CZYNNIKI ATRAKCYJNOŚCI PÓŁNOCNOEUROPEJSKIEGO MODELU KAPITALIZMU. IMPLIKACJE DLA POLSKI

Transkrypt

1 Grzegorz Gołębiowski Piotr Szczepankowski CZYNNIKI ATRAKCYJNOŚCI PÓŁNOCNOEUROPEJSKIEGO MODELU KAPITALIZMU. IMPLIKACJE DLA POLSKI Wprowadzenie Dyskusja nad wyborem skutecznego i atrakcyjnego modelu gospodarczego dla Europy jest ciągle bardzo żywa 1. W kręgu zainteresowania jest również model skandynawski, nazywany nordyckim lub północnoeuropejskim. Przybywa opracowań i analiz, w których zestawia się ze sobą amerykańskie rozwiązania gospodarcze ze skandynawskimi 2. Pojawiają się zatem pytania, w czym tkwi fenomen skandynawskiego modelu kapitalizmu i jakie są jego główne czynniki sukcesu? W międzynarodowej literaturze przedmiotu spotyka się wielość i niejednoznaczność definicji kapitalizmu. Przykładowo, H. Pirenne a prezentuje ogólne spojrzenie twierdzące, iż kapitalizm to tendencja do stabilnej akumulacji bogactwa 3. R.I. Heilbroner twierdzi z kolei, że kapitalizm polega na takich stosunkach pomiędzy pracą i płacą, które stają się środkiem emancypacji, a nie subordynacji pracy, ponieważ przewaga pracy najemnej nad pracą niewolniczą czy pańszczyźnianą polega na prawie osoby pracującej do odmowy dostępu do siły roboczej przez kapitalistę 4. Jak można zauważyć, cech przypisywanych kapitalizmowi jest wiele. Można jeszcze do nich zaliczyć rozwój form racjonalności opartych na rachunku w ramach relacji między środkami i celami, czy pluralizm ideologii, kładący kres wcześniejszemu monolitowi przekonań i wiary itp. Kapitalizm jest po prostu wieloraki i złożony oraz nie jest ideologią, lecz praktyką 5. Podobnie sprawa przedstawia się ze zróżnicowanymi klasyfikacjami modeli kapitalizmu. Wynika to z wielu czynników. Do najważniejszych z nich można zaliczyć stosowanie różnego nazewnictwa, używanie odmiennych kryteriów podziału, wyróżnianie typów kapitalizmu jedynie na podstawie czynników ekonomicznych lub zestawu triady czynników ekonomicznych, społecznych i politycznych Przegląd klasyfikacji modeli kapitalizmu P.A. Hall i D. Soskice wyróżniają dwa modele kapitalizmu: gospodarki rynkowe oparte na koordynacji (ang. coordinated market economies, CME) oraz gospodarki liberalne (ang. liberal market economies, LME) 7. Ich rozróżnienie bierze się z mikroekonomicznego podej- Dr, adiunkt, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie. Dr, adiunkt, Wyższa Szkoła Finansów i Zarządzania w Warszawie. 1 Mullally L., Warning to Brussels Don t be seduced by the Nordic model, Europe s World, wiosna Por. m.in.: Mitchell D.J., What Can the United States Learn from the Nordic Model?, Policy Analysis No. 603, 5 listopad Hilton R., Capitalism what s in a name?, w: The transition from Feudalism to Capitalism, Eatwell J. i in. (ed.) NLB, London 1976, s , za: Goody J., Kapitalizm i nowoczesność, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2006, s Heilbroner R.I., Capitalism, w: The New Palgrave Dictionary of Economic, Macmillan, London 1987, s. 349, za: Goody J., Kapitalizm i nowoczesność, op.cit., s Albert M., Kapitalizm kontra kapitalizm, Signum, Kraków 1994, s Wojtyna A., Alternatywne modele kapitalizmu, w: Dylematy wyboru modelu rozwoju gospodarczego Polski, AE w Krakowie, Kraków 2005, s Hall P.A., Soskice D., An Introduction to Varieties of Capitalism, plik pdf, w: Varieties of Capitalism: The institutional foundations of comparative advantage, Hall P.A., Soskice D. (ed.), Oxford University Press, Oxford

2 ścia do analizy. Gospodarka traktowana jest jako system, w którym przedsiębiorstwa działają, opierając się na relacjach z innymi podmiotami, co pociąga za sobą dylematy koordynacyjne, które występują w pięciu sferach: stosunkach przemysłowych, szkoleniach zawodowych i edukacji, nadzorze właścicielskim, relacjach pomiędzy przedsiębiorstwami oraz między pracownikami danego przedsiębiorstwa. P.A. Hall i D. Soskice do modelu kapitalizmu, nazwanego przez nich gospodarką liberalną (LME) zakwalifikowali sześć państw: Stany Zjednoczone, Wielką Brytanię, Australię, Kanadę, Nową Zelandię i Irlandię. Według nich gospodarki rynkowe oparte na koordynacji (CME) charakterystyczne są dla Niemiec, Japonii 8, Szwajcarii, Holandii, Belgii, Szwecji, Norwegii, Danii, Finlandii i Austrii. Ponadto pozostawili jeszcze sześć państw, które trudno byłoby jednoznacznie zakwalifikować, do któregoś z wymienionych przez nich modeli. Zaliczyli do nich Francję, Włochy, Hiszpanię, Portugalię, Grecję i Turcję. Mogą one być przykładem odrębnego modelu kapitalizmu, nazwanego środkowym lub śródziemnomorskim (ang. mediterranean). Charakterystyczny dla państw w tym modelu jest relatywnie duży udział sektora rolnego, a także duży zakresu interwencjonizmu państwowego, który prowadzi do specyficznego rodzaju nierynkowej koordynacji w sferze finansów przedsiębiorstw, ale stosunkowo liberalnego porządku, jeśli wziąć pod uwagę regulacje dotyczące siły roboczej. Z kolei Ch. Hampden-Turner i A. Trompenaars przyjmują za modelowe rodzaje kapitalizmu te charakterystyczne dla siedmiu państw: Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii, Szwecji, Francji, Japonii, Holandii i Niemiec 9. Biorąc pod uwagę takie kryteria, jak życie codzienne obywateli, znaczenie pracy, stosunek do grup posiadających kapitał, styl zarządzania pracownikami, taktyki negocjacyjne, można dostrzec istotne różnice pomiędzy wymienionymi państwami. Innej klasyfikacji modeli kapitalizmu dokonał B. Amable. Jej punktem wyjścia było wyłonienie pięciu najważniejszych obszarów analizy: konkurencji na rynku produktów, związku między siłą roboczą, wynagrodzeniem i instytucjami rynku pracy, funkcjonowania sektora pośrednictwa finansowego oraz nadzoru właścicielskiego, zakresu ochrony socjalnej i państwa opiekuńczego, a także efektywności sektora edukacji. Pomiędzy przyjętymi obszarami instytucjonalnymi ustalone zostały komplementarności i wraz z wynikami badań nad cechami gospodarki kapitalistycznej wyróżniono pięć modeli charakteryzujących się specyficznymi formami instytucjonalnymi oraz szczególnymi rodzajami instytucjonalnej komplementarności 10 : 1. Model rynkowy (Wielka Brytania, USA, Australia, Nowa Zelandia, Irlandia); 2. Model socjaldemokratyczny (Szwecja, Norwegia, Dania); 3. Model kontynentalny europejski (Francja, Niemcy, Holandia, Austria); 4. Model śródziemnomorski; 5. Model azjatycki (Japonia, Korea). Wśród sklasyfikowanych przez Amable a modeli znajdują się trzy, które charakterystyczne są dla Europy (pomijając Wielką Brytanię, która została zaliczona do modelu rynkowego). Te trzy europejskie modele opisane są przez autora w następujący sposób: 1. Model socjaldemokratyczny charakteryzuje się silną zewnętrzną presją konkurencyjną. Wymaga się w nim pewnej elastyczności siły roboczej. Elastyczność ta nie jest jednak 8 Por. Lechevalier S., The heterogeneity of firms: A challenge for theories of the diversity of capitalism. The case study of Japan during the Last Decade, materiał powielony, maj Hampden-Turner Ch., Trompenaars A., Siedem kultur kapitalizmu, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998, s Amable B., The Diversity of Modern Capitalism, Oxford University Press, Oxford 2003, za: A. Wojtyna, Alternatywne modele kapitalizmu, w: Dylematy wyboru modelu rozwoju gospodarczego Polski, AE w Krakowie, Kraków

