PROCESY SPOŁECZNE A ZMIANY ŚWIADOMOŚCI W KWESTII BEZPIECZEŃSTWA KONTEKST SOCJOLOGICZNY

Transkrypt

1 ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3096 SOCJOLOGIA XLV WROCŁAW 2009 JAN MACIEJEWSKI Uniwersytet Wrocławski PROCESY SPOŁECZNE A ZMIANY ŚWIADOMOŚCI W KWESTII BEZPIECZEŃSTWA KONTEKST SOCJOLOGICZNY WSTĘP Kwestia bezpieczeństwa ma fundamentalne znaczenie dla rozwoju każdego społeczeństwa, dlatego też należy rozważać to pojęcie zarówno jako stan, jak i proces społeczny. W celu jego zapewnienia konieczna i niezbędna jest umiejętność trafnego rozpoznawania pojawiających się zagrożeń i zapobiegania im na różnych poziomach życia politycznego, gospodarczego i społecznego. Istnieje więc uzasadniona potrzeba zbadania najważniejszych procesów społecznych, wpływających na poziom bezpieczeństwa. Chociaż poczucie bezpieczeństwa jest kategorią subiektywną, to obecnie zauważalny jest wzrost jego wartości w odczuciu społecznym, poza tym bezpieczeństwo stało się wartością ponadnarodową, a według niektórych ośrodków decyzyjnych globalną. Współczesne rozumienie bezpieczeństwa jest związane z różnorodnymi zagadnieniami o aspekcie polityczno-militarnym oraz problemami niemilitarnymi 1. Coraz wyższa świadomość społeczna w kwestii bezpieczeństwa implikuje potrzebę nowego redefiniowania tego pojęcia w aspekcie wielopłaszczyznowym. W związku z tym aspekty bezpieczeństwa będziemy rozpatrywać jako sekwencję logicznie następujących po sobie zmian bytów czy struktur, prowadzących do osiągnięcia przez nie nowej jakości bezpieczeństwa. Problematyka ta jest niezwykle ważna i potrzebna, gdyż dotyczy zabezpieczenia podstawowych potrzeb człowieka i struktur społecznych, w których musi funkcjonować. Kolejny aspekt to transformacja systemowa, która w naszym kraju odcisnęła piętno w każdej dziedzinie życia, a próba opisania istoty zachodzących zmian 1 A. Turek, Istota bezpieczeństwa państwa, Zakład Bezpieczeństwa Międzynarodowego, Warszawa 2007, s. 1.

2 8 JAN MACIEJEWSKI ukazuje nam bardzo zróżnicowany obraz współczesności. W naszym kraju przeobrażenia po roku 1989 dokonały się na dwóch podstawowych poziomach instytucjonalnym, obejmującym system polityczny i ekonomiczny, oraz społecznym, którego istotą jest adaptacja mentalna ludzi do nowych reguł 2. Analizowanie skutków i kierunków następujących zmian społecznych jest częścią procesu naukowego, który ma za zadanie wykazać złożoność zagadnień bezpieczeństwa społecznego. Trzeba uwzględnić, że zmiany społeczne mają własną i niepowtarzalną dynamikę oraz że aktywizują kolejno poszczególne dziedziny. Nieodzownym więc elementem rozwoju gospodarczego jest przebiegający równolegle rozwój społeczny. Transformacja ustrojowa, która jest częścią procesu globalizacji, stworzyła nowe uwarunkowania bezpieczeństwa. O jego istocie nie stanowią już czas i przestrzeń, występuje więc swoiste odterytorialnianie procesów społecznych, dla których dystanse w wymiarze terytorialnym przestają być istotne 3. Przejawy takiego działania występują w aktywności społecznej, której determinanty informacji, kapitału, zagrożeń czy też potencjału ekonomicznego nie są skierowane na dany obszar działania. Przemiany socjologiczne okresu transformacji obejmują problematykę zjawisk społecznych, powodujących zmiany tradycyjnych ram aktywności jednostek i grup społecznych, narzucają nowe style życia indywidualnego i zbiorowego. Zmiany organizacyjne mają zatem charakter zmiany społecznej, którą rozumie się jako różnicę między stanami systemu społecznego w porównywalnych odstępach czasowych. Stan wcześniejszy i stan późniejszy mogą się różnić pod rozmaitymi względami. Zmianie może ulec skład systemu (np. poprzez reorganizację stanowisk), jego struktura, system funkcji i ról organizacyjnych, granice i obszar funkcjonowania systemu oraz mogą zwrotnie nastąpić zmiany w otoczeniu systemu. Zgodnie z teorią A. Giddensa zmianę społeczną trudno jest uchwycić, gdyż w jakimś sensie wszystko się ciągle zmienia. Dokonujemy więc analizy zasadniczej zmiany struktury danego problemu w określonej sytuacji lub czasie 4. Doskonałym punktem odniesienia są podstawowe instytucje społeczne, dzięki którym łatwo jest wykazać stopień modyfikacji danego zagadnienia. Zmiany społeczne w sposób nieunikniony prowadzą do rozwoju świadomości społecznej. Sama świadomość nie tylko przekształca się wraz z wprowadzanymi reformami systemowymi, jest także istotnym czynnikiem, który może mieć wpływ na przebieg transformacji. Świadomość społeczna odgrywa rolę modyfikującą, może okazać się czynnikiem korzystnym, przyśpieszającym zmianę bądź ją utrudniającym. 2 M. Kloczkowski, Orientacje społeczne i zawodowe kadry Wojska Polskiego w okresie transformacji systemowej, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s M. Piernas, Bezpieczeństwo państwa w późnowestfalskim środowisku międzynarodowym, [w:] S. Dębski, B. Górka-Winer, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2003, s A. Giddens, Socjologia, PWN, Warszawa 2004, s. 65.

