórzeniach, realizowane w 2005 r. w okresie jesienno-zimowym na grupie 30 osób wykazały, że przyjmowanie suplementów diety deklarowało 47% spośród 15 wegetarian i 27% niewegetarian [15]. Z kolei przeprowadzone na populacji polskiej w wieku lat badania przekrojowe Wieloośrodkowego Ogólnopolskiego Badania Stanu Zdrowia Ludności (WOBASZ, obejmujące lata ), nierozróżniające wegetarian i niewegetarian, wykazały, że suplementację diety stosowało 8,8% populacji [16]. W analizach sposobu żywienia przeprowadzonych przez Regułę i wsp. metodą bieżącego notowania w 2011 r. na populacji osób dorosłych, 27% respondentów deklarowało przyjmowanie suplementów diety, przy czym w badaniach tych także nie uwzględniono czy w analizowanej populacji (220 osób w wieku lat) występowali wegetarianie [17]. Biorąc pod uwagę wyniki badań własnych oraz trzech wyżej wymienionych analiz, można wysunąć hipotezę o wzrostowej tendencji stosowania suplementów diety w ostatnich latach, wynikającej przypuszczalnie z rozwoju rynku preparatów suplementacyjnych w ciągu ostatnich lat oraz obecności reklam suplementów w środkach masowego przekazu [15, 16]. Niedobory wit. B 12 są charakterystyczne dla osób stosujących długotrwałe diety wegetariańskie. Hipowitaminoza kobalaminy przyczynia się do podwyższenia stężenia homocysteiny i kwasu metylomalonowego w surowicy krwi, a tym samym wzrostu ryzyka chorób sercowo-naczyniowych czy niedokrwistości makrocytowej, szczególnie u osób młodych [13, 18]. Niższe wartości stężeń wit. B 12 korelowały z większą tendencją do niekorzystnego remodelingu kośćca i złamań, zarówno wśród wegetarian, jak i osób pozostających na diecie tradycyjnej [19]. Wydaje się, iż suplementacja tej witaminy u prawie 62% stosujących dietę wegetariańską, może okazać się niewystarczająca. Brak uzupełnień suplementami kobalaminy powinien dotyczyć tylko tych wegetarian, u których potwierdzono prawidłowe poziomy wit. B 12 w organizmie. Deficyty wit. D w polskim społeczeństwie są zjawiskiem powszechnym, szczególnie w okresie jesienno-zimowym, stąd konieczność suplementacji tego związku w całej populacji osób zdrowych powyżej 18 r.ż. na poziomie µg/dobę w miesiącach październik-marzec, a nawet przez cały rok, jeżeli nie jest zapewniona efektywna synteza skórna [3, 20]. Główną przyczyną niedoborów wit. D jest pozyskiwanie ok. 80% tego związku w wyniku endogennej syntezy w komórkach skóry, zachodzącej pod wypływem ekspozycji na promieniowanie ultrafioletowe, które w polskiej szerokości geograficznej przez większość roku jest ograniczone. Suplementacja cholekalcyferolu

5 174 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(2): u wegetarian jest uzasadniona również z powodu zmniejszonej jego podaży z dietą. Zwłaszcza u wegan ma to szczególne znaczenie ze względu na rezygnację ze spożywania produktów naturalnie będących źródłem tego składnika (ryby morskie, oleje z wątroby ryb, żółtko jaj). Ponieważ połowa okresu, w którym przeprowadzono niniejsze badania przypadła na okres niedostatecznej endogennej produkcji wit. D, otrzymane wyniki (45 oraz 14%, odpowiednio u wegetarian i niewegetarian) wskazują, iż tylko nieliczni (zwłaszcza wśród grupy osób będących na diecie tradycyjnej) stosują się do rekomendacji. Szacuje się, że w celu osiągnięcia we krwi stężenia 25-hydroksycholekalcyferolu na poziomie nmol/l, niezbędna jest podaż wit. D z dietą lub suplementacją na poziomie rzędu µg dziennie [21]. Niedobory wit. D predysponują do rozwoju osteopenii, a w konsekwencji osteoporozy, ale także podwyższają ryzyko zachorowania na nowotwory, choroby autoimmunologiczne, sercowo-naczyniowe, zespół metaboliczny oraz niektóre schorzenia neurologiczne i