CZY GAZ ZIEMNY BĘDZIE PALIWEM KONKURENCYJNYM?

Transkrypt

1 CZY GAZ ZIEMNY BĘDZIE PALIWEM KONKURENCYJNYM? Autorzy: Adam Szurlej, Mariusz Ruszel, Tadeusz Olkuski ("Rynek Energii" - październik 2015) Słowa kluczowe: gaz ziemny, rynek gazu, ceny gazu, gaz skroplony, bezpieczeństwo energetyczne Streszczenie. Głównym celem artykułu jest próba udzielenia odpowiedzi na tytułowe pytanie. W tym też celu została przeprowadzona analiza, ukazująca złożone uwarunkowania krajowego rynku gazu ziemnego oraz pozytywne zmiany na tym rynku. Porównanie dynamiki rozwoju krajowego rynku gazu ze zdecydowaną większością rynków krajów UE w ostatnich latach wypada korzystnie dla polskiego rynku. Dla oceny konkurencyjności gazu ziemnego w przyszłości niezbędne było przybliżenie najważniejszych relacji na rynku gazu skroplonego (LNG) ponieważ w najbliższych latach, te dostawy w dużej mierze mogą przesądzić o przewadze konkurencyjnej paliw gazowych. Mając na uwadze dominujący udział dostaw gazu z importu w artykule szczególną rolę poświęcono uwarunkowaniom geopolitycznym rynku gazu ziemnego. W dalszej części podjęto analizę kosztów importu gazu ziemnego, w tym LNG do wybranych krajów UE oraz Japonii oraz cen paliw gazowych dla odbiorców finalnych (gospodarstwa domowe oraz odbiorcy przemysłowi). Artykuł kończy się podsumowaniem, w którym przedstawiono najważniejsze wnioski. 1.WPROWADZENIE W ciągu ostatnich siedmiu lat światowe zapotrzebowanie na gaz ziemny wzrosło o przeszło 10%, a w latach o 40%. W wielu państwach gaz odgrywa kluczową rolę w strukturze zużycia energii pierwotnej, np. w USA, Holandii, Wielkiej Brytanii i na Węgrzech ten udział przekracza 30%, a w Rosji, Iranie i Pakistanie gaz jest dominującym paliwem z udziałem powyżej 50%. Przyrost bazy zasobowej związanej z tzw. rewolucją łupkową, dynamiczny rozwój rynku gazu skroplonego LNG (ang. Liquefied Natural Gas), czy też ekologiczne zalety związane z wykorzystaniem gazu dają nadzieję na umocnienie pozycji gazu ziemnego w światowym bilansie energetycznym w przyszłości. Jednym z decydujących czynników mających wpływ na przyszłe zapotrzebowanie na gaz ziemny są uwarunkowania ekonomiczne czy gaz ziemny będzie konkurencyjnym cenowo paliwem? Artykuł jest próbą odpowiedzi na to kluczowe, dla dalszego rozwoju rynku, pytanie. 2. KRAJOWY RYNEK GAZU ZIEMNEGO NA TLE RYNKU UE Zużycie gazu ziemnego w Polsce w 2014 r. wyniosło 14,8 mld m 3 (siódma pozycja w UE) i w porównaniu do 2013 r. zmniejszyło się o blisko 3%. Dla porównania w UE w tym czasie zużycie zmniejszyło się o 12%, co odpowiada redukcji o 51 mld m 3 [2]. Oceniając zmiany w zapotrzebowaniu na gaz ziemny rynku krajowego i unijnego, w dłuższej perspektywie czasowej, w latach , zauważa się odmienne tendencje. W przypadku rynku krajowego odnotowano 8% wzrost, a dla UE 22% spadek zapotrzebowania na gaz ziemny. W przypadku Polski, zwiększone zapotrzebowanie na gaz w ostatnich latach było związane m.in. z relatyw-