3 osiągana w drodze zwolnień z pracy i innych dostosowań o charakterze rynkowym. Inwestycje w kapitał ludzki są chronione przez kombinację umiarkowanej ochrony zatrudnienia, wysokiego poziomu ochrony socjalnej oraz możliwości łatwego przekwalifikowania się dzięki rozbudowanej aktywnej polityce rynku pracy. System skoordynowanych rokowań płacowych sprzyja solidaryzmowi w ich kształtowaniu, co z kolei pozytywnie oddziałuje na innowacyjność i wydajność. 2. Model kontynentalny, mający pewne wspólne cechy z systemem socjaldemokratycznym, charakteryzuje się wyższym stopniem zatrudnienia i występowaniem w mniejszym zakresie państwa opiekuńczego. Scentralizowany system finansowy sprzyja długookresowym strategiom przedsiębiorstw. Rokowania płacowe są skoordynowane, a politykę płac cechuje solidaryzm społeczny. Słabiej niż w modelu socjaldemokratycznym rozwinięty jest system przekwalifikowania pracowników, co ogranicza możliwości ofensywnej elastyczności na rynku pracy. 3. Model śródziemnomorski charakteryzuje w większym stopniu oparciem na ochronie zatrudnienia, a w mniejszym zakresie na ochronie socjalnej. Tak zorganizowany system jest możliwy dzięki relatywnie dużej centralizacji systemu finansowego. Niższy poziom wykształcenia i kwalifikacji siły roboczej nie pozwala jednak na zastosowanie strategii przemysłowej opartej na wysokich płacach i wysokiej produktywności 11. T. Casey zmodyfikował nieco klasyfikację Amable a i stworzył odmienną jej formę opartą na wyliczonym przez niego indeksie kapitalizmu. W indeksie tym kluczowymi zmiennymi są organizacja rynku pracy, organizacja działalności gospodarczej oraz rola państwa w gospodarce. Na tej podstawie wydzielił pięć podgrup państw i modeli kapitalizmu: północnoeuropejski, południowoeuropejski, liberalny, pośredni oraz azjatycki (por. rys. 1). W swojej analizie uwzględnił państwa OECD bez krajów z Europy Wschodniej, Turcji i Meksyku 12. indeks kapitalizmu 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 Belgia Dania Austria Finlandia Holandia Niemcy północnoeuropejski Norwegia Szwecja Portugalia Włochy Grecja Hiszpania południowoeuropejski Irlandia Luksemburg Kanada Szwajcaria Japonia azjatycki Wielka Brytania Francja Islandia średni Nowa Zelandia Australia Korea 0,20 0,10 liberalny Stany Zjednoczony 0, Rys. 1. Indeks kapitalizmu Casey a i państwa w wyodrębnionych modelach kapitalizmu Źródło: opracowanie własne na podstawie: Casey T., Comparative Capitalism and Economic Performance in the New Global Era, Political Studies Conference, kwietnia Zaprezentowane klasyfikacje wskazują na pewną odrębność systemu gospodarczego państw skandynawskich i można przyjąć, że w ramach modelu północnoeuropejskiego tworzą swoisty submodel, który przyjmiemy nazywać skandynawskim lub nordyckim. 11 Amable B., The Diversity of Modern Capitalism, op. cit. 12 Casey T., Comparative Capitalism and Economic Performance in the New Global Era, Political Studies Conference, kwietnia

4 2. Państwo i społeczeństwo w nordyckim modelu kapitalizmu To, co określamy jako model kapitalizmu północnoeuropejskiego, czy węziej nordyckiego, nie ma za sobą szczególnie długiej historii. Jego zręby zaczęły powstawać dopiero na początku lat 90. minionego wieku. Impulsem do jego narodzin był silny kryzys gospodarczy, jaki dotknął kraje skandynawskie na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. Słaba sytuacja gospodarcza stała się impulsem do radykalnej zmiany nastawienia polityki ekonomicznej. Realizację programu reform rozpoczęto od uzdrowienia finansów publicznych. Polegało to m.in. na przeprowadzeniu reformy fiskalnej i zrównoważeniu budżetu. Dzięki temu doprowadzono do wzrostu wpływów budżetowych, co z kolei zwiększyło środki dostępne na inwestycje w sferze publicznej, głównie w edukacji, nauce czy służbie zdrowia. Uważa się, iż czynniki te spowodowały, że po około 10 latach państwa skandynawskie zaczęły być postrzegane na arenie międzynarodowej jako wysoce konkurencyjne 13. Sytuacja ta wiąże się jeszcze z charakterystyczną w tych krajach odmianą idei państwa dobrobytu (ang. welfare state), która z jednej strony zależy od przyjętej roli tego podmiotu ekonomicznego, z drugiej zaś, ze sposobem zorganizowania się społeczeństwa i charakterystycznymi dla niego uwarunkowaniami społeczno-kulturowymi. W północnoeuropejskim modelu kapitalizmu realizuje się niemal wszystko, co opisane zostało w podręcznikach akademickich, a dotyczy ekonomii neoklasycznej 14. Odzwierciedlenie znajdują tu opisywane w literaturze ekonomicznej trzy funkcje finansów publicznych: alokacyjna, redystrybucyjna i stabilizacyjna. Aby zaspokoić tę aktywność, państwo nakłada wysokie podatki, generując jednak w zamian wiele usług publicznych. Dla tej części Europy charakterystyczna jest rola państwa jako jednego z podstawowych pracodawców. Średni udział miejsc pracy u państwowego pracodawcy w łącznej ich liczbie wynosi w państwach skandynawskich 32,7% (w 2005 r. wskaźnik ten dla Danii wyniósł 30,4%, Finlandii 25,6%, Szwecji 31,7%). Dla porównania ta sama wartość dla reszty państw Europy (UE-15) wynosi 18,5%, w Stanach Zjednoczonych niewiele ponad 15% 15. Jednocześnie, tak duży udział państwowego pracodawcy nie powoduje drenażu zatrudnienia z sektora prywatnego, ale wydaje się, że stanowi jego uzupełnienie. Ta ilość miejsc pracy związana jest przede wszystkim z ofertami zatrudnienia dla kobiet w sektorze usług publicznych i jest to m.in. efektem lansowanego modelu, gdzie oboje rodzice pracują, a dziećmi zajmują się opiekunki w licznych państwowych żłobkach i przedszkolach 16. Dodatkowo, duży udział państwowego pracodawcy wypełnia funkcję stabilizacyjną, zabezpieczając dochody gospodarstw domowych, biorąc pod uwagę, że dekoniunktura na rynku może doprowadzić do utraty pracy przez małżonka pracującego w sektorze prywatnym. Ten stan rzeczy (wysokie podatki, lecz duża skala redystrybucji, wysoki poziom usług publicznych powiązanych z istotnym znaczeniem państwa jako pracodawcy) znajduje też odzwierciedlenie w realizacji pozostałych funkcji finansów publicznych, powodując najmniejsze rozwarstwienie dochodów, widoczne w państwach sklasyfikowanych w północnoeuropejskim modelu kapitalizmu. Współczynnik Giniego, oceniający skuteczność państwa w kształtowaniu realiów społeczno-ekonomicznych, mierzący rozwarstwienie dochodów w całym społe- 13 Por. Czech S., Konkurencyjność Szwecji a proces reform rynkowych, w: Przedsiębiorstwo i państwo wybrane problemy konkurencyjności, Berna T. (red.), Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin Por. Becker U., The Scandinavian Model: Still an Example for Europe?, Internationale Politik und Gesellschaft, 2007, nr 4, s Mitchell D.J., What Can the United States Learn from the Nordic Model?, Policy Analysis 2007, nr 603, 5 listopada, s Kiander J., The Evolution of the Finnish Model In the 1990s: From Depression To High-Tech Boom, Vatt- Keskustelualoitteta, Vatt Discussion Papers, Government Institute for Economic Research, Helsinki 2004, s. 21 4