psychiczne [20, 22-24]. Badania jadłospisów analizowanych przez Król i wsp. wykazały także, że u wegetarian średnia podaż magnezu z racji pokarmowych wynosiła ok. 135% zapotrzebowania dobowego [15]. Podobne wyniki uzyskano w badaniach prowadzonych w 2003 r. przez Człapka-Matyasik i wsp. na grupie 26 kobiet, w tym 13 wegetarianek, w których potwierdzono, że dieta wegetariańska w porównaniu z tradycyjną, dostarcza większych ilości magnezu [25]. Z badań własnych wynika, że 1/5 wegetarian suplementuje ten mikroskładnik, co wydaje się być zbędne, ponieważ diety wegetariańskie są zazwyczaj obfite w orzechy i ziarna zbóż, a tym samym w występujący w nich naturalnie magnez. Dodatkowo podkreśla się, iż nadmiar tego składnika mineralnego (spotykany wprawdzie rzadko) może przyczyniać się do poważniejszych konsekwencji zdrowotnych (odwodnienia, zmian w elektrokardiogramie serca, alkalozy) niż jego deficyt [2, 26]. Niedobory cynku są zjawiskiem powszechnym u osób pozostających na diecie wegetariańskiej. Analizy wykazały, iż wprawdzie produkty roślinne obfitują w ten pierwiastek, jednak realizacja zalecanego dziennego spożycia na ten mikroelement jest trudna, głównie z powodu obecności fitynianów, które znacznie ograniczają jego wchłanianie. Pierwiastek ten, podobnie jak żelazo, najlepiej przyswajany jest z produktów pochodzenia zwierzęcego [15]. Food and Nutrition Board wskazuje, iż podaż cynku w dietach wegetariańskich powinna przewyższać przynajmniej o 50% wartości rekomendowane dla niewegetarian. Pewnym rozwiązaniem, obok suplementacji, jest stosowanie w diecie składników roślinnych poddanych wcześniejszej fermentacji, moczeniu, ogrzewaniu lub kiełkowaniu, ponieważ zabiegi te zwiększają przyswajalność tego mineralnego składnika [27]. Przyjmowanie suplementów zawierających w swoim składzie cynk tylko u 17% wegetarian wydaje się wynikiem niewystarczającym, przy czym badania zawartości tego pierwiastka w organizmie wykonywane są rzadko (wymagają specjalistycznej aparatury), stąd trudno ocenić skalę niedoborów cynku w różnych grupach populacyjnych. Pośrednio o jego niedoborze świadczą takie objawy, jak: wypadanie włosów, nieprawidłowości w gojeniu się ran czy zaburzenia funkcji układu immunologicznego [2]. W analizach Traczyk i Ziemlańskiego z 2000 r., na 30 wegetarianach i 30 osobach odżywiających się tradycyjnie, z zastosowaniem metody wywiadu o żywieniu, wykazano większą zawartość żelaza w dietach wegetariańskich niż w przypadku osób uwzględniających w swoich racjach pokarmowych wszystkie grupy produktów spożywczych [28]. Warto zwrócić uwagę, że pierwiastek pochodzenia roślinnego (np. obecny w ziarnach soi, pestkach dyni) jest znacznie mniej przyswajalny (w 2-20%) niż forma hemowa obecna m.in. w mięsie i wędlinach, zwłaszcza wołowych, dlatego jego suplementacja w przypadku restrykcyjnych form diety wegetariańskiej wydaje się mieć istotne znaczenie [29]. U osób spożywających potrawy mięsne żelazo hemowe ma 2-krotnie wyższy udział niż postać niehemowa w dostarczaniu tego pierwiastka do organizmu [29]. W badaniach własnych odnotowano niski odsetek wegetarian i niewegetarian suplementujących żelazo (odpowiednio 13 i 8%). Niedobory tego składnika mineralnego zwiększają narażenie na wystąpienie anemii mikrocytarnej. Niska zawartość żelaza w organizmie przekłada się na ograniczenie wydolności fizycznej oraz osłabienie układu odpornościowego, z kolei zbyt wysoka podaż tego pierwiastka (głównie w postaci suplementów) zwiększa ryzyko stresu oksydacyjnego oraz kancerogenezy [2, 15, 28]. Badania przeprowadzone przez Król i wsp. dowodzą, że wśród osób stosujących dietę wegetariańską częściej niż w populacji niewegetariańskiej