2 nie dobrym stanem gospodarki w latach skumulowany wzrost PKB wyniósł 23,8%, a dla UE wskaźnik ten wyniósł jedynie 0,6% (dla Grecji spadek o 25,8%). Te zmiany w zakresie zapotrzebowania na gaz wpłynęły na wskaźniki jednostkowego zużycia gazu w ciągu roku dla Polski ten wskaźnik za 2014 r. to 385 m 3 /osobę, dla UE 763 m 3 /osobę. Na podstawie wielkości tych wskaźników można ocenić stan rozwoju poszczególnych rynków gazu. Warto podkreślić, że pomimo jeszcze sporej różnicy pomiędzy wskaźnikiem dla rynku gazowego w kraju i UE, w ostatnich latach te dysproporcje zmniejszyły się. Spadek zapotrzebowania na gaz ziemny w większości krajów UE należy tłumaczyć m.in. mniejszym wykorzystaniem tego paliwa przez sektor energetyczny, głównie ze względu na wysokie ceny paliw gazowych, zwłaszcza w porównaniu do cen paliw stałych oraz dynamicznym wzrostem produkcji energii elektrycznej z jednostek wytwórczych bazujących na OZE. W przypadku Polski, zwiększone zapotrzebowanie na gaz w ostatnich latach, należy wiązać, o czym już wspomniano, z dobrym stanem gospodarki w okresie kryzysu światowego. Wzrost zużycia gazu był wspierany także poprzez inwestycje w rozbudowę sieci przesyłowej (w 2014 r. przybyło 310 km) i dystrybucyjnej (w 2014 r. przybyło 2,3 tys. km sieci dystrybucyjnej), które przekładają się na stopniowy na wzrost liczby odbiorców gazu, a tym samym wzrost jego zużycia [27]. Relatywnie wysokie temperatury w sezonach jesienno-zimowych 2013/2014 i 2014/2015 miały wpływ na spadek zapotrzebowania na gaz. Analizując zmiany jakie zaszły na krajowym rynku gazu ziemnego warto podkreślić osiągnięcie wzrostu w zakresie bezpieczeństwa dostaw gazu, który był możliwy dzięki zrealizowanym inwestycjom infrastrukturalnym, które umożliwiły zwiększenie możliwości technicznych pozyskania gazu z kierunków alternatywnych wobec kierunku wschodniego, czego potwierdzeniem są dane zestawione w tabeli 1. Inwestycje te, jakże ważne dla zapewnienia bezpieczeństwa energetycznego w obszarze gazu ziemnego zostały przybliżone m. in. w publikacjach [16][17][18][30][37]. Z inwestycjami w sektorze energii wiąże się kompleksowa analiza ryzyka, którą można dokonać z zastosowaniem zaawansowanych metod oceny ekonomicznej [34][42]. Warto podkreślić, że oprócz inwestycji w infrastrukturę gazową (np. połączenia międzysystemowe), w drugiej połowie 2011 r. na polskim odcinku gazociągu przesyłowego rozpoczęto także realizację usługi rewersu wirtualnego przez OGP Gaz System SA. Umożliwiło to realizację dodatkowych dostaw gazu ziemnego i było kolejnym krokiem w zakresie powiązania krajowego rynku gazu z rynkiem wspólnotowym. W ostatnich latach widoczny jest wzrost dostaw gazu realizowanych w ramach usługi rewersu wirtualnego na gazociągu jamalskim, w 2012 r. tą drogą sprowadzono 0,8 mld m 3 gazu, w 2013 r. 1,8 mld m 3, a w 2014 r. 1,9 mld m 3, co stanowiło 12% krajowego zużycia gazu ziemnego [27]. Tabela 1. Struktura dostaw gazu ziemnego do Polski w latach [%] [17][27] Wyszczególnienie Kierunek wschodni 65,5 63,4 62,6 58,5 57,10 54,4 Dostawy z UE 5,8 7,4 10,7 14,8 15,90 17,4 Wydobycie własne 28,7 29,2 26,7 26,7 27,00 28,2

3 Oddanie do eksploatacji terminalu LNG w Świnoujściu, planowane na drugą połowę 2015 r., włączy Polskę do globalnego rynku LNG, dynamicznie się rozwijającego w ostatnich latach. Rozpoczęcie dostaw LNG będzie dodatkowym bodźcem dla rozwoju krajowego rynku gazu ziemnego. Optymizmem napawają spadki cen LNG, o czym szerzej w rozdziale 4. Warto także podkreślić zrealizowane inwestycje w zwiększenie pojemności podziemnych magazynów gazu (PMG). Są to z punktu widzenia bezpieczeństwa energetycznego bardzo ważne inwestycje, mając na uwadze doświadczenia z rosyjsko ukraińskiego kryzysu gazowego z początku 2009 r. Łączna pojemność krajowych PMG jeszcze kilka lat temu wynosiła 1,6 mld m 3, na koniec 2014 r. 2,685 mld m 3 (PMG gazu ziemnego wysokometanowego), a w perspektywie 2021 r. ma wzrosnąć do 4,94 mld m 3 [19][27]. Dalsza liberalizacja rynku gazu ziemnego może być dodatkowym bodźcem dla rozbudowy krajowej bazy PMG, a zwłaszcza kawernowych magazynów gazu, cechujących się wysoką elastycznością pracy (niezbędne dla arbitrażu cenowego) [7][8][16][25]. Porównując krajowy rynek gazu z rynkiem UE, zwracają uwagę różnice w strukturze zużycia paliw gazowych. W przypadku kraju głównym odbiorcą gazu jest przemysł, który zużywa przeszło 60%, w UE dominującymi odbiorcami są gospodarstwa domowe i handel, gdzie trafia 43% gazu. W UE 23% gazu jest kierowane do sektora energetycznego, w Polsce ten udział jest trzykrotnie mniejszy. Nie mniej jednak, analiza planów inwestycyjnych krajowych przedsiębiorstw energetycznych wskazuje na wzrost zainteresowania rozwojem energetyki gazowej. Główną barierą dla rozwoju tej energetyki są relatywnie wysokie ceny gazu ziemnego. Doświadczenia USA z ostatnich lat wskazują, że dzięki spadkowi cen gazu ziemnego, obserwuje się stopniowy wzrost jego wykorzystania w wytwarzaniu energii elektrycznej [8][35]. 3. GEOPOLITYCZNE UWARUNKOWANIA RYNKU GAZU ZIEMNEGO Z PERSPEKTYWY RYNKU POLSKIEGO W ostatnich latach zauważa się, że coraz większy wpływ na rynek gazu ziemnego mają dostawy gazu skroplonego - LNG. W lipcu 2015 r. Komisja Europejska (KE) rozpoczęła konsultacje projektu strategii rozwoju LNG oraz magazynów gazu ziemnego dla UE. W tym projekcie KE podkreśliła, że Unia Europejska (UE) ma potencjał importowy gazu ziemnego drogą morską na poziomie 197 mld m³ [4]. Jeżeli weźmie się pod uwagę fakt, że zdolności importowe terminali LNG w UE wykorzystywane są obecnie na poziomie około 25%, to zauważy się istniejący potencjał w tym zakresie [31]. Spośród państw unijnych najlepiej rozwiniętą infrastrukturę LNG posiada Hiszpania, która dysponuje zdolnościami regazyfikacji na poziomie około 69 mld m³ gazu ziemnego rocznie [9][32]. Z tego względu ma najlepiej zdywersyfikowaną strukturę dostaw tego surowca, gdyż sprowadza gaz ziemny od kilkunastu dostawców oraz reeksportuje go na rynki azjatyckie. Realizację tego typu transkacji umożliwiają Hiszpanii wysokie ceny gazu skroplonego w regionie Azji i Pacyfiku, na które wpłynęło rosnące zapotrzebowanie na surowiec w Japonii (po katastrofie elektrowni jądrowej w Fukus-