5 czeństwie 17, wyniósł w 2005 r. w Danii 24,7 i był najlepszy w Europie, w Szwecji 25,0, w Finlandii 26,9, a dla porównania w Polsce 34,5, w Wielkiej Brytanii 36,0 i w Portugalii 38,5 (najgorszy w EU-27) 18. Charakterystyczną cechą kulturową społeczeństw państw modelu skandynawskiego, mającą swoje korzenie w protestantyzmie, jest znaczny uniwersalizm, skłonność do analizy i indywidualizm oraz koncepcja moralności jako dobrowolnej umowy. Podkreśla się, że satysfakcja i przeznaczenie jednostki polega na rozwoju i wspieraniu innych dzięki własnemu darowi pracy i energii. Skandynawowie pracują bardzo sumiennie. Dzięki protestanckiej etyce pracy oraz presji ze strony rodziny i przyjaciół pracują nawet wówczas, gdy rosną podatki. Zdaniem przedstawicieli tych państw, wszyscy powinny pracować i należy zdobyć się na maksymalny wysiłek, żeby zapewnić pracę tym, którzy jej nie mają 19. Negatywnym aspektem wyjątkowej pracowitości Skandynawów jest najdłuższy wśród państw Europy średni okres pozostawania na zwolnieniu lekarskim. Stosowna statystyka wynosi dla Szwecji 26 dni w roku, dla Norwegii 21 dni, Finlandii 15 dni, a dla Francji 16 dni, Wielkiej Brytanii 13 dni, Stanów Zjednoczonych 9 dni, Niemiec 8 dni, Irlandii 6 dni 20. Stąd, system bezpieczeństwa socjalnego w państwach skandynawskich jest bardzo rozwinięty i prowadzi do relatywnie dużych transferów socjalnych związanych z tą ochroną. Pewnym wyjątkiem jest rozwiązanie przyjęte na duńskim rynku pracy, określane dość powszechnie mianem flexicurity 21. Idea ta sprowadza się głównie do liberalizacji rynku pracy skrócono okres wypowiedzenia i wydłużono czas, na który można podpisać umowę wstępną, jednocześnie gwarantując pełną osłonę socjalną osobom zwolnionym lub pozostającym bez pracy. Powoduje to również łatwość i częstość zmiany miejsca zatrudnienia według potrzeb gospodarki, a zatem dużą elastyczność rynku pracy. Analizując społeczne aspekty nordyckiego modelu kapitalizmu należy również zwrócić uwagę na takie fakty, jak średnia długość życia obywateli i wskaźnik zadowolenia z życia (por. tabela 1). Obie te wielkości są dla krajów skandynawskich wysokie i wyższe niż średnia dla Unii Europejskiej średnia długość życia w UE-27 wynosi 77 lat, a współczynnik zadowolenia wynosi średnio 65,5%. Tabela 1. Wybrane współczynniki rozwoju społecznego Kraj Średnia długość życia Odsetek mieszkańców zadowolonych z życia Dania 77,9 82,0 Finlandia 78,9 77,0 Islandia 81,5 79,0 Norwegia 79,8 78,5 Szwecja 80,5 77,0 Średnia UE-27 77,0 65,5 Źródło: Human Development Report, 2005 oraz Happy Planet Index, Syntetycznym wskaźnikiem oceny pozycji danego kraju w realizacji zasad polityki społecznej jest liczony od wielu lat przez UNDP (ang. United Nations Development 17 Współczynnik Giniego im niższy tym lepszy. Wartość równa 1 oznacza bowiem całkowitą równość społeczną i doskonałe rozwarstwienie dochodów w całym społeczeństwie, natomiast wartość równa 100 wskazuje na pełną kumulację bogactwa w ręku jednej osoby. 18 Human Development Report, 2005, 19 Gołębiowski G., Modele kapitalizmu a kierunek rozwoju gospodarczego Polski, Współczesna Ekonomia, 2007, nr Hesselius P., Work Absence and Social Security In Sweden, Department of Economics, Uppsala University, 2006, 21 Określenie flexicurity jest neologizmem utworzonym z angielskich słów flexibility (elastyczność) i security (bezpieczeństwo). 5

6 Program), agendę ONZ, współczynnik HDI (ang. Human Development Index). Informuje on o stopniu rozwoju społecznego danego kraju (w skali od 0 do 1), po uwzględnieniu takich parametrów cząstkowych, jak: długość życia, stan opieki zdrowotnej, współczynnik edukacji i nauki, PKB per capita, itd. Pozycja krajów skandynawskich według HDI jest od lat wysoka i nienaruszalna (por. tabela 2). Są to państwa społecznie najwyżej rozwinięte spośród badanych 177 krajów świata. Tabela 2. Human Development Index w latach Pozycja w świecie Kraj Islandia 0,887 0,890 0,901 0,905 0,925 0,960 0,965 0, Norwegia 0,868 0,888 0,898 0,912 0,936 0,956 0,963 0, Szwecja 0,864 0,874 0,886 0,897 0,929 0,958 0,949 0, Finlandia 0,841 0,861 0,879 0,901 0,914 0,94 0,941 0, Dania 0,874 0,882 0,89 0,898 0,913 0,932 0,941 0,949 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Human Development Report, UNDP Należy jednak pamiętać, że skala redystrybucji i sposób organizacji funkcjonowania państwa oraz efektywna realizacja polityki rozwoju społecznego, charakterystyczne dla północnoeuropejskiego modelu kapitalizmu, są możliwe wówczas, gdy powiązane będą z bardzo wydajnym sektorem prywatnym, mającym środki, żeby to sfinansować. 3. Konkurencyjność gospodarek krajów skandynawskich Sukces północnoeuropejskiego (nordyckiego) modelu kapitalizmu jest również wynikiem zmiany priorytetów rozwojowych państwa. W krajach tych zdecydowano się realizować zasady gospodarki opartej na wiedzy. Oznacza to systematyczny wzrost wydatków budżetowych na rozwój nauki i technologii, co pozwala krajom północnoeuropejskim zbudować efektywny, głównie finansowany środkami prywatno-publicznymi, system wspierania rozwoju nauki i technologii. System ten w krótkim czasie zaczyna wypracowywać znaczną część dochodu narodowego i doprowadza do całkowitej zmiany oblicza północnoeuropejskiej gospodarki. Ilustruje to przykład słynnego fińskiego koncernu Nokia, który jeszcze w latach 70. XX wieku specjalizował się głównie w produkcji butów gumowych oraz w przemyśle drzewno-papierniczym, a dziś jest największym i najbardziej znanym w świecie producentem telefonów komórkowych. Opierając się na danych CIA World Factbook oraz Eurostat wyraźnie można zaobserwować wysoki poziom PKB per capita (z uwzględnieniem parytetu siły nabywczej), niską inflację i stopę bezrobocia, udział sektora usług w PKB oraz poziom wydatków na badania i rozwój w wybranych krajach północnoeuropejskiego modelu kapitalizmu (por. tabela 3). Tabela 3. Główne dane makroekonomiczne wybranych krajów północnoeuropejskiego modelu kapitalizmu i porównawczo dla Polski Kraj PKB w 2006 r. (USD na osobę) Stopa bezrobocia w % (2007 r.) Stopa inflacji w % (2007 r.) Udział sektora usług w PKB w % (2006 r.) Wydatki na B+R jako % PKB (średnio za lata ) Dania ,5 2,9 72,2 2,6 Finlandia ,1 6,8 65,1 3,5 Szwecja ,4 5,8 69,6 3,7 Polska ,7 8,8 63,8 0,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie: CIA World Factbook, 2006 oraz Eurostat, Jak zauważa J. Sachs, na dobre wyniki makroekonomiczne państw północnoeuropejskich wpływ mają trzy istotne decyzje: 6

