SZKOŁY ŻYCIA KOCHANOWSKIEGO

Transkrypt

1 SZKOŁY ŻYCIA KOCHANOWSKIEGO Ewelina Jaroszewska Śledząc dzieje Jana Kochanowskiego warto przyjrzeć się wszystkiemu, co działo się wokół niego, co było wspólnym doświadczeniem renesansowych pokoleń. Okazać się może, że współcześni uczniowie czy studenci bliżej są Kochanowskiego niż mogłoby się wydawać. Różnice w doświadczeniach edukacyjnych dotyczą z pewnością struktury szkolnictwa, jednakże chęci, pragnienia, aspiracje, marzenia nierzadko pozostają niezmienne pomimo upływu stuleci. Rodzina Kochanowskich herbu Korwin zajmowała wysoką pozycję wśród okolicznej szlachty. Dziadek Kochanowskiego pełnił zaszczytne funkcje, m.in. sędziego grodzkiego radomskiego. Ojciec, Piotr Kochanowski, pomnożył majątek i znaczenie rodu dzięki swojej przedsiębiorczości, sprawowanym urzędom i koligacjom małżeńskim. Dom, jaki prowadzili rodzice Kochanowskiego, wyróżniał się intelektualnie i towarzysko w dużej mierze dzięki zaletom matki Jana Kochanowskiego, Anny Białaczowskiej, o której dowcipie i poczuciu humoru wspomina Łukasz Górnicki w Dworzaninie polskim (stateczna pani i bardzo trefna). Jan Kochanowski miał jedenaścioro rodzeństwa. Dwaj bracia Mikołaj i Andrzej także parali się literaturą, choć daleko im było do talentu i sławy Jana. Edukacja elementarna, czyli przeduniwersytecka Nie posiadamy pewnych informacji co do wczesnej edukacji Jana Kochanowskiego, wiemy natomiast, jak wyglądała edukacja w jego czasach. W końcu XII w. zaczęły powstawać na terenie Polski szkoły przy katedrach i kolegiatach zakładane przez władze kościelne. Szkoły te miały na celu kształcenie duchowieństwa, na początku XIII w. istniało już 13 szkół przykatedralnych oraz 14 szkół kolegiackich i pojawiać się zaczęły szkoły parafialne. Zakres wiedzy w szkołach katedralnych miał opierać się na cyklu siedmiu sztuk wyzwolonych (septem artes liberales), tj. trivium (gramatyka, retoryka i dialektyka) i quadrivium (arytmetyka, geometria, muzyka, astronomia). Jednakże rzadko kiedy uczono wszystkich, w rzeczywistości program nauczania ograniczał się do trivium lub studia particularia. Natomiast powstające szkoły parafialne kształciły umiejętności czytania i pisania w języku łacińskim, znajomość katechizmu, śpiewu kościelnego, umiejętności posługiwania się kalendarzem, najprostszych działań rachunkowych. Nauczanie miało charakter praktyczny. Służyły temu również teatralne występy młodzieży szkolnej, które przygotowywały do życia publicznego: uczyły dykcji, ćwiczyły pamięć, wyra- 18