4 himie) oraz innych państw tego obszaru. Zupełnie inaczej ceny gazu ziemnego kształtują się w państwach Ameryki Północnej. W 2014 r. cena LNG dostarczanego do Japonii była prawie 4-krotnie wyższa niż cena gazu ziemnego w USA oraz ponad 4-krotnie wyższa niż cena tego surowca w Kanadzie [2]. Istotny wpływ na różnice cenowe ma również wzrost produkcji gazu ze skał łupkowych w USA. Dynamicznie rozwijający się rynek LNG sprawia, że zmiany jakie zachodzą na jednych rynkach gazu ziemnego oddziaływują na inne w dużo większym stopniu niż dotychczas. Analizując w tym kontekście uwarunkowania geopolityczne dostrzega się kilka istotnych kwestii. Po pierwsze, w wielu państwach odkryto w ostatnich latach nowe złoża gazu ziemnego (Cypr, Egipt, Grecja, Izrael, Liban, Syria, Turcja). Wraz z pojawieniem się nowych żłóż niektóre z państw rozważają budowę terminali LNG umożliwiających eksport tego surowca na rynki europejskie (m.in. Cypr, Izrael). Oznacza to pojawienie się kolejnego potencjału surowcowego zlokalizowanego w regionie Morza Śródziemnomorskiego, które będzie rywalizowało o rynki zbytu. Trzeba pamiętać również o potencjale zlokaliwanym w regionie Arktyki, gdzie według różnych źródeł znajduje się kilkadziesiąt procent światowych zasobów ropy naftowej i gazu ziemnego. Topniejące lodowce w tym regionie mogą przyczynić się do powstania nowego morskiego szlaku handlowego, którym surowce energetyczne z Arktyki mogłyby być eksportowane drogą morską na rynek Azji i Pacyfiku. Oznacza to, że wraz z pojawieniem się nowych źródeł gazu ziemnego zwiększy się konkurencja pomiędzy dostawcami tego surowca. Po drugie, dostrzega się systematyczny wzrost ilości gazu skroplonego na rynkach światowych, co wynika ze wzrostu produkcji dostychczasowych eksporterów oraz aspiracji kolejnych państw. W ostatnich latach produkcję LNG zwiększył Katar, stając się największym eksporterem gazu skroplonego na świecie. Istotny wzrost produkcji zanotowały również Malezja oraz Australia, która buduje obecnie kolejne eksportowe terminale LNG. W Afryce realizowane są inwestycje w kolejne eksportowe terminale LNG (m.in. Algieria, Nigeria, Mozambik, Tanzania) [12]. Rynek LNG rozwija się dynamicznie w Ameryce Północnej, gdyż Kanada oraz USA ogłosiły realizację projektów terminali eksportowych LNG, które mogą zapewnić zdolności eksportowe na poziomie kiluset mld m³ rocznie [15]. Należy mieć również na uwadze potencjał surowcowy i aspiracje na rynku LNG Federacji Rosyjskiej, a także Iranu, który w ostatnim czasie rozpoczął rozmowy, mające na celu eksportowanie ropy naftowej oraz gazu ziemnego drogą morską na rynek europejski. Oznacza to, że w skali światowej zaostrzać się będzie konkurencja zarówno pomiędzy dostawcami gazu skroplonego drogą morską, jak również pomiędzy eksporterami gazu ziemnego rurociągami i terminalami LNG. Po trzecie, w konsekwencji powyższych procesów, a więc wraz ze wzrostem rywalizacji na rynkach światowych oraz pojawieniem się coraz większej ilości gazu ziemnego systematycznie będzie spadała jego cena. Podkreśla się, że od 2008 r. cena gazu ziemnego w ramach transakcji krótkoterminowych jest niższa niż w ramach kontraktów długoterminowych (opartych o mechanizm indeksowania do cen ropy naftowej i produktów ropopochodnych), które oferowane są przez Federację Rosyjską, Norwegię oraz Algierię [40]. Dostęp do globalnego rynku LNG przyczynia się do wyceny rynkowej gazu ziemnego. Analizy przeprowadzone przez S. Dorigoni, C. Graziono i F. Pontoni wskazują, że obecność dostawców LNG na rynku gazu ziemnego zwiększa konkurencję rynkową [3]. Staje się również instrumentem negocja-