3 Procesy społeczne a świadomość w kwestii bezpieczeństwa 9 Ważnymi aspektami przeobrażeń świadomości są także zmiany w poczuciu tożsamości obywateli i sposobie oraz zakresie identyfikacji z różnymi ważnymi podmiotami życia społecznego. W rozważaniach dotyczących bezpieczeństwa uwzględniamy również problem wartości, bezpieczeństwo jest bowiem wynikiem przeobrażeń tychże wartości. Zmiany społeczne są częścią nieustannego procesu społecznego, który wkroczył w fazę globalizacji. Globalizacja jest definiowana jako wynik współdziałania czynników politycznych, społecznych, kulturowych i ekonomicznych. Jej głównym motorem jest rozwój technik informacyjnych i telekomunikacji, który przyczynił się do wzrostu tempa i zakresu interakcji między ludźmi na całym świecie 5. Globalne procesy bezpieczeństwa wkroczyły w zupełnie nowy wymiar postrzegania tego problemu. Procesy społeczne zachodzą na masową skalę pomiędzy jednostkami, grupami, klasami, narodami czy państwami. Procesy te powodują konflikty, które są wynikiem sprzeczności interesów, celów, poglądów, zamiarów, motywacji czy obowiązków, oraz powstanie wrogości między stronami. Procesy społeczne są częścią zmian, dzięki którym wzrósł poziom świadomości i oczekiwań społecznych. Narodziła się zupełnie nowa perspektywa problemu bezpieczeństwa. Globalne procesy bezpieczeństwa zostały wyłonione na gruncie cywilizacyjnych zagrożeń bezpieczeństwa, których charakter wyznaczają czynniki ekonomiczne, cywilizacyjne oraz ideologiczne 6. W przypadku Europy za najistotniejszą spośród wielu negatywnych cech globalizacji uznać należy kwestię bezpieczeństwa kulturowo-cywilizacyjnego. Jest ono definiowane jako prawo do swobodnego utrwalania wartości decydujących o swojej tożsamości. Zagrożeniem dla tej sfery oddziaływania międzynarodowego są wzajemnie się przenikające zjawiska, związane z trudnościami w definiowaniu tożsamości narodowościowej i społecznej, z ksenofobią czy też innymi formami resentymentów nacjonalistycznych 7. Paradoksalnie więc realizowane w Europie procesy integracyjne są istotnym zagrożeniem bezpieczeństwa, gdyż przyczyniają się do osłabienia suwerenności państwowej. Oprócz zagrożenia bezpieczeństwa cywilizacyjnego najistotniejsze wyzwanie dla Europy stanowią konsekwencje procesów gospodarczych oraz demograficznych. Prowadzą one bowiem do eskalacji problemów społecznych, powiększania się asymetrii w poziomie życia wewnątrz społeczeństw oraz postępującej dezintegracji społecznej. Najistotniejszy wydaje się obecnie problem starzenia się Europy z wszelkimi konsekwencjami społecznymi. I tu już należy przejść do rozpatrywania różnych aspektów bezpieczeństwa narodowego, które jest różnie definiowane i w różnych kontekstach analizowane. Bezpieczeństwo można rozpatrywać także jako sytuację, w której sprzeczności wewnętrzne i zewnętrzne nie prowadzą do wystąpienia zjawisk kryzysowych 5 Ibidem, s P. Mickiewicz, Współczesne wyzwania bezpieczeństwa europejskiego, Warszawa 2006, s Ibidem, s. 11.