7 obranie za priorytet edukacji, nauki oraz badań i rozwoju, zadecydowanie, że w sukcesie uczestniczyć musi każdy obywatel, dlatego zabezpieczenia socjalne (publiczna edukacja, publiczna służba zdrowia, ubezpieczenia społeczne) stały się wspólnie finansowanym celem, zrekonstruowanie bardzo dynamicznego sektora prywatnego i zwiększenie roli sektora usług w tworzeniu PKB. Determinanty te powodują silny wzrost konkurencyjności gospodarek krajów nordyckiego systemu kapitalizmu. Konkurencyjność, która jest problemem ciągle aktualnym oraz jednocześnie wieloaspektowym i złożonym, stała się w ostatnich latach podstawowym miernikiem oceny efektywności przedsiębiorstw, branż, sektorów, całych gospodarek, i uważana jest za jedno z najważniejszych wyzwań współczesnej gospodarki oraz opisujących ją teorii ekonomicznych. Brakuje powszechnie akceptowanej definicji konkurencyjności międzynarodowej. Będziemy ją dalej rozumieć jako zdolność układu gospodarczego (kraju, regionu, sektora, przedsiębiorstwa) utrzymania swej pozycji na rynku krajowym lub międzynarodowym. O gospodarce kraju powiemy, że jest konkurencyjna, gdy powstające w niej produkty skutecznie rywalizują z produkcją zagraniczną na rynkach wewnętrznym i zagranicznych. Na dłuższą metę wymaga to stałego wzbogacania własnej oferty o nowe towary i usprawniania metod wytwarzania produktów dostępnych już na rynku. Dlatego konkurencyjność wypada wiązać z ogólnym zaawansowaniem ekonomicznym danego układu. Utrzymanie wysokiej konkurencyjności zmusza do stałego podejmowania działań innowacyjnych, zaniedbania na tym polu skutkują osiąganiem wyników ekonomicznych niewspółmiernych do istniejącego potencjału gospodarczego. Mnogość ujęć ekonomicznego aspektu konkurencyjności można, jak pisze M. Blaug, sprowadzić do potraktowania tego zjawiska w dwojaki sposób: 22 jako procesu, czyli jako działania o charakterze dynamicznym, nierozłącznie związanego z gospodarką rynkową, jako pewnego stanu końcowego rynku, w którym ujawniają się ostateczne efekty współzawodnictwa między uczestnikami procesu wymiany, określając w ten sposób swoistą równowagę gospodarki. Jednym z punktów, jaki pojawia się w badaniach i dyskusjach nad modelami kapitalizmu, ich wzajemną przewagą i konkurencyjnością jest analizowanie wyników wielu indeksów i rankingów ekonomicznych opracowywanych przez niezależne instytucje międzynarodowe. Badania te obejmują swoim zasięgiem ocenę m.in. takich czynników konkurencyjności, jak wolność gospodarcza, zaawansowanie technologiczne, innowacyjność, rozwój społeczny itd. Wśród licznych i znaczących wskaźników konkurencyjności najbardziej znanym są GCI (ang. Global Competitiveness Index) oraz BCI (ang. Business Competitiveness Index), prezentowane w corocznym raporcie Światowego Forum Ekonomicznego pt. Global Competitiveness Report. Ranking powstaje w oparciu o dane statystyczne oraz wyniki sondażu przeprowadzonego wśród łącznie ponad 11 tys. przedstawicieli świata biznesu z ok. 120 krajów. Wskaźniki GCI i BCI oceniają gospodarki państw pod względem możliwości efektywnego działania przedsiębiorstw. Oceniają warunki, w których przedsiębiorstwa krajowe lub zagraniczne konkurują na rynku danego kraju oraz jakość otoczenia biznesowego. 23 Zgodnie z definicją podawaną w raporcie o GCI, o konkurencyjności kraju świadczy jego produktywność, która jest kombinacją czynników, poszczególnych polityk i instytucji, które pozwalają na podwyższanie stopy zwrotu z inwestowanych w działalność gospodarczą 22 Blaug M., Konkurencja jako stan końcowy i jako proces, Rector s Lectures No.44, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 2000, s Przedsiębiorczość w Polsce 2006, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, sierpień 2006, s

8 zasobów, co przyczynia się bezpośrednio do wzrostu gospodarczego w średnim i długim okresie 24. Ocena konkurencyjności poszczególnych gospodarek opiera się na kilku filarach, z których niezbędnym jest stabilizacja makroekonomiczna kraju. Wśród elementów ją kształtujących szczególną uwagę zwraca się na finanse publiczne, inflację oraz stan systemu prawnego, który powinien umożliwiać i ułatwiać planowanie długofalowe. Szczególnie ważne jest prawo własności, które przyczynia się do wzrostu odpowiedzialności oraz wolności gospodarowania. Własność prywatna stanowi o rozwoju gospodarki i jakości jej podmiotów. Zgodnie z raportem GCI, kraje północnoeuropejskiego modelu kapitalizmu znajdują się od wielu lat w grupie państw wysokorozwiniętych, dysponujących silnie konkurencyjną gospodarką (por. tabela 4). Tabela 4. Global Competitiveness Index GCI i subindeksy Dania Finlandia Islandia Norwegia Szwecja pozycja wynik pozycja wynik pozycja wynik pozycja wynik pozycja wynik GCI 3 5,55 6 5, , ,20 4 5,54 Jakość instytucji 2 6,14 1 6,16 5 5,88 8 5,82 6 5,86 państwowych Infrastruktura 7 6, , , , ,71 Stabilność 10 5,87 9 5, ,35 6 6, ,76 makroekonomicz na Ochrona zdrowia 3 6,47 1 6,58 2 6,52 7 6,39 5 6,44 i oświata Szkolnictwo 3 5,96 1 6,01 8 5,62 9 5,60 2 5,98 wyższe i badania naukowe Efektywność 3 5, , , ,09 7 5,37 rynku dóbr Efektywność 5 5, ,75 6 5, , ,61 rynku pracy Efektywność 6 5, , , ,61 9 5,73 rynku finansowego Rozwój 5 5, ,36 2 5,77 8 5,46 1 5,87 technologiczny Wielkość rynku 45 4, , , , ,47 Zadowolenie 6 5, , , ,19 4 5,70 biznesowe Innowacyjność 10 5,11 3 5, , ,60 6 5,53 gospodarki Uwaga: pozycja, to miejsce na liście rankingowej wśród 131 ocenionych państw, natomiast wynik, to średnia liczba uzyskanych punktów na maksymalnie 7 możliwych. Źródło: opracowanie własne na podstawie: The Global Competitiveness Index , World Economic Forum, z dnia r. Ranking konkurencyjności gospodarek za okres lat , wyraźnie wskazuje, że jednym z filarów sukcesu państw skandynawskich jest jakość krajowej edukacji. Dzięki wysokiemu poziomowi nauczania i doskonale wykształconym pracownikom są podstawy do zwiększania nakładów na programy badawczo-rozwojowe. Przykładowo, w 2003 r. wydatki na B+R wynosiły w Szwecji 4,3% PKB (pierwsze miejsce na świecie), a w Finlandii 3,4% PKB. Największe gospodarki Unii Europejskiej mają niższy wskaźnik: Francja 2,2% PKB, Niemcy 2,3%, Wielka Brytania 1,8%. Zmiana jakościowa zachodząca w gospodarkach krajów północnoeuropejskich nie byłaby możliwa bez działań podejmowanych przez państwo. Szczególna rola przypada tutaj edukacji publicznej i efektywnemu wykorzystywaniu dobrego poziomu nauczania. Z przeprowadzanych regularnie przez OECD oraz 24 Global Competitiveness Report , s. 3, z dnia r. 8