5 cyjnym, gdyż pozwala na renegocjowanie ceny gazu ziemnego dostarczanego rurociągami w ramach kontraktów długoterminowych [31]. Potwierdza to kryzys libijski i uszkodzenie w 2011 r. rurociągu Greenstream (doprowadził do ograniczenia dostaw gazu ziemnego do Włoch), który nie przyczynił się do wzrostu importu gazu skroplonego do Włoch, lecz spowodował, że Włosi wykorzystali potencjał terminali LNG jako instrument umożliwiający zakontraktowanie po korzystniejszej cenie dodatkowej ilości gazu ziemnego z Rosji przez rurociąg z Austrii [26]. Z perspektywy Polski istotne jest, że budowany terminal LNG w Świnoujściu stworzy dostęp do globalnego rynku gazu skroplonego. Potencjał instalacji na poziomie 5 mld m³, zaś docelowo 7,5 mld m³ stwarza podstawy, aby o polskich odbiorców rywalizowali różni dostawcy. Niezbędne jest w tym celu ograniczenie procedur biurokratycznych, gdyż już dzisiaj podkreśla się, że mogą one stanowić jedną z barier wejścia na rynek gazu ziemnego. Mając to na uwadze UE podkreśla, że należy ograniczać bariery administracyjne [4]. Jednocześnie w tym samym dokumencie wskazuje się, że celem UE jest umożliwienie wszystkim państwom unijnym dostępu do globalnego rynku LNG. Państwa Grupy Wyszehradzkiej takich jak Czechy, Słowacja i Węgry, ze względu na brak dostępu do morza, nie będą mogły mieć bezpośredniego dostępu do rynku gazu skroplonego. Szansą w tym zakresie jest dla nich rozwój współpracy regionalnej z Polską, aby za pośrednictwem polskiego systemu przesyłowego gazu ziemnego - w ramach unijnego korytarza gazowego Północ-Południe - uzyskać dostęp do rynku LNG. Paliwo to będzie miało coraz większe zastosowanie nie tylko w sektorze energii, lecz również wykorzystywane będzie do bunkrowania statktów, tankowania ciężarówek, a także samolotów. Potwierdzają to trendy, które dostrzega się w Chińskiej Republice Ludowej, USA, a także Norwegii i Hiszpanii, gdzie LNG jest coraz powszechniej używanym paliwem w transporcie. Korytarz Północ-Południe wraz z terminalem LNG w Świnoujściu stanowi dla państw V4 szansę na zmniejszenie uzależnienia od dostaw gazu ziemnego z jednego źródła. W ten sposób dostęp do globalnego rynku LNG stwarzałby możliwości obniżenia ceny surowca na tych rynkach. Niezbędna jest wspópraca regionalna pomiędzy państwami V4, a także zwiększenie zaufania w tym zakresie. W ten sposób kraje V4 mogą dążyć do poprawy wspólnego bezpieczeństwa energetycznego w tej części Europy rys. 1 [38]. Dostęp do globalnego rynku LNG będzie oddziaływał na sytuację Polski, jak również pozostałych państw w regionie. Nie można wykluczyć scenariusza, że potencjał terminalu LNG nie będzie w pełni wykorzystywany, gdyż wraz z jego uruchomieniem zwiększy się rosyjska presja, aby zachować pozycję dostawcy na rynki państw V4. Z tego względu nie można wykluczyć sytuacji, że rywalizacja globalnych dostawców gazu skroplonego o dostawy tego surowca do Europy Środkowo- Wschodniej przyczyni się do obniżenia ceny dostarczanego gazu ziemnego z Rosji. Należy zauważyć, że po uruchomieniu terminalu LNG w litewskiej Kłajpedzie Rosjanie zgodzili się obniżyć cenę gazu ziemnego dostarczanego do tego państwa. Oznacza to, że posiadanie tej strategicznej instalacji umożliwiać będzie arbitraż cenowy.

6 Rys.1. Korytarz gazowy Północ-Południe w kontekście systemu przesyłowego gazu ziemnego w Polsce [32] 4. ANALIZA CEN GAZU ZIEMNEGO Ceny gazu ziemnego w przypadku krajów UE są w większości przypadków uzależnione od kosztów jego importu. W krajach UE w ciągu ostatnich latach stopniowo obniża się wydobycie własne gazu ziemnego, tak więc dla zbilansowania popytu niezbędny jest import tego paliwa realizowany poprzez gazociągi oraz w formie LNG. Udział LNG w odniesieniu do całkowitego importu w latach kształtował się na poziomie od 13% do 25%, co odpowiada wielkościom dostaw mld m 3. Zależność od importu gazu ziemnego w UE zwiększyła się z 52% w 2003 r. do blisko 70% obecnie. Te niekorzystne zmiany najlepiej widać na przykładzie Wielkiej Brytanii, która jeszcze w 2003 r. była samowystarczalna pod względem gazu ziemnego, a obecnie jest jednym z największych importerów gazu w UE (poziom uzależnienia od importu w 2014 r. 45%) [2] [17]. Na rys. 2 i 3 przedstawiono jak kształtowały się koszty importu gazu ziemnego do wybranych krajów UE dostarczanego poprzez gazociągi i w formie LNG. Mając na uwadze, że Japonia jest największym odbiorcą LNG na rys. 3 uwzględniono też koszty importu LNG do Japonii.