4 10 JAN MACIEJEWSKI czy też konfliktów. Bezpieczeństwo traktowane z kolei jako proces to zapewnienie warunków do przetrwania i niezakłóconego rozwoju narodów w sytuacji pojawiających się zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych, stabilności i suwerenności państwa. Tak więc problematyka bezpieczeństwa narodowego i zachowania spokoju społecznego jest dziedziną rozległą. Dotyczy zwłaszcza wszystkich warstw struktur dyspozycyjnych danego państwa, ich roli w tych strukturach społecznych oraz systemu stanowiącego ochronę praw człowieka, życia i bezpieczeństwa narodowego 8. Posiadanie sprawnych struktur wojskowych jest podstawą zachowania bezpieczeństwa w wymiarze militarnym. Wojsko pełni funkcje gwaranta bezpieczeństwa wewnętrznego oraz zewnętrznego w warunkach zagrożeń nadzwyczajnych. Kwestie bezpieczeństwa są istotne także z punktu widzenia społecznego, gdyż stanowi ono podstawę konstrukcji ukształtowanego ładu społecznego. Zakres tego pojęcia obejmuje w płaszczyźnie wertykalnej systemy państwowe oraz międzynarodowe, które zostały powołane do obrony militarnej danego społeczeństwa. W płaszczyźnie horyzontalnej bezpieczeństwo obejmuje sektory pozamilitarne, które tradycyjnie do niego nie należały, czyli: gospodarkę, środowisko naturalne oraz czynniki społeczne i kulturowe 9. Rozróżniamy następujące kategorie bezpieczeństwa, które rozpatrujemy w odniesieniu do poszczególnych dziedzin: bezpieczeństwo militarne, dotyczące obrony danego terytorium przed agresją zewnętrzną o charakterze militarnym, rozpatrywanej w takich kategoriach, jak potencjał obronny i ofensywny danego państwa. Zakończenie zimnej wojny przesunęło akcenty rywalizacji zbrojnej mocarstw na poziom regionalny; bezpieczeństwo polityczne, dotyczące stabilności społecznej państw, rządów i ideologii. Głównym problemem jest tu słabość demokratycznych struktur; bezpieczeństwo ekonomiczne, odnoszące się do zagrożeń dobrobytu, swobodnego dostępu do rynku, środków finansowych i zasobów naturalnych. Zagrożenie to nasila się w państwach objętych transformacją systemową; bezpieczeństwo ekologiczne, dotyczące zachowania środowiska naturalnego człowieka w stanie umożliwiającym przetrwanie gatunku ludzkiego; bezpieczeństwo społeczno-kulturowe, odnoszące się do problematyki tożsamości poszczególnych społeczności narodowych i etnicznych oraz zagrożeń dla kultury, religii i języka 10. Należy zwrócić uwagę, że wyłonienie się kategorii bezpieczeństwa jest wynikiem szeroko rozumianej świadomości społecznej w tej dziedzinie. Współcześnie 8 M. Makowiecka, Niektóre socjologiczne aspekty bezpieczeństwa narodowego, [w:] Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, J. Maciejewski, O. Nowaczyk (red.), Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005, s J. Czaputowicz, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa aspekty teoretyczne, [w:] S. Dębski, B. Górka-Winer, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2003, s Ibidem, s. 24.