9 UNESCO badań porównawczych wynika, że skandynawscy uczniowie otrzymują najlepszą edukację na świecie. W licznych badaniach kraje te znajdują się na pierwszym miejscu pod względem umiejętności czytania i pisania. Z kolei z badań PISA (ang. Program for International Student Assessment) wynika, że młodzi Skandynawowie radzą sobie z rozwiązywaniem problemów matematycznych lepiej niż ich rówieśnicy w innych krajach. Co ważne, od 60% do 70% absolwentów szkół średnich krajów skandynawskich trafia na wyższe uczelnie. Wbrew głoszonej często tezie, że wysokie obciążenia podatkowe wyhamują rozwój, region ten ma godną pozazdroszczenia historię nie tylko innowacji, ale również wypracowywania zysków z przełomowych odkryć technologicznych. Kraje te wprawdzie korzystają z surowców naturalnych, ale nie polegają jedynie na nich w celu zapewnienia sobie przyszłej pozycji gospodarczej i konkurencyjności. Podobne spostrzeżenia przynosi analiza wskaźnika BCI, który składa się z dwóch subindeksów, mierzących efektywność strategii rynkowych przedsiębiorstw oraz otoczenie biznesowe. Uwzględnione w jego obliczaniu jest 58 determinant, które charakteryzują efektywność strategii przedsiębiorstwa, zdolność podmiotów do długotrwałego rozwoju i elementy otoczenia, pozwalając jednocześnie na zbudowanie rankingu konkurencyjności poszczególnych krajów. Ocena efektywności strategii przedsiębiorstw odbywa się m.in. poprzez analizę: procesu produkcyjnego, rodzaju przewagi konkurencyjnej, skłonności do innowacji, rozwoju w zakresie szkolenia pracowników, skłonności do delegowania kompetencji, rozwoju działalności marketingowej, stopnia orientacji na klienta, szerokości międzynarodowego rynku zbytu, rozwoju w sferze B+R, szerokości łańcucha wartości, kontroli dystrybucji, poziomu profesjonalizmu w zarządzaniu, rozwoju sprzedaży regionalnej, rozpowszechniania zagranicznych licencji technologicznych. Kraje nordyckiego modelu kapitalizmu w ostatnich kilku latach stale zajmują wysoką, jeśli nie najwyższą, i latami względnie stałą pozycję w rankingu, zarówno wg wskaźnika BCI, jak i jego subindeksów (por. tabela 5). W pierwszej dwudziestce są wszystkie kraje północnoeuropejskiego systemu kapitalizmu na 127 ocenianych państw. Tabela 5. Kraje północnoeuropejskiego modelu kapitalizmu wg rankingu BCI i jego subindeksów Kraj Ranking wg BCI Ocena efektywności strategii przedsiębiorstw Ocena jakości otoczenia biznesowego zmiana zmiana zmiana Finlandia Szwecja Dania Norwegia Islandia Źródło: The Global Competitiveness Report , Business Competitiveness Index, World Economic Forum, s. 65. Analizując pozycje poszczególnych krajów skandynawskich w rankingu BCI można podać następujące wnioski. Powtarzana często teza o niemożności pogodzenia neoliberalnej ekonomii z utrzymaniem państwa opiekuńczego nie potwierdza się w przypadku gospodarek tych krajów. Wszystkie należą do najbardziej zaawansowanych technologicznie, odznaczają się dużą konkurencyjnością, niskim bezrobociem oraz znaczną dynamiką wzrostu produktu krajowego brutto, a wszystko to w warunkach jednych z wyższych na świecie obciążeń podatkowych i wydatków publicznych. Gospodarki krajów północnoeuropejskiego kapitalizmu są dobrze zarządzane na poziomie makroekonomicznym, są też wysoko notowane pod względem jakości instytucji publicznych. Przedsiębiorstwa wykazują dużą skłonność do przyjmowania nowych technologii, cechuje je kultura innowacyjności. Obserwowana jest również wysoka zdolność administracji 9

10 rządowej do utrzymania bliskich relacji z sektorem prywatnym. Kraje skandynawskie przełamują tym samym utarte przekonanie, czy też konwencjonalną mądrość", że wysokie podatki i rozwinięta ochrona państwa nad obywatelem stoją w sprzecznością z konkurencyjnością gospodarki. Ważne jest raczej, w jaki sposób i na co są redystrybuowane przychody z podatków niż wielkość obciążenia nimi. 4. Swoboda gospodarcza w krajach północnoeuropejskiego modelu kapitalizmu Ocenę swobody gospodarczej można przeprowadzić na podstawie wyników dwóch parametrów: indeksu wolności gospodarczej (ang. Index of Economic Freedom - IEF), opracowywanym cyklicznie przez Heritage Foundation oraz rankingu Doing Business, przygotowywanym przez Bank Światowy. Pierwszy z nich nie pełni funkcji miernika konkurencyjności, ale daje wyobrażenie o wielu aspektach ogólnej sytuacji poszczególnych gospodarek (por. tabela 6). Jeśli wskaźnik IEF mieści się w przedziale od 70 do 100 pkt, oznacza wysoki poziom wolności gospodarczej w danym kraju, natomiast jego wielkość poniżej 60 pkt świadczy o ograniczonej lub niskiej swobodzie gospodarczej. 25 Indeks ten jest syntetycznym parametrem opartym na kilku wskaźnikach cząstkowych, oceniających wolność ekonomiczną wg kryteriów: prowadzenie biznesu, swoboda handlu, wysokość obciążeń fiskalnych, efektywność rynku finansowego, łatwość i szybkość realizacji inwestycji, ochrona prawa własności, poziom korupcji oraz jakość rynku pracy. Tabela 6. Indeks wolności gospodarczej dla krajów skandynawskich za 2007 r. Wyszczególnienie Dania Islandia Finlandia Szwecja Norwegia Pozycja w świecie Pozycja w Europie IEF ogółem (pkt) 77,6 77,1 76,5 72,6 70,1 Wskaźniki cząstkowe wolności gospodarczej (pkt): - przedsiębiorczość - swoboda handlu - wysokość podatków - polityka monetarna - możliwości inwestycyjne - rynek finansowy - prawa własności - korupcja i przejrzystość prawa - rynek pracy 95,3 76,6 55,2 86,8 80,0 90,0 90,0 95,0 74,7 94,1 74,0 82,4 82,9 60,0 70,0 90,0 97,0 69,9 95,3 76,6 75,4 89,7 70,0 80,0 90,0 96,0 53,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie: z dnia r. Wysoka pozycja krajów skandynawskich (w pierwszej trzydziestce na świecie, od 70 do prawie 78 pkt) świadczy o zdecydowanie liberalnym charakterze rozwiązań ekonomicznych istniejących w tych państwach. Wolność gospodarcza jest szczególnie widoczna w zakresie łatwości uruchamiania, prowadzenia i rozwoju przedsiębiorstw, swobody poruszania się na rynku finansowym, łatwości realizacji inwestycji, przejrzystości prawa i niskiej korupcji. Wolność gospodarcza jest natomiast względnie ograniczona w zakresie swobody poruszania się podmiotów ekonomicznych na rynku pracy, co jest skutkiem silnego oddziaływania państwa na wielkość i strukturę zatrudnienia oraz realizację zasad państwa opiekuńczego. Z kolei raport Banku Światowego pt. Doing Business skupia się na ocenie ułatwień związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej. W rankingu opublikowanym na początku 2008 r., kraje północnoeuropejskiego modelu kapitalizmu zajęły miejsca w pierwszej dwudziestce wśród 178 państw świata, podobnie zresztą jak w latach poprzednich (por. tabela 7). 95,0 76,6 53,6 85,2 80,0 70,0 90,0 92,0 52,0 97,0 79,2 66,1 82,6 50,0 50,0 90,0 89,0 51,1 25 Kane T., Holmes K.R., O Grady M.A., 2007 Index of Economic Freedom, The Heritage Foundation and Dow Jones & Company, Inc., Washington D.C

11 Tabela 7. Kraje skandynawskie w rankingu Banku Światowego Doing Business 2008 Kryterium oceny Pozycja kraju wśród 178 ocenianych państw Dania Finlandia Islandia Norwegia Szwecja Łączna pozycja Uruchomienie biznesu Licencje i koncesje Zatrudnianie pracowników Rejestracja własności Pozyskanie kredytów Ochrona inwestorów Podatki Handel zagraniczny Rozstrzyganie sporów Likwidacja biznesu Źródło: opracowanie własne na podstawie: Doing Business 2008, The World Bank Group, z dnia r. Przy kryterium o nazwie uruchomienie biznesu bierze się pod uwagę m.in. liczbę procedur i dni potrzebnych do zarejestrowania przedsiębiorstwa oraz nakłady na rejestrację i uruchomienie biznesu. Dla przykładu, liczba dni potrzebna do zarejestrowania przedsiębiorstwa w Danii wynosi 6 dni. W porównaniu ze średnią w krajach OECD wynoszącą 16 dni, jest to okres prawie trzy razy krótszy. Co ciekawe, wymaga to realizacji jedynie 4 procedur, a koszt założenia przedsiębiorstwa w tym kraju jest bezpłatny (w krajach OECD wynosi średnio 5,3% PKB per capita, a w Unii Europejskiej 14,1% PKB per capita). Minimalny wymóg kapitału początkowego stanowi w Danii ok. 40% PKB per capita, co mieści się w średniej krajów OECD (36,1%), a przykładowo w Polsce odpowiada aż 204,4% PKB per capita. Eksperci Banku Światowego prowadzili również badania nad procedurami prowadzącymi do uzyskania licencji i koncesji na prowadzenie wyselekcjonowanych działań gospodarczych. W krajach skandynawskich czas potrzebny do uruchomienia działalności koncesjonowanej wynosi średnio ok. 70 dni, a przykładowo w Polsce 322 dni. Administracja krajów północnoeuropejskich wymaga spełnienia kilku procedur oraz poniesienia kosztu w wysokości ok. 60% PKB per capita, w Polsce zaś 25 procedur, których koszt wynosi 85% PKB per capita. W krajach skandynawskich rejestracja własności obejmuje procedury związane z transakcją kupna-sprzedaży oraz uiszczeniem opłaty skarbowej. W sumie jest od 4 do 6 procedur, których przebieg zajmuje ok. 40 dni. Ich koszt kształtuje się na poziomie równym mniej niż 1% wartości przedmiotu własności. W Polsce akt rejestracji własności do danego przedmiotu wymaga 6. procedur, z których pięć jest ściśle związane z działalnością typowo administracyjną. Zajmuje to 197 dni, przy czym większość tego czasu przypada na oczekiwanie na decyzję odpowiedniego sądu rejestrowego lub innego organu rejestru własności. Również w porównaniu z liczbą 102 dni wymaganych średnio w Europie, wynik krajów skandynawskich jest wysokozadawalający. Świadczy ponadto, że silnym ogniwem skandynawskiego systemu gospodarczego jest sprawny system administracyjny i sądowniczy. Zatrudnianie i zwalnianie pracowników ma znaczący wpływ na elastyczność zarówno pracodawcy, jak i pracowników. Bezpieczeństwo i pewność pracy w połączeniu z kosztami zatrudnienia stanowią o atrakcyjności całego rynku. Rysuje się poważny problem z atrakcyjnością skandynawskiego rynku pracy. Słabe miejsca Finlandii, Norwegii i Szwecji w rankingu elastyczności tego rynku na 178 państw to wynik bardzo słaby, jak na kraje, którego celem jest rozwój przedsiębiorczości i realizacja zasad państwa opiekuńczego, a może właśnie z tego powodu kraje te są tak nisko ocenione. O wiele lepiej wygląda ocena duńskiej polityki zatrudnieniowej, m.in. w wyniku wcześniej opisanych w artykule zasad flexicurity. 11