7 Rys.2. Koszty importu gazu ziemnego do wybranych państw UE poprzez gazociągi [USD/1000 m 3 ] [opracowanie własne na podstawie 13] Rys.3. Koszty importu LNG do wybranych państw UE i Japonii [USD/1000 m 3 ] wg [13] Wielka Brytania charakteryzowała się najniższymi kosztami importu gazu, o średnio 35% niższe w porównaniu do średnich kosztów importu gazu dla UE. Zapewne wpływ na tę sytuację ma bardzo dobrze rozwinięta infrastruktura przesyłowa umożliwiająca dywersyfikację dostaw, gaz może być importowany zarówno poprzez gazociągi, jak i 4 terminale LNG. Także w przypadku kosztów importu LNG zauważalne są pewne różnice, Wielka Brytania także charakteryzuje się najniższymi kosztami wśród państw UE, aczkolwiek te różnice są mniejsze (14%) niż w przypadku analizowanych wcześniej kosztów dostaw gazu gazociągami. Na rys.

8 3 widać zdecydowaną różnicę pomiędzy poziomem kosztów importu LNG do krajów UE oraz Japonii. W tym drugim przypadku, jak już wcześniej wspomniano, awaria elektrowni w Fukushimie przełożyła się na zwiększenie importu surowców energetycznych, w tym LNG, co skutkowało wzrostem cen tego paliwa (w latach koszty importu LNG w Japonii były średnio przeszło 60% wyższe niż dla UE) [11]. Analizując koszty sprowadzanego gazu ziemnego poprzez gazociągi można zauważyć, że najwyższe wartości przypadały na 2008 r. oraz lata , niższe koszty przypadały na lata Wpływ na kształtowanie się tych kosztów miały notowania ropy naftowej na światowych giełdach i produktów ropopochodnych, aczkolwiek obecnie coraz mniejsze znaczenie na koszty importu gazu mają ceny ropy. Niemniej jednak obserwowana od drugiej połowy 2014 r. przecena ropy naftowej ma przełożenie na ceny paliw gazowych. Jak widać z rys. 2 w analizowanym okresie można zauważyć spore różnice. W tabeli 1 przedstawiono jak kształtowały się ceny LNG w wybranych państwach świata. Tabela 1. Zmiany cen LNG w wybranych państwach świata wrzesień 2014 czerwiec 2015 r. [USD/1000 m 3 ] wg [ 6] Państwo wrz-14 kwi-15 cze-15 zm. zm.[%] /4 Argentyna 361,9 283,4 266,1 95,8 26,5 Brazylia ,6 93,4 26,6 Korea 371,5 277,7 261,1 110,4 29,7 Japonia 371,5 277,4 263,6 107,9 29,0 Indie 359,1 268,9 260,5 98,6 27,5 Chiny 357,4 263,6 258,3 99,1 27,7 Wielka Brytania 233,5 244,3 225,7 7,8 3,3 Hiszpania 323, ,6 83,1 25,7 Belgia 239,9 237,4 234,2 5,7 2,4 USA 86,3 90,2 93,8-7,5-8,7 Jak widać z tabeli 1, w ciągu 10 miesięcy ceny LNG obniżyły się w większości przypadków ponad 20%. Ponadto, można zaobserwować zbliżenie się cen LNG, w czerwcu 2015 r. płaconych w Azji i Ameryce Południowej i Środkowej do cen w Europie, a jeszcze kilka lat temu ceny pomiędzy rynkiem azjatyckim a europejskim były znaczące [41]. Ten spadek cen LNG zapewne przełoży się na wzrost jego importu na rynki europejskie i przyczyni się do zmniejszenia się obecnych różnic w cenach gazu pomiędzy rynkiem azjatyckim, amerykańskim i europejskim rys. 4. Zgodnie z przewidywaniami Międzynarodowej Agencji Energii, różnice cen pomiędzy rynkiem gazu Japonii oraz USA zmniejszą się z 4,4 (krotność) do 1,9 w 2040 r. [14] Warto dodać, że ceny gazu ziemnego na rynku amerykańskim nie tylko są przeszło dwukrotnie niższe od cen europejskich, ale także, w przeliczeniu na jednostkę energii, są niższe od cen węgla w USA i coraz skuteczniej konkurują z węglem w strukturze dostaw paliw do energetyki [20]. Dalsze utrzymanie się niskich cen LNG będzie korzystne dla rynku gazu ziemnego w Polsce, mając na uwadze oddanie terminala LNG w Świnoujściu w perspektywie najbliższych miesięcy.