obserwowane są niedobory podaży wapnia [15]. Podobne dane podają inni autorzy, wskazujący niską zawartość tego makroelementu w diecie wegetariańskiej, która nie pokrywa rekomendowanej dawki dziennej [11]. W badaniach własnych niewielki procent ankietowanych podkreślił, iż suplementuje ten składnik, co może być zjawiskiem niepokojącym, zwłaszcza u wegan, których dieta całkowicie pozbawiona jest produktów nabiałowych, czyli podstawowych źródeł łatwo przyswajalnego wapnia. Deficyt tego składnika mineralnego wpływa niekorzystnie na układ kostny, zwiększając ryzyko osteoporozy w wieku starszym. Należy jednak podkreślić, iż dieta wegetariańska w porównaniu z tradycyjną, charakteryzuje się niższą podażą fosforanów, wyższą wit. K i magnezu, co przekłada się kolejno na ograniczenie utraty wapnia z moczem, zapewnienie właściwej karboksylacji osteokalcyny niezbędnej podczas mineralizacji kośćca [30, 31]. Biorąc powyższe pod uwagę, dokładna ocena wielkości

6 Grzelak T i wsp. Ocena częstości stosowania suplementów diety wśród wegetarian oraz osób odżywiających się realizacji zapotrzebowania na wapń u poszczególnych wegetarian wydaje się bardzo złożona i trudna do weryfikacji. Badania densytometryczne przeprowadzone w badaniu z 2015 r. w grupie 55 dorosłych osób (w tym 27 laktoowowegetarian i 28 wegan w wieku lat) pozostających na diecie wegetariańskiej co najmniej od 12 miesięcy wskazały, iż gęstość mineralna kośćca była tylko o 4-5% niższa (różnica nieistotna statystycznie) niż u niewegetarian [31]. Wyniki te były zgodne z rezultatami metaanalizy z 2009 r., obejmującej 9 badań kohortowych, przeprowadzonej w sumie na 2749 osobach (1880 kobiet oraz 869 mężczyzn) stosujących diety wegetariańskie, w których tylko w grupie wegan różnica była najwyższa i wynosiła 6% [32]. Ostatnie badania wskazują, iż wysoka podaż jodu w pokarmach (25 razy przewyższająca zawartość w przeciętnej zachodniej diecie tradycyjnej) przekłada się na niską zachorowalność na nowotwory piersi i prostaty w Japonii [33]. Podkreśla się antyoksydacyjne, proapoptyczne i antyproliferacyjne działanie związków jodu. Źródłem tego pierwiastka w diecie wegetarian są najczęściej wodorosty, zboża, zielone warzywa oraz sól morska (w Polsce jednym z podstawowych źródeł jodu jest jodowana forma soli kuchennej). Szczególnie bogate w ten pierwiastek są niektóre wodorosty z rodzajów Chlorella i Nori, należące także do ważnych źródeł wit. B 12 w diecie wegetariańskiej [18]. Powszechność suplementacji jodu w badaniach własnych okazała się niska, zarówno wśród wegetarian (9%), jak i pozostałych respondentów (7%). Obniżona, w stosunku do zapotrzebowania podaż jodu z dietą (lub z jej suplementami), zwłaszcza u osób stosujących diety niskosolne, może mieć poważne negatywne konsekwencje zdrowotne [12, 33]. W Stanowisku Amerykańskiego Stowarzyszenia Dietetycznego z 2014 r. podkreślono, że diety wegetariańskie są zasobne w wielonienasycone kwasy tłuszczowe o konfiguracji omega-6, przy równocześnie niewysokim udziale kwasów z rodziny omega-3. Źródłem pokarmowym kwasów tłuszczowych o konfiguracji omega-3 mogą być u wegetarian niektóre algi, a także potrawy oparte na awokado, siemieniu lnianym czy orzechach włoskich. Produkty te dostarczają kwas alfa- -linolenowy, który może przekształcać się w niezbędne kwasy tłuszczowe o konfiguracji omega-3 (eikozapentaenowy oraz dokozaheksaenowy), ale proces ten nie jest efektywny [34]. Wegetarianom zaleca się rozważenie suplementacji kwasami tłuszczowymi z rodziny omega-3, zwłaszcza, że powstające z nich rezolwiny wykazują wielokierunkowe działanie przeciwzapalne [35-37]. Ma to znaczenie także w przypadku osób odżywiających się w sposób