12 W krajach skandynawskich, traktowanych dość powszechnie jako państwa o wysokich obciążeniach podatkowych, przedsiębiorcy muszą dokonać jedynie 10 wpłat z racji obciążeń podatkowych. Przygotowanie niezbędnych danych wymaga średnio 135 godzin, co daje ok. 14 godzin na płatność. W porównaniu ze średnią europejską wynoszącą 50 płatności, z których każda zajmuje średnio 8,5 godziny, wyniki opisywanych państw są dobre. Wszystkie obciążenia podatkowe zsumowane wskazują, że w krajach północnoeuropejskich przedsiębiorca odprowadza efektywnie ponad 30% swojego dochodu. Jest to bardzo pozytywnym wskaźnikiem w porównaniu ze standardem w Europie i krajach OECD, oscylującym wokół 50%. Wskaźnik handlu zagranicznego wskazuje, na ile łatwo jest rozpocząć wymianę handlową ze strony instytucjonalno-prawnej. Kraje skandynawskie znajdują się w pierwszej dziesiątce państw świata, a przykładowo Polska jest dopiero na dalekiej 102 pozycji. O tym miejscu świadczy m.in. czas, który jest potrzebny na wypełnienie dokumentów eksportowych i importowych, który w opisywanych krajach wynosi od 3 do 5 dni, a np. w Polsce ponad 10 dni. Warto podkreślić, że w Europie rozwiązanie sporu gospodarczego wymaga średnio 31 procedur, ok. 400 dni i poniesienia kosztu w wysokości od 15 do 20% wartości kontraktu. W krajach skandynawskich wielkości te są podobne. Przedsięwzięcie gospodarcze kończy się wraz z likwidacją jednostki gospodarczej, co może czasem być trudniejsze niż jej założenie i skutecznie odstrasza właściciela od podejmowania dalszych inicjatyw. W krajach północnoeuropejskiego modelu kapitalizmu potrzeba ok. 1 roku, aby zamknąć przedsiębiorstwo. Przy czym, koszt zamknięcia działalności to średnio niecałe 5% wartości przedsiębiorstwa. W procesie likwidacji firmy odzyskamy w krajach skandynawskich średnio prawie 90 centów z zainwestowanego dolara. Z tych powodów kraje te zajmują pierwsze miejsca w subrankingu elastyczności wycofywania przedsiębiorstwa z rynku. Zaskakująco wygląda porównanie średniej europejskiej i średniej dla krajów OECD, według których likwidacja podmiotu gospodarczego trwa odpowiednio 3,5 i 1,4 roku. Średni koszt tego przedsięwzięcia to dla OECD ponad 7% wartości jednostki, ale w Europie to już średnio 14%. Europejczycy odzyskują mniej niż 30 centów z ulokowanego w przedsiębiorstwo dolara, natomiast średnia odzyskanego majątku dla krajów OECD to aż 74 centy z 1 dolara Jakość walut państw północnoeuropejskich i indeks globalizacji Jednym z ciekawszych indeksów oceniających parytet siły nabywczej i jakość waluty lokalnej jest The Big Mac Index prezentowany przez The Economist. Przedstawia on cenę standardowego produktu amerykańskiej sieci McDonald`s w różnych krajach, w których otwarte zostały jej restauracje. Wskazuje on na waluty, które są za drogie lub za tanie, dzięki porównaniu cen krajowych z ceną standaryzowanego produktu w USA. Służy zatem do oceny rzeczywistego parytetu siły nabywczej waluty danego kraju (współczynnik PPP). Prezentowany wskaźnik przedstawia waluty poszczególnych krajów północnoeuropejskich jako silnie przewartościowane. Tabela 8. The Big Mac Index wybranych krajów północnoeuropejskich Współczynnik PPP (waluta kraju do USD) Kurs walutowy (waluta kraju do USD) Stopa przewartościowania waluty lokalnej w % Cena w Kraj USD Islandia 7,44 158,08 68,40 131,1 Norwegia 6,63 12,88 6,26 105,8 Szwecja 4,59 9,94 6,97 42,6 Dania 4,84 8,62 5,74 50,2 26 Doing Business 2008, The World Bank Reports, z dnia r. 12

13 USA 3,22 Uwaga: wskaźnik nie przedstawia Finlandii, bowiem w kraju tym walutą jest Euro. Źródło: The Economist Group, stan na koniec stycznia 2007 r. Z kolei wskaźnik globalizacji (ang. Globalization Index GI) wskazuje na pozycję międzynarodową kraju określoną takimi wymiarami, jak: integracja gospodarcza (handel zagraniczny, bezpośrednie inwestycje zagraniczne), społeczna (usługi telekomunikacyjne, podróże zagraniczne), technologiczna (m.in. korzystający z Internetu) i polityczna. Szczegółowe zestawienie pozycji poszczególnych krajów północnoeuropejskich na 62 zbadane prezentowane jest w tabeli 9. Tabela 9. Pozycja kraju wg indeksu globalizacji za 2006 r. Wskaźnik Dania Szwecja Finlandia Norwegia Indeks GI Integracja gospodarcza: - handel zagraniczny - FDI Integracja społeczna Integracja technologiczna Integracja polityczna Źródło: The Globalization Index, December Z przedstawionego zestawienia wynika, iż największy stopień globalizacji i integracji międzynarodowej kraje północnoeuropejskiego modelu kapitalizmu osiągnęły w zakresie rozwoju technologicznego, co potwierdza tezę zbudowania gospodarek silnie opartych na wiedzy, co również sprzyja poziomowi integracji społeczeństw. Ilustruje to stopień informatyzacji kraju oraz współdziałania jego mieszkańców w ramach globalnej sieci połączeń, podawany jako odsetek liczby osób z dostępem do Internetu na 1000 mieszkańców. Przykładowo, Islandia zajmuje w zestawieniu międzynarodowym 1. miejsce na ponad 100 zbadanych państw, ze wskaźnikiem równym 88,5%, Szwecja 3. miejsce (75,3%), Dania 9. miejsce (68,8%) Gospodarki oparte na wiedzy Z przedstawionych wcześniej wyników licznych rankingów konkurencyjności wynika, iż kraje północnoeuropejskiego modelu kapitalizmu silnie nastawiły się na realizację zasad gospodarki opartej na wiedzy. Przedstawimy teraz kolejno informacje o liczbie patentów, strukturze eksportu z punktu widzenia rodzaju techniki zastosowanej w produkcji towarów (tabela 10), wydatków na oświatę (tabela 11) i inwestycji w postaci venture capital (tabela 12). Wielkości te pośrednio wpływają na konkurencyjność międzynarodową widzianą w długim okresie i opisują innowacyjność gospodarki. Dane statystyczne zostały zaczerpnięte z bazy danych Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Nie zawsze stanowią one materiał opisujący ostatnie lata. Tabela 10. Wybrane kraje północnoeuropejskie z punktu widzenia liczby patentów i struktury eksportu Kraj Liczba patentów Technika niska w eksporcie Technika wysoka w eksporcie Dania ,63% 21,43% Finlandia ,93% 24,33% Szwecja ,63% 23,00% Objaśnienie do tablicy: Patenty to przeciętna liczba potrójnych rodzin patentów (ang. Triadic Patent Families, ). Technika niska: eksport niskiej techniki jako odsetek eksportu ogółem przeciętnie ( ), Technika wysoka: eksport wysokiej techniki jako odsetek eksportu ogółem przeciętnie ( ) Dane na podstawie: Nation Master,