9 sty 14 lut 14 mar 14 kwi 14 maj 14 cze 14 lip 14 sie 14 wrz 14 paź 14 lis 14 gru 14 sty 15 lut 15 mar 15 kwi 15 maj 15 cze 15 lip 15 cena [USD/1000m3] Na rys. 5 zestawiono wydatki związane z importem gazu ziemnego oraz ilości importowanego paliwa w latach do Polski. Jak widać wydatki importowe rosły niewspółmiernie do wolumenu importu gazu ziemnego; o ile w latach import gazu wzrósł o blisko 50%, to wydatki związane z importem gazu wzrosły przeszło pięciokrotnie. Wzrost tych wydatków był związany przede wszystkim ze znaczącym wzrostem średniej ceny importowanego gazu: 113 Euro/1000 m 3 (2002 r.), 391 Euro/1000 m 3 (2012 r.). W 2013 r. cena jednostkowa importu gazu ziemnego uległa obniżeniu do 341 Euro/1000 m 3, m.in. ze względu na zakończenie negocjacji pomiędzy PGNiG i rosyjskim GAZPROMEM w listopadzie 2012 r., w ich wyniku zmieniono formułę cenową i uzyskano korzystniejsze warunki zakupu gazu [1][28] Gaz LNG Gaz UE Gaz USA Gaz Europa Gaz USA Gaz LNG Rys. 4. Porównanie cen gazu ziemnego na rynku europejskim, amerykańskim oraz w dostawach LNG do Japonii [USD/1000 m 3 ] wg [ 40] Rys. 5. Analiza wydatków importywch [mld Euro, lewa oś] oraz wolumnetów importu gazu ziemnego [mld m 3, prawa oś] do Polski w latach wg [28]

10 Pomimo wysiłków organów Unii Europejskiej mających na celu budowę jednolitego rynku energii poprzez m.in. pełną integrację hurtowych rynków gazu ziemnego we wspólnocie, istnieją dysproporcje pomiędzy cenami hurtowymi tego surowca w poszczególnych krajach (najniższe ceny występują na rynku brytyjskim). Analiza cen detalicznych gazu ziemnego w UE także ukazuje zróżnicowanie cen gazu na poziomie odbiorców detalicznych tabela 2. Tabela 2. Ceny detaliczne dla odbiorców przemysłowych i gospodarstw domowych w wybranych krajach UE w czwartym kwartale 2014 r. [ceuro/kwh] [5] Państwo Przemysł Gospodarstwa domowe Austria 3,68 7,48 Belgia 2,66 6,35 Hiszpania 3,17 7,52 Francja 3,06 7,07 Niemcy 3,52 6,75 Republika Czeska 3,07 5,63 Rumunia 2,68 3,11 Polska 3,28 4,92 Węgry 3,21 3,53 Wielka Brytania 2,97 5,98 Włochy 3,07 7,74 Jak można zauważyć z tabeli 2 na najniższe ceny gazu odbiorcy przemysłowi mogą liczyć w Belgii, Rumunii oraz Wielkiej Brytanie, zaś odbiorcy domowi w Rumunii, na Węgrzech oraz w Polsce. Trudno sprecyzować główny czynnik, przez który ceny gazu w poszczególnych krajach UE są zróżnicowane. Zapewne do głównych czynników należy zaliczyć: stopień rozwoju konkurencji oraz udział wydobycia własnego w bilansie zużycia gazu ziemnego. Biorąc pod uwagę te czynniki to zapewne do ścisłej czołówki państw UE o wysoce rozwiniętej konkurencji na rynku gazu zalicza się Wielką Brytanię oraz Belgię, zaś oceniając poszczególne rynki gazu pod względem stopnia zbilansowania popytu na paliwa gazowe poprzez wydobycie z własnych złóż należy wymienić Rumunię, Wielką Brytanię oraz Polskę. W przypadku Polski, dalszy rozwój konkurencji na krajowym rynku gazu będzie wywierać presję na kształtowanie się cen gazu, podobnie jak to ma miejsce w przypadku rynku energii elektrycznej [21][22][23]. Analiza udzielonych koncesji na obrót gazem ziemnym z zagranicą oraz obrót paliwami gazowymi w ostatnich latach wskazuje, że rośnie zainteresowanie podmiotów gospodarczych, także zagranicznych, rynkiem gazu ziemnego w Polsce. Także dane OGP Gaz System S.A. potwierdzają rozwój krajowego rynku gazu ziemnego w 2013 r. liczba klientów operatora gazowego zwiększyła się o 26 podmiotów, a tylko w okresie luty lipiec odnotowano przyrost o 16 nowych klientów, według stanu na koniec lipca 2015 r. liczba przedsiębiorstw korzystających z usługi przesyłowej wzrosła do 106 podmiotów [27][29].