tradycyjny z niską podażą tłustych ryb morskich, dlatego otrzymane wyniki częstości stosowania suplementów zawierających kwasy tłuszczowe o konfiguracji omega-3 na poziomie kilku procent populacji, wydają się niewystarczające. Podsumowując można stwierdzić, że wegetarianie cechują się większą świadomością związaną z żywieniem niż populacja niewegetariańska, co związane jest z wyższą częstością stosowania suplementów diety, które zawierają składniki niedoborowe. Długotrwałe przyjmowanie suplementów w dużych dawkach, zwłaszcza preparatów pochodzących z nieznanych źródeł, niesie za sobą ryzyko wystąpienia skutków ubocznych, stąd zaleca się rozważać konieczność konsultacji z żywieniowcami/dietetykami, którzy potrafią ocenić wartość odżywczą diety i wskazać odpowiedni preparat do suplementacji. Wnioski 1. Powszechność codziennego stosowania przez wegetarian suplementów diety zawierających wit. B 12 oraz D wskazuje na możliwość skutecznego uzupełniania modelu żywieniowego, w których występuje podwyższone ryzyko niedoborów składników odżywczych. 2. Niska częstość stosowania suplementacji preparatami zawierającymi wielonienasycone kwasy tłuszczowe o konfiguracji omega-3, żelazo, wapń, jod czy cynk u dużej części wegetarian może mieć niekorzystne oddziaływanie na ich zdrowie, w krótkiej i długiej perspektywie. 3. Powszechność spożywania suplementów diety bez konsultacji z specjalistami żywieniowymi wskazuje na konieczność poszerzenia działań edukacyjnych na temat rodzajów preparatów suplementacyjnych, zalecanych dawek i czasu ich stosowania u poszczególnych grup populacyjnych, a także ewentualnych działań niepożądanych. Piśmiennictwo / References 1. Krasnowska G, Sikora T. Suplementy diety a bezpieczeństwo konsumenta. Żywn Nauk Technol Jakość 2011, 4(77): Jarosz M. Normy żywienia dla populacji polskiej nowelizacja. IŻŻ, Warszawa Płudowski P, Karczmarewicz E, Bayer M, et al. Practical guidelines for the supplementation of vitamin D and the treatment of deficits in Central Europe recommended vitamin D intakes in the general population and groups at risk of vitamin D deficiency. Endokrynol Pol 2013, 64(4): Suplementy diety. [w:] Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka. Ciborowska H, Rudnicka A (red). PZWL, Warszawa 2014: Stoś K, Bogusz-Kaliś W. Rodzaje suplementów diety. [w:] Suplementy diety, a zdrowie. Jarosz M (red). PZWL, Warszawa 2008: Stoś K, Głowala A. Suplementy diety ocena i kwalifikacja. Żyw Człow Metab 2011, 38(4):

7 176 Probl Hig Epidemiol 2017, 98(2): Bojarowicz H, Dźwigulska P. Suplementy diety. Część I. Suplementy diety, a leki porównanie wymagań prawnych. Hygeia Public Health 2012, 47(4): Śliwińska A, Olszówka M, Pieszko M. Ocena wiedzy na temat diet wegetariańskich wśród populacji trójmiejskiej. Zesz Nauk Akad Mor w Gdyni 2014, 86(12): Zachowania żywieniowe Polaków. Komunikat z badań CBOS nr 115/2014, Warszawa SPISKOM.POL/2014/K_115_14.PDF ( ). 10. Pyrzyńska E. Dieta wegetariańska w świetle zasad prawidłowego odżywiania postawy i zachowania wegetarian w Polsce. Zesz Nauk UEK 2013, 906: Craig WJ, Mangels AR. Position of the American Dietetic Association: Vegetarian diets. J Am Diet Assoc 2009, 109(7): Mangels AR, Messina V, Melina V. Position of the American Dietetic Association and Dietitians of Canada: Vegetarian diets. J Am Diet Assoc 2003, 103(6): Sicińska E, Cholewa M. Ocena potrzeb i możliwości zwiększenia zawartości witaminy B12 w diecie. Rocz PZH 2012, 63(1): Sobiecki JG, Appleby PN, Bradbury KE, Key TJ. High compliance with dietary recommendations in a cohort of meat eaters, fish eaters, vegetarians, and vegans: results from the European Prospective Investigation into Cancer and Nutrition-Oxford study. Nutr Res 2016, 36(5): Król E, Sobiech M, Krejpcio Z. Ocena spożycia składników mineralnych w całodziennych racjach pokarmowych wybranej grupy wegetarian i niewegetarian. Żywn Nauka Technol Jakość 2005, 2(43) supl: Sygnowska E, Waśkiewicz A. Rola suplementacji w uzupełnianiu niedoborów witamin i składników mineralnych w diecie Polaków objętych badaniem WOBASZ. Bromat Chem Toksykol 2008, 41(3): Reguła J, Gramza-Michałowska A, Stachowiak B. Udział suplementów diety w żywieniu osób dorosłych. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): Chabasiańska M, Przysławski J, Lisowska A i wsp. Typ i czas stosowania diety wegetariańskiej, a surowicze stężenie witaminy B12. Prz Gastroenterol 2008, 3(2): Herrmann W, Obeid R, Schorr H, et al. Enhanced bone metabolism in vegetarians the role of vitamin B12 deficiency. Clin Chem Lab Med 2009, 47(11): Płudowski P, Karczmarewicz E, Chlebna-Sokół D i wsp. Witamina D: Rekomendacje dawkowania w populacji osób zdrowych oraz w grupach ryzyka deficytów wytyczne dla Europy Środkowej 2013 r. Stand Med Pediatr 2013, 10: Bischoff-Ferrari HA, Shao A, Dawson-Hughes B, et al. Benefit-risk assessment of vitamin D supplementation. Osteoporos Int 2010, 21(7): Charzewska J, Chlebna-Sokół D, Chybicka A i wsp. Polskie zalecenia dotyczące profilaktyki niedoborów witaminy D Klin Pediatr 2009, 17(5): Grant WB. Using findings from observational studies to guide vitamin D randomized controlled trials. J Intern Med 2015, 277(1): Grygiel-Górniak B, Puszczewicz M. Witamina D nowe spojrzenie w medycynie i reumatologii. Post Hig Med Dosw 2014, 68: Człapka-Matyasik M, Jeszka J, Bajerska-Jarzębowska J. Analiza sposobu żywienia i parametrów antropometrycznych kobiet stosujących łagodne odmiany jarstwa. Żyw Człow Metab 2003, 30(1-2): Bancerz B, Duś-Żuchowska M, Cichy W, Matusiewicz H. Wpływ magnezu na zdrowie człowieka. Prz Gastroenterol 2012, 7(6): Saunders AV, Craig WJ, Baines SK. Zinc and vegetarian diets. MJA Open 2012, 1(suppl 2): Traczyk I, Ziemlański Ś. Porównanie wartości odżywczej racji pokarmowych wegetarian i osób żywiących się tradycyjnie. Żyw Człow Metab 2000, 27(1): Zielińska-Dawidziak M. Plant ferritin a source of iron to prevent its deficiency. Nutrients 2015, 7(2): Ströhle A, Waldmann A, Koschizke J, et al. Diet-dependent net endogenous acid load of vegan diets in relation to food groups and bone health-related nutrients: results from the German Vegan Study. Ann Nutr Metab 2011, 59(2-4): Knurick JR, Johnston CS, Wherry SJ, Aguayo I. Comparison of correlates of bone mineral density in individuals adhering to lacto-ovo, vegan, or omnivore diets: A cross-sectional investigation. Nutrients 2015, 7(5): Ho-Pham LT, Nguyen ND, Nguyen TV. Effect of vegetarian diets on bone mineral density: a Bayesian meta-analysis. Am J Clin Nutr 2009, 90(4): Aceves C, Anguiano B, Delgado G. The extrathyronine actions of iodine as antioxidant, apoptotic, and differentiation factor in various tissues, Thyroid 2013, 23(8): Tucker KL. Vegetarian diets and bone status. Am J Clin Nutr 2014, 100(suppl 1): 329S-335S. 35. Czajkowski K, Czerwionka-Szaflarska M, Charzewska J i wsp. Stanowisko Grupy Ekspertów w sprawie suplementacji kwasu dokozaheksaenowego i innych kwasów tłuszczowych omega-3 w populacji kobiet ciężarnych, karmiących piersią oraz niemowląt i dzieci. Pediatr Pol 2010, 85(6): Marra MV, Boyar AP. Position of the American Dietetic Association: nutrient supplementation. J Am Diet Assoc 2009, 109(12): Gyurko R, Van Dyke TE. The role of polyunsaturated ω-3 fatty acid eicosapentaenoic acid-derived resolvin e1 (RvE1) in bone preservation. Crit Rev Immunol 2014, 34(4):