14 Źródło: zestawienie własne na podstawie: Tabela 11. Wydatki na oświatę jako odsetek PKB Kraj Dania 8,44 8,44 8,33 8,47 Finlandia 6,04 6,21 6,41 6,43 Norwegia 7,23 7,64 7,62 7,58 Szwecja 7,24 7,59 7,47 7,35 Źródło: Tabela 12. Inwestycje venture capital jako odsetek PKB Kraj Dania 0,052 0,056 0,060 0,351 0,067 Finlandia 0,138 0,144 0,049 0,052 0,085 Norwegia 0,058 0,097 0,082 0,108 0,077 Szwecja 0,164 0,089 0,159 0,248 0,248 Źródło: Twierdzenie mówiące o silnej, opartej na wiedzy gospodarce krajów północnoeuropejskich pokrywa się z wynikami oceny pozycji opisywanych państw wg jeszcze innych wskaźników, jakimi są m.in. indeks sprawności technologicznej (por. tabela 13), ranking innowacyjności oraz stopień konkurencyjności przemysłu IT (por. tabela 14). Indeks sprawności technologicznej wskazuje na rozwój wiedzy techniczno-technologicznej, umiejętność obsługi urządzeń o zaawansowanej technologii oraz ich użycie w procesach gospodarczych. Obrazuje on także podejście państwa do sprawy nowych technologii i poświęcanych na nie nakładów. Tabela 13. Indeks sprawności technologicznej za 2006 r. Pozycja kraju Kraj Indeks 3. Finlandia 5,92 4. Szwecja 5,80 6. Dania 5,34 9. Norwegia 5,17 Źródło: The Technology Readiness Index, World Economic Forum, W skali od 0 do 7, Finlandia i Szwecja uzyskały prawie 6 punktów, co plasuje je na odpowiednio 3. i 4. miejscu w świecie. Podobne wyniki osiągnęły pozostałe kraje północnoeuropejskie. Na takie umiejscowienie tych państw znaczący wpływ miało podejście do technologii informatycznych oraz produkcja i montaż urządzeń wysokich technologii w przedsiębiorstwach (np. Nokia, Ericsson). Na miejsce kraju w rankingu innowacyjności składa się wiele elementów. Są nimi m.in. wydatki państwa oraz przedsiębiorstw na nowoczesne technologie oraz odsetek ludności posiadającej wyższe wykształcenie 28. Poza tym, wydatki krajów północnoeuropejskich na sferę B+R przeznaczane są głównie na tzw. badania stosowane, których efekty mogą być wdrożone bezpośrednio w przemyśle. Szwecja, Finlandia i Dania w rankingu innowacyjności również zajmują czołowe miejsca. Na rozwój i stosowanie nowoczesnych technologii państwa te wydają więcej środ- 28 European Innovation Scoreboard Comparative Analysis of Innovation Performance, Commission of European Communities, Brussels 2006, z dnia r. 14

15 ków publicznych i prywatnych niż średnio kraje Unii Europejskiej (zarówno UE-15, jak i UE- 25). Jedynie Norwegia osiąga w tym zakresie gorsze rezultaty. Kraj Tabela 14. Indeks konkurencyjności sektora IT za 2007 r. (dane w pkt na 100) Indeks konkurencyjności sektora IT Infrastruktura IT Kapitał ludzki Pomoc publiczna dla sektora IT Szwecja 65,4 65,7 64,5 83,5 Dania 64,9 71,7 60,2 89,5 Finlandia 62,7 55,7 67,2 84,9 Norwegia 59,7 59,6 63,7 88,5 Źródło: The Means to Compete. Benchmarking IT Industry Competitiveness. A Report from the Economist Intelligence Unit, The Economist Intelligence Unit 2007, s Potwierdzenie tych twierdzeń znajdujemy w indeksie konkurencyjności przemysłu IT. Szwedzkie, duńskie i fińskie przedsiębiorstwa sektorów nowoczesnych technologii przodują w świecie i otrzymują na swój rozwój pomoc publiczną stanowiącą ponad 80% ich wydatków na sferę B+R. Bazują także na czynniku ludzkim w kreowaniu nowoczesnej technologii. 7. Czynniki sukcesu krajów północnoeuropejskiego modelu kapitalizmu. Implikacje dla Polski Skandynawski model kapitalizmu, nazywany również społeczną gospodarką rynkową, jest głęboko zakorzeniony w społeczeństwie i otrzymał od niego przyzwolenie dalszej realizacji. Satysfakcja indywidualna i poczucie równości społecznej są we wszystkich krajach nordyckich bardzo wysokie, co ułatwia wdrażanie zasad nowoczesnej gospodarki. W licznych analizach ekonomicznych i rankingach konkurencyjności międzynarodowej poszukuje się kluczowych czynników sukcesu tego modelu kapitalizmu i ewentualnych rozwiązań dla innych państw. Należy mieć jednak zawsze na uwadze specyfikę tego modelu ekonomicznego, objawiającą się w szczególności w: prowadzeniu polityki zrównoważonego rozwoju i akcentowaniu troski o środowisko naturalne, uznaniu roli państwa w minimalizowaniu negatywnych skutków gospodarki rynkowej, czyli zapobieganiu znacznemu rozwarstwieniu społecznemu, minimalizowaniu zjawiska wykluczenia społecznego, wyposażaniu obywateli w kompetencje niezbędne do korzystania z nowoczesnych technologii. Zasadne wydaje się zatem uznanie krajów skandynawskich za specyficzny, uwarunkowany tożsamością kulturową model społeczeństwa, gdzie działają instytucje państwa opiekuńczego, obejmujące: w sferze edukacji: bezpłatną naukę od przedszkola do uniwersytetu, bezpłatne podręczniki szkolne i posiłki do poziomu szkolnictwa średniego, stypendia studenckie i doktoranckie; w sferze służby zdrowia: w zasadzie bezpłatne ośrodki opieki zdrowotnej, niskie koszty leczenia szpitalnego, dopłaty do leków, domową opiekę zdrowotną; w sferze świadczeń społecznych: rozbudowane ubezpieczenia emerytalne, zdrowotne i rentowe, a także ubezpieczenia od bezrobocia, opiekę nad dziećmi, świadczenia dla osób o niskich dochodach. Natomiast w sferze gospodarczej kraje północnoeuropejskie nakierowały rozwój i konkurencyjność przedsiębiorstw na wiedzę, innowacje i nowe technologie, dzięki odpowiedniej redystrybucji dochodów publicznych. Wynika z tego, iż całkowite przeniesienie rozstrzygnięć półnoeuropejskiego modelu kapitalizmu nie jest możliwe dla Polski, przede wszystkim ze względu na inny etap oraz fazę 15