11 5. PODSUMOWANIE Krajowy rynek gazu ziemnego charakteryzuje się potencjałem rozwojowym, czego potwierdzeniem może być fakt, że w ostatnich kryzysowych latach, odnotowano zwiększenie zapotrzebowania na błękitne paliwo. W krajach UE tylko w nielicznych przypadkach odnotowano wzrosty w zapotrzebowaniu na gaz. Dalszy rozwój rynku uzależniony będzie m.in. od konkurencyjności cenowej gazu ziemnego. Ceny gazu ziemnego stanowią istotny element kosztów zarówno w tej gałęzi przemysłu, które obecnie jest największym odbiorcą gazu ziemnego (produkcja nawozów mineralnych), jak i w sektorze wytwarzania energii elektrycznej oddanie do eksploatacji bloków gazowo parowych we Włocławku i Stalowej Woli w 2016 r. zwiększy około dwukrotnie zapotrzebowanie na gaz ziemny na cele energetyczne [10]. Szacuje się, że w najbliższych latach to energetyka będzie tym najbardziej perspektywicznym segmentem rozwojowym dla krajowego rynku gazu ziemnego [24][33][36]. Interesującym kierunkiem wykorzystania gazu ziemnego jest jego wykorzystanie jako paliwa (CNG/LNG) w środkach transportu: od samochodów osobowych, poprzez autobusy, a na statkach skończywszy (LNG). Dynamika dalszego zwiększenia udziału paliw gazowych w energetyce zależeć będzie od wielu czynników, w pierwszej kolejności od czynników ekonomicznych. Bazując na danych z 2014 r. dotyczących jednostkowych kosztów wytworzenia energii elektrycznej w głównych technologiach energetycznych, nie można powiedzieć, że wykorzystanie paliw gazowych jest konkurencyjne względem użycia węgla kamiennego, czy brunatnego. Jednak należy mieć na uwadze, że ceny uprawnień do emisji CO 2 utrzymują się w 2015 r. na poziomie ok. 7-8 Euro/Mg. Działania podejmowane przez organy UE mogą zmierzać do wzrostu tych cen, co będzie wspierać także i technologie energetyczne bazujące na gazie ziemnym. Warto także wskazać na szanse obniżenia się cen gazu ziemnego, szczególnie dla odbiorców przemysłowych, które należy wiązać z kontynuacją budowy konkurencyjnego rynku gazu ziemnego, spadkiem kosztów pozyskania gazu z importu, które są uzależnione m.in. od pomyślnego zakończenia negocjowanych kontraktów długoterminowych oraz wykorzystania nowych możliwości technicznych w zakresie dostaw gazu ziemnego, jak również zwiększenia roli kontraktów krótkoterminowych względem długoterminowych. LITERATURA [1] Biały R., Janusz P., Łoś M., Szurlej A.: Analiza kosztów importu gazu ziemnego do Polski i ich wpływ na strukturę dostaw. Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energią PAN, nr 87, 2014, s [2] BP: BP Statistical Review of World Energy. June 2015; [3] Dorigoni S., Graziano C., Pontoni F.: Can LNG increase competetivness in the natural gas market. Energy Policy, 38, 2010, s [4] EC- European Commission: Consultation on an EU strategy for liquefield natural gas and gas storage; %20publication.pdf (dostęp: r.).

12 [5] European Commission, Directorate-General for Energy: Market Observatory for Energy, Quarterly Report, Volume 7, 2015 (issue 4; fourth quarter of 2014). [6] The Federal Energy Regulatory Commission FERC: LNG - World Prices and Sendout; (dostęp: r.). [7] Frączek, P., Kaliski, M.: The Deregulation of Natural Gas Markets and its Consequences for Gas Recipients in the EU. Archives of Mining Sciences 54, 4, 2009, [8] Gawlik, L. (red.): Węgiel dla polskiej energetyki w perspektywie 2050 roku - analizy scenariuszowe. Górnicza Izba Przemysłowo-Handlowa, Wyd. Instytutu GSMiE PAN, 2013, Katowice, s [9] GLE: LNG Map, GLE LNG Map: (dostęp: r.). [10] Gross-Gołacka E., Lubiewa-Wieleżyński W., Sikora A.P., Szurlej A., Biały R.: Wyzwania dla producentów nawozów mineralnych w kontekście liberalizacji krajowego rynku gazu ziemnego. Przemysł Chemiczny, ISSN , t. 92, nr 8, 2013, s [11] Grudziński Z., Szurlej A.: Węgiel, ropa, gaz ziemny analiza cen w latach Przegląd Górniczy, t. 67 nr 7 8, 2011, s [12] IEA: Gas Medium-Term Market Report Market Analysis and Forecasts to International Energy Agency, Paris 2014, s [13] IEA - International Energy Agency. Natural Gas Information (2015 edition), Paris, France. [14] IEA - International Energy Agency. World Energety Outlook Paris, France. [15] IGU: World LNG Report Edition. World Gas Conference Edition. International Gas Union, 2015, s [16] Iwicki K., Janusz P., Szurlej A.: Zmiany krajowego ustawodawstwa a rozwój rynku gazu ziemnego. Wiadomości Naftowe i Gazownicze, 2013, R. 16, nr 11, s [17] Janusz P.: Aktualna sytuacja na rynku gazu ziemnego perspektywy rozwoju. Polityka Energetyczna, 2013, t.16, z.2. [18] Janusz P., Pikus P., Szurlej A.: Rynek gazu ziemnego w Polsce stan obecny i perspektywy rozwoju. Gaz, Woda i Technika Sanitarna nr 1, 2013, s [19] Kaliski M., Janusz P., Szurlej A.: Wpływ kryzysu gazowego rosyjsko-ukraińskiego z początku 2009 r. na rynek gazu ziemnego w Polsce, Gaz, Woda i Technika Sanitarna, t. 83, nr 7 8, 2009, s [20] Kaliski M., Szurlej A., Grudziński Z.: Węgiel i gaz ziemny w produkcji energii elektrycznej Polski i UE. Polityka Energetyczna, t.15, z.4, 2012, s [21] Kamiński J.: Market power in a coal-based power generation sector: The case of Poland. Energy. Volume 36. Issue 11., 2011, str [22] Kamiński J.: The impact of liberalisation of the electricity market on the hard coal mining sector in Poland, Energy Policy. Volume 37. Issue [23] Kamiński J.: The development of market power in the Polish power generation sector: A 10-year perspective. Energy Policy. Volume 42, 2012, pages [24] Kaproń H.: Różne segmenty rynku gazu w Polsce. Rynek Energii, nr 4, 2011, s.3-8.