2 biały swobodę niezbędną w wystąpieniach publicznych. Na początku XVI w. w samym arcybiskupstwie gnieźnieńskim istniało już 617 szkół parafialnych, w innych regionach nie było ich mniej. Przypuszcza się, że w połowie XVI w. funkcjonowało w Polsce około 2500 szkół parafialnych. Większość skupiała się w miastach i miasteczkach, ale istniały również szkoły parafialne na wsi. Poziom ich był różny, w większości jednak nauczali ludzie, którzy chociaż otarli się o studia wyższe, najczęściej na Akademii Krakowskiej. Szkoły znajdujące się w miastach miały często programy znacznie szersze, ambitniejsze, dotyczyło to zwłaszcza szkół różnowierczych, gdzie uczyło wielu znakomitych pedagogów. Renesans przyniósł rozwój i upowszechnienie oświaty. Powstawać zaczęły gimnazja humanistyczne, przygotowujące do studiów uniwersyteckich, charakterystyczne dla kultury umysłowej Włoch, Francji i Niemiec 1. połowy XVI w. Wspomnieć tu możemy Akademię Lubrańskiego w Poznaniu oraz różnowiercze gimnazja humanistyczne w Elblągu, Gdańsku, Toruniu, Pińczowie. Nie wiadomo, niestety, czy Kochanowski uczęszczał do którejkolwiek z wymienionych rodzajów szkół. Pierwszą informacją na temat jego edukacji jest wpis na Akademię Krakowską w 1544 r. został więc krakowskim żakiem mając lat 14. Dorastającego chłopaka pociągały nie tylko nauka języków klasycznych, wykłady i komentarze mistrzów, ale też różne lektury, dyskusje, przedstawienia teatralne. Studiował do roku 1547 na Wydziale Artium, nie uzyskując żadnego stopnia naukowego. Rys. Emilia Karczewska Kochanowski w programie Sokrates Erazmus? Poeta w latach przebywał w Królewcu. Być może był studentem tamtejszego uniwersytetu, z pewnością zaś w tym czasie korzystał z protekcji księcia pruskiego Albrechta, wybitnego mecenasa oraz przywódcy reformatorskiego. Latem roku 1552 wyruszył w pierwszą podróż do Włoch, do Padwy, gdzie przebywał do czerwca roku 1555, studiując tam, podobnie jak w przypadku Akademii Krakowskiej, na Wydziale Artium. Po powrocie z Włoch udał się powtórnie do Królewca. Patronat księcia Albrechta umożliwił mu kolejną podróż do Włoch w roku Drugi pobyt w Padwie Kochanowski przerywa na wieść o śmierci matki. Kolejną zagraniczną podróż rozpoczyna w roku 1557, a kończy w roku 1559, kiedy to okrężną drogą, przez Francję i Niemcy, ostatecznie powraca do kraju. W trakcie studiów we Włoszech nie zdobył Kochanowski żadnego stopnia naukowego, ale nie taki też był cel tych podróży. Ciekawość świata, rozszerzenie i uzupełnienie wykształcenia, poznanie innych krajów i ludzi, ich języka i zwyczajów były celami podróży edukacyjnych. Sztuka podróżowania (ars apodemica), zdobywanie wiedzy wraz z filozoficzno-moralnym samodoskonaleniem były niezwykle popularne w XVI w., a wyjazdy młodzieży magnackiej i szlacheckiej trwały nieprzerwanie aż do połowy XVII w. Z biegiem lat liczba wędrujących w świat po wiedzę ustawicznie rosła. Wyjazd za granicę stał się modą i koniecznością dla młodzieży dobrze urodzonej. Być może zwyczajowi temu zawdzięczamy więcej aniżeli szkolnictwu krajowemu. Dzięki temu kultura polska bardzo ściśle zespoliła się z kulturą Zacho- 9/