5 Procesy społeczne a świadomość w kwestii bezpieczeństwa 11 coraz ważniejszą rolę odgrywają właśnie aspekty niemilitarne. Znaczenia nabierają elementy związane z gospodarką i szeroko pojętą polityką społeczno-ekonomiczną. Z upływem czasu właśnie czynniki ekonomiczne nabiorą ważniejszego znaczenia w kwestiach kształtowania bezpieczeństwa narodowego niż czynnik siły. Widoczne jest, że ciężar walki politycznej przenosi się z obszaru wojskowego na ekonomiczny 11. Przeczy to zasadzie wolnego rynku i wymiany handlowej, co potwierdza polityczny charakter niektórych decyzji ekonomicznych o międzynarodowej skali lub decyzji wobec pojedynczych państw. Do najpoważniejszych problemów związanych z bezpieczeństwem należą: przeludnienie, podział świata na kraje bogate i biedne, problem uchodźstwa, napięcia wewnętrzne krajów o niestabilnej sytuacji polityczno-gospodarczej, wojny domowe oraz problem proliferacji 12. Współcześnie nie rozpatruje się bezpieczeństwa narodowego tylko w kategoriach militarnych. Wyzwania pojawiające się w procesie budowania bezpieczeństwa wyłaniają się na gruncie likwidowania źródeł napięć oraz konfliktów czy tworzenia przyjaznych stosunków i trwałej współpracy instytucji społecznych oraz niwelowania dysproporcji w rozwoju politycznym, gospodarczym i społecznym. Poza wymiarem wertykalnym i horyzontalnym bezpieczeństwa rozróżniamy wymiar procesowy, w którym możemy dostrzec zmienność w czasie obiektywnych i subiektywnych aspektów bezpieczeństwa. Charakter obiektywny mają zagrożenia, wyzwania i szanse wynikające z procesów politycznych, gospodarczych, kulturowych lub innych zachodzących w danym społeczeństwie 13. Do grupy tej zaliczyć możemy brak kontroli nad zbrojeniami i handlem bronią, degradację środowiska naturalnego, terroryzm i przestępczość zorganizowaną, zadłużenie, konflikty czy też migracje ludności. Eliminowanie tych problemów nie tylko podwyższa poziom bezpieczeństwa regionalnego, ale także doprowadza do stabilizacji życia społecznego w wielu wymiarach. Do aspektów subiektywnych zaliczamy świadomość występujących zagrożeń, ocenę stanu i potrzeb bezpieczeństwa, wizję pożądanej ewolucji stosunków międzynarodowych oraz umiejętność eliminowania i minimalizowania zagrożeń 14. Aspekty subiektywne wyznaczają więc nam poziom świadomości społecznej w kwestii zapewnianego bezpieczeństwa oraz możliwości pojawienia się zagrożeń tego stanu. Bezpieczeństwo jest więc fenomenem społecznym, który stanowi podstawową potrzebę istoty ludzkiej, a jego zachowanie lub przywrócenie ma bardzo dużą wartość w każdym społeczeństwie. Rozwój cywilizacyjny spowodował jednak rozszerzenie tego pojęcia ze sfery polityczno-militarnej do sfery społecznej, go- 11 A. Turek, op. cit., s J. Maciejewski, Ofi cerowie Wojska Polskiego w okresie przemian społecznej struktury i wojska. Studium socjologiczne, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2002, s T. Nowak, Współczesne interpretacje bezpieczeństwa narodowego, nr 1, Wyd. Bellona, 2007, s Ibidem, s. 13.

6 12 JAN MACIEJEWSKI spodarczej i kulturowej. Dążenie do umacniania bezpieczeństwa wynika z międzynarodowej współzależności interesów społeczeństw i jest to cecha stała, która determinuje każdą politykę zagraniczną. Współcześnie bezpieczeństwo społeczeństw nie jest osiągane kosztem innych, lecz realizowane przy założeniu wielostronnych korzyści i gwarancji oraz konstruktywnej współpracy. Przedstawione pojęcia dotyczące istoty bezpieczeństwa mają przybliżyć i pomóc zrozumieć jego naturę, jego związki z relacjami międzynarodowymi oraz świadomością społeczeństwa odzwierciedloną w działaniach zewnętrznych rządu. Bezpieczeństwo państwa związane jest nie tylko z istnieniem społeczeństwa jako zorganizowanej struktury społecznej, ale także z faktem jego funkcjonowania w społeczności i środowisku międzynarodowym 15. Niektóre zaś fakty społeczno-polityczne na naszym globie na początku XXI w. wskazują na wiele zagrożeń dotyczących tej największej z potrzeb ludzkości od zarania jej dziejów. LITERATURA Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, Maciejewski J., Nowaczyk O. (red.), Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław Czaputowicz J., 2003, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa aspekty teoretyczne, [w:] S. Dębski, B. Górka-Winer, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa. Giddens A., 2004, Socjologia, PWN, Warszawa. Kloczkowski M., 2005, Orientacje społeczne i zawodowe kadry Wojska Polskiego w okresie transformacji systemowej, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Maciejewski J., 2001, Socjologiczne aspekty bezpieczeństwa narodowego, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Maciejewski J., 2002, Ofi cerowie Wojska Polskiego w okresie przemian społecznej struktury i wojska. Studium socjologiczne, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Maciejewski J., 2008, Ofi cerowie grup dyspozycyjnych. Socjologiczna analiza procesu bezpieczeństwa, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Makowiecka M., 2005, Niektóre socjologiczne aspekty bezpieczeństwa narodowego, [w:] Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, J. Maciejewski, O. Nowaczyk (red.), Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław. Mickiewicz P., 2006, Współczesne wyzwania bezpieczeństwa europejskiego, Warszawa. Nowak T., 2007, Współczesne interpretacje bezpieczeństwa narodowego, nr 1, Wyd. Bellona. Piernas M., 2003, Bezpieczeństwo państwa w późnowestfalskim środowisku międzynarodowym, [w:] S. Dębski, B. Górka-Winer, Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa. Turek A., 2007, Istota bezpieczeństwa państwa, Zakład Bezpieczeństwa Międzynarodowego, Warszawa. 15 A. Turek, op. cit., s. 7.