13 [25] Kosowski P., Stopa J., Rychlicki S.: Prognozy zapotrzebowania na podziemne magazynowanie gazu w Polsce na tle sytuacji bieżącej i scenariuszy rozwoju rynku gazowego. Rynek Energii, nr 5, 2013, s [26] Lochner S., Dieckhoner C.: Civil unrest in North Africa - Risks for natural gas supply. Energy Policy, 45, 2012, p [27] Minister Gospodarki: Sprawozdanie Ministra Gospodarki z wyników monitorowania bezpieczeństwa dostaw paliw gazowych za okres od dnia 1 stycznia 2014 r. do dnia 31 grudnia 2014 r. Warszawa, 2015; [28] Ministerstwo Gospodarki POLSKA Raport o stanie handlu zagranicznego. Warszawa; (dostęp: ) [29] OGP Gaz-System S.A.; (dostęp r.) [30] Olkuski T.,, Szurlej A., Janusz P.: Realizacja polityki energetycznej w obszarze gazu ziemnego. Polityka Energetyczna, t. 18, z. 2, 2015, s [31] Ruszel M.: Znaczenie terminali LNG na wspólnym rynku energii UE. Polityka i Społeczeństwo, nr 4, [32] Ruszel M.: Bezpieczeństwo energetyczne Polski. Wymiar teoretyczny i praktyczny. Wydawnictwo Rambler. Warszawa 2014, s [33] Rychlicki S., Siemek J.: Stan aktualny i prognozy wykorzystania gazu ziemnego do produkcji energii elektrycznej w Polsce. Gospodarka Surowcami Mineralnymi, t.29, z.1, 2013, s [34] Saługa P.:Aplikacja algorytmu analizy opcji rzeczowych w procesie oceny ekonomicznej przedsięwzięcia modernizacji elektrociepłowni. Rynek Energii, nr I(VI), 2011, s [35] Szurlej A., Janusz P.: Natural gas economy in the United States and European markets. Mineral Resources Management 29, 4, 2013, p [36] Szurlej A.: Możliwości konkurencyjności gazu ziemnego jako surowca do wytwarzania energii elektrycznej, Gospodarka Surowcami Mineralnymi, ISSN , t. 24, z. 3/3, 2008, s [37] Szurlej A.: The state policy for natural gas sector. Archives of Mining Sciences, ISSN , vol. 58 no. 3, 2013, pp [38] Turowski P.: Bezpieczeństwo dostaw gazu dla Grupy Wyszehradzkiej i pozostałych państw Unii Europejskiej. Kwartalnik Bezpieczeństwo Narodowe, nr 30 (2014), BBN, Warszawa 2014, s.113. [39] Wood D. A.: A Review and Outlook for the Global LNG Trade. Journal of Natural Gas Science & Engineering, tom 9, listopad 2012, s [40] World Bank Global Commodity Markets, 2015 (dostęp: r.). [41] Zajdler R.: Polski rynek hurtowego gazu ziemnego na tle rynków Unii Europejskiej, Warszawa 2014 (dostęp: r.) [42] Zamasz K., Saługa P.: Ocena efektywności ekonomicznej projektu rozbudowy mocy elektrociepłowni z wykorzystaniem analizy drzew decyzyjnych. Rynek Energii, nr 2 (87), 2010, s

14 WILL NATURAL GAS BE COMPETITIVE FUEL? Keywords: natural gas, natural gas market, gas prices, LNG, energy security Summary. The paper mainly tries to answer the title question. To this end, an analysis was carried out, showing the complex conditions of the domestic natural gas market and positive developments on this market. When comparing the dynamics of domestic gas market with a large majority of EU national markets in recent years, Poland s market holds a positive record. To assess the competitiveness of natural gas in the future, it was necessary to explain the most important relations on the LNG market, since in the coming years these supplies may largely decide upon the competitive advantage of gaseous fuels. Having in mind the dominant market share of imported gas supplies, particular attention was given to the geopolitical context of the natural gas market. Further in the paper, the costs of natural gas imports were analysed, including the imports of LNG to selected EU countries and Japan, as well as the prices of gaseous fuels for end customers (households and industrial customers). The paper closes with a summary that outlines the main conclusions. Adam Szurlej, dr hab. inż., AGH w Krakowie, Wydział Wiertnictwa, Nafty i Gazu, Katedra Inżynierii Gazowniczej, adiunkt. szua@agh.edu.pl Mariusz Ruszel, dr, Politechnika Rzeszowska, Wydział Zarządzania, Katedra Ekonomii. mruszel@prz.edu.pl, tel. (17) Tadeusz Olkuski, dr hab. inż., AGH w Krakowie, Wydział Energetyki i Paliw, Katedra Zrównoważonego Rozwoju Energetycznego, adiunkt. olkuski@agh.edu.p Praca finansowana z badań statutowych AGH nr: oraz badań statutowych U- 598/DS Katedry Ekonomii WZ PRz.