3 du. Powszechne było przekonanie, że podróże te zaowocują później w życiu publicznym. Dziś także młodzież miewa okazję, aby: póki lata nie zajdą leniwe, Widzieć szeroki Dunaj, widzieć Alpy krzywe, Albo gdzie wpośrzód morza sławne miasto leży, Albo gdzie pod dawny mur bystry Tyber bieży. Obecnie popularne i jakże chwalebne zdają się być podróże do miast partnerskich, jakie wiele miast, miasteczek i wsi polskich posiada, również programy wymiany studentów cieszą się niesłabnącym zainteresowaniem. Czym są XX-wieczne podróże gimnazjalistów, licealistów studentów? Renesansowym dziedzictwem? Wycieczkami krajoznawczymi? Wyrazem ciekawości świata? Uzupełnieniem wykształcenia? Zapewne, niczym ars apodemica, wszystkim tym po trochu. Wszakże włoskie peregrynacje Kochanowskiego to nie tylko studia o charakterze filozoficznym czy literackim i językowym, to nie tylko łacina i greka pod kierunkiem prof. Francesco Robortella, to również tajemnicza, ubóstwiana Lidia i bogate życie towarzyskie. Student polski wyjeżdżał do Włoch nie tylko po wiedzę. Pragnął stamtąd wynieść ogólną ogładę umysłową i obyczajową. Zwiedzał więc dwory książęce i pałace dostojników kościelnych, przypatrywał się turniejom rycerskim, słuchał dysput literackich, oglądał dzieła sztuki i podziwiał cuda przyrody. Uczył się chętnie języka włoskiego, wprawiał w grach i zabawach towarzyskich, uczył się modnych tańców oraz salonowej grzeczności i konwersacji. Sam Kochanowski zaprzyjaźnia się z przebywającymi tam Polakami: Łukaszem Górnickim, Andrzejem Trzecieskim i Andrzejem Patrycym Nideckim, podróżuje do Rzymu, Neapolu, Wenecji. W kościele Eremitów w Padwie wmurowano tablicę upamiętniającą pobyt Jana Kochanowskiego w tym mieście, a zwłaszcza jego zaangażowanie w życie studenckie ówczesnego jednego z najważniejszych ośrodków humanizmu i kuźni myślicieli Uniwersytetu Padewskiego. Jan Kochanowski, który spędził w Padwie niemal 7 lat (z przerwami), został uznany za jednego z 40 najwybitniejszych w dziejach studentów tamtejszego uniwersytetu. Warto pamiętać, że były to czasy, w których Polacy stanowili trzecią co do liczebności grupę zagranicznych studentów, a i wśród wykładowców czy rektorów też ich nie brakowało. We wspomnianym kościele Eremitów w 1554 r. Kochanowski, studiujący na tamtejszym uniwersytecie i cieszący się wówczas sporym autorytetem wśród władz uniwersyteckich, zorganizował pierwsze spotkanie polskich adeptów nauki studiujących w Padwie. Dworska edukacja i kariera Po powrocie do kraju w 1559 Kochanowski zajął się przede wszystkim porządkowaniem spraw majątkowo-rodzinnych. Po podziale majątku zmarłych rodziców otrzymał Czarnolas i rozpoczął karierę dworzanina u wybitnych rodzin arystokratycznych, m.in. Tarnowskich, Tęczyńskich, Firlejów. Nie była ona jednak oczywista nawet dla niego samego: Nie chcę cię, Pietrze, do Włoch drugi raz prowadzić, Trafisz sam, a mnie też czas o sobie poradzić: Jeśli mi w rewerendzie, czy lepiej w sajanie, Jeśli mieszkać przy dworze, czy na swoim łanie? 2 Takie pytanie będzie sobie Kochanowski zadawał niejednokrotnie, jednak w służbie dworskiej pozostawał przez ponad 10 lat. Przebywał najpierw na dworze Jana Firleja, wojewody lubelskiego, a następnie na dworach biskupów Filipa Padniewskiego i Piotra Myszkowskiego. Później dostał się na dwór królewski i w 1563 r., dzięki protekcji biskupa Piotra Myszkowskiego, został dworzaninem i sekretarzem na dworze królewskim Zygmunta Augusta. Funkcja ta była w zasadzie czysto honorowym wyróżnieniem. Sekretarzy królewskich było zawsze kilku. Załatwiali oni korespondencję króla oraz wykonywali zlecone przez niego misje. Wybrany sekretarz pełnił funkcję prywatnego sekretarza króla. Zajmował się jego korespondencją prywatną oraz tajną. Wydaje się 1 J. Kochanowski, Do Piotra Kłoczkowskiego, w: J. Kochanowski, Fraszki, oprac. J. Pelc, Wrocław 2004, s Tamże, s

4 jednak, że Kochanowski otrzymał tytuł sekretarza królewskiego jako osoba zasłużona na polu nauki i sztuki. Z pewnością w latach 60. XVI w. Kochanowski był już poetą znanym i cenionym. Sprzyjała temu atmosfera dworu królewskiego. Grono dworzan Zygmunta Augusta składało się z wykształconych i inteligentnych młodych humanistów, wśród których znajdowali się także dawni znajomi Kochanowskiego z Padwy. Na stałe lub chwilowo przebywali tu najwybitniejsi ludzie z kraju i zagranicy, tu najwcześniej docierały obce nowinki zarówno ważne wydarzenia, jak i drobniejsze, składające się na powszechnie panującą modę. Tu kształtował się też pewien model życia, wskazujący, jaki powinien być ideał młodego człowieka. W okresie dworskim w twórczości Kochanowskiego początkowo dominowały utwory epickie, bardzo zróżnicowane, od poematów okolicznościowych do publicystyki polityczno-społecznej, jak Zuzanna (ok. 1562), Szachy (ok ), O śmierci Jana Tarnowskiego (1561), Zgoda (1564) i Satyr albo dziki mąż (ok. 1564). Utworami okolicznościowymi obdarzał Kochanowski mężów stanu, których naprawdę szanował. W sposób daleki od pochlebstwa podkreślał takie ich cnoty, jak patriotyzm, waleczność, mądrość, prawość i zdolność