16 rozwoju gospodarczego naszego kraju i realizowanych zasad gospodarki rynkowej. Utrudnieniem byłyby również odmiennie postrzegane w Polsce kwestie społeczno-kulturowe, takie jak m.in. etos pracy i jego promocja, rola związków zawodowych, przyzwyczajenia do stałości zatrudnienia (niska skłonność do zwiększenia elastyczności pracy), niska kreatywność zatrudnionych itd. Mimo to, poszukując pewnych możliwości zaimplikowania niektórych czynników sukcesu północnoeuropejskiego modelu kapitalizmu w Polsce, można wskazać na kilka rozstrzygnięć, które pozwoliłyby poprawić konkurencyjność i pozycję naszego kraju w świecie. Po pierwsze, konieczna wydaje się reforma finansów publicznych, która w konsekwencji doprowadziłaby do zmiany struktury wydatków publicznych oraz inaczej rozłożonych akcentów po stronie wpływów. Jej wzorcem mogłyby być reformy przeprowadzone w krajach skandynawskich, które koncentrowały się na ograniczeniu deficytu budżetowego przez m.in. wprowadzenie ograniczeń wzrostu wydatków publicznych, zmniejszeniu wydatków na administrację, rozszerzeniu bazy podatkowej a także przenoszeniu ciężaru podatkowego w stronę podatków pośrednich, tj. opodatkowania konsumpcji. Po drugie, należy pobudzić lub utrzymać wzrost gospodarczy przez zliberalizowanie warunków prowadzenia działalności gospodarczej, zmniejszenie czasu jej uruchomienia, ograniczenie liczby procedur, usprawnienie i ułatwienie systemu podatkowego itp. W końcu, należałoby zmienić kierunek redystrybucji środków publicznych, zwiększając ich zakres i wielkość na finansowanie oświaty, nauki, badań i rozwoju. Konieczna wydaje się w tym zakresie również reforma programowa oraz organizacyjna edukacji i szkolnictwa wyższego. Polska, w porównaniu nie tylko z krajami skandynawskim, ale również z państwami Unii Europejskiej, przegrywa we wskaźnikach zatrudnienia, struktury wydatków publicznych, nakładów na badania, rozwój innowacji, wolności gospodarczej i poziomu aktywności zawodowej (ten wskaźnik jest najniższy dla naszego kraju w UE-27). Natomiast z modelu nordyckiego jasno wynika, iż droga do współczesnego, konkurencyjnego i efektywnego rozwoju ekonomicznego wiedzie przez wysoki poziom zatrudnienia, kreatywność pracowników, lepszą redystrybucję środków publicznych i inwestowanie w sferę B+R. Istotą dalszego rozwoju Polski powinno być tworzenie warunków do tego, aby państwo zwiększało nakłady na podwyższenie jakości życia obywateli i realizowało funkcje sprzyjające rozwojowi wiedzy i innowacji oraz skuteczniej redystrybuowało dochody budżetowe. Z oceny północnoeuropejskiego modelu kapitalizmu jasno wynika, iż największymi atutami konkurencyjnej gospodarki rynkowej jest właściwe realizowanie funkcji finansów publicznych, miękki paternalizm państwa, realizowanie zasad taniego państwa w sferze administracyjnej, odpowiednie utrzymywanie i wykorzystywanie kapitału ludzkiego, wdrażanie wysokotechnologicznej produkcji i zaawansowanych usług, wymagających nakładów wiedzy. Bibliografia: 1) Albert M., Kapitalizm kontra kapitalizm, Signum, Kraków ) Amable B., The Diversity of Modern Capitalism, Oxford University Press, Oxford ) Becker U., The Scandinavian Model: Still an Example for Europe?, Internationale Politik und Gesellschaft, 2007, nr 4. 4) Blaug M., Konkurencja jako stan końcowy i jako proces, Rector s Lectures No.44, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków ) Casey T., Comparative Capitalism and Economic Performance in the New Global Era, Political Studies Conference, kwietnia ) CIA World Factbook, ) Czech S., Konkurencyjność Szwecji a proces reform rynkowych, w: Przedsiębiorstwo i państwo wybrane problemy konkurencyjności, Berna T. (red.), Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin

17 8) Doing Business 2008, The World Bank Group, z dnia ) Europejski Wskaźnik Rozwoju 2008, 19 stycznia ) Eurostat, ) Gołębiowski G., Modele kapitalizmu a kierunek rozwoju gospodarczego Polski, Współczesna Ekonomia, 2007, nr 2. 12) Goody J., Kapitalizm i nowoczesność, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa ) Hall P.A., Soskice D., An Introduction to Varieties of Capitalism, plik pdf, w: Varieties of Capitalism: The institutional foundations of comparative advantage, Hall P.A., Soskice D. (ed.), Oxford University Press, Oxford ) Hampden-Turner Ch., Trompenaars A., Siedem kultur kapitalizmu, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa ) Happy Planet Index, ) Heilbroner R.I., Capitalism, w: The New Palgrave Dictionary of Economic, Macmillan, London ) Hesselius P., Work Absence and Social Security In Sweden, Department of Economics, Uppsala University, 2006, 18) Hilton R., Capitalism what s in a name?, w: The Transition from Feudalism to Capitalism, Eatwell J. i in. (ed.), NLB, London ) European Innovation Scoreboard Comparative Analysis of Innovation Performance, Commission of European Communities, Brussels 2006, 20) Human Development Report, ) Jasiński L., Uwagi o międzynarodowej konkurencyjności polskiej gospodarki, Kongres Ekonomistów Polskich, PTE, Warszawa 2007, plik PDF. 22) Jeliński B., Skandynawski model społecznej gospodarki rynkowej (przypadek Norwegii), artykuł powielony, niepublikowany. 23) Kane T., Holmes K.R., O Grady M.A., 2007 Index of Economic Freedom, The Heritage Foundation and Dow Jones & Company, Inc., Washington D.C ) Kiander J., The Evolution of the Finnish Model In the 1990s: From Depression To High- Tech Boom, Vatt-Keskustelualoitteta, Vatt Discussion Papers, Government Institute for Economic Research, Helsinki ) Lechevalier S., The heterogeneity of firms: A challenge for theories of the diversity of capitalism. The case study of Japan during the Last Decade, materiał powielony, maj ) Mitchell D.J., What Can the United States Learn from the Nordic Model?, Policy Analysis No. 603, 5 listopad ) Mitraszewska A., Złoty duński środek w walce z bezrobociem, Gazeta Wyborcza, 10 kwietnia ) Mullally L., Warning to Brussels Don t be seduced by the Nordic model, Europe s World, wiosna ) Przedsiębiorczość w Polsce 2006, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa, sierpień ) Smoczyński W., Od ogona do głowy, Polityka, 2008, nr 3 (2637). 31) The Economist Group, 32) The Global Competitiveness Report , 33) The Global Competitiveness Index , World Economic Forum, z dnia ) The Means to Compete. Benchmarking IT Industry Competitiveness. A Report from the Economist Intelligence Unit, The Economist Intelligence Unit, ) The Technology Readiness Index, World Economic Forum,

18 36) Walat T., Manna w Danii, Polityka, 2007, nr 50 (2633). 37) Wojtyna A., Alternatywne modele kapitalizmu, w: Dylematy wyboru modelu rozwoju gospodarczego Polski, AE w Krakowie, Kraków Streszczenie Literatura ekonomiczna przedstawia różne podziały kapitalizmu, prowadzone odrębnie według kryteriów ekonomicznych (w tym systemu finansowego), społecznych i politycznych albo łącznie. Jedną z nich jest klasyfikacja zaproponowana w 2007 r. przez T. Casey a, w której opierając się na trzech zmiennych (organizacja rynku pracy, organizacja działalności gospodarczej i rola państwa w gospodarce) wyodrębnił pięć systemów kapitalizmu. Wśród nich znajduje się model, nazwany przez badacza północnoeuropejskim, dotyczący głównie krajów skandynawskich, które osiągają najwyższe wielkości różnych indeksów kapitalizmu. Z doświadczeń tych państw coraz częściej czerpią wzorce inne kraje naszego globu, w tym dynamicznie rozwijające się gospodarki azjatyckie. Celem poznawczym artykułu było przedstawienie cech ekonomicznych, społecznych i politycznych północnoeuropejskiego (skandynawskiego, nordyckiego) modelu kapitalizmu. Natomiast celem badawczym było wyodrębnienie, na podstawie szeregu indeksów konkurencyjności, czynników atrakcyjności gospodarek krajów skandynawskich. Obejmują one swoim zasięgiem wiele determinant atrakcyjności i konkurencyjności, choćby takich jak: wolność gospodarcza, stan finansów publicznych, system prawny, zaawansowanie technologiczne, rozwój społeczny, czy innowacyjność. Biorąc za podstawę wiele dostępnych rankingów, porównaniu podlegała sytuacja gospodarcza państw północnoeuropejskich. Tak przeprowadzona analiza pozwoliła na sformułowania kilku zaleceń dla Polski. Attractiveness Factors of the Nordic Capitalism Model. Implications for Poland Summary Economic literature represents the different divisions of capitalism, led separately according to economic, social and political criteria, or together. One of the capitalism classifications is proposal from 2007, made by T. Casey, which is basing on three variables: organization of labour market, economic activity and the role of state in economy. The author distinguished five systems of capitalism. One of them, named Nordic, achieves the highest size of different global competitiveness indicators. The article presents economic and social features of Nordic capitalism model as well as several global competitiveness and economic indicators. The analysis permitted on formulating several recommendations for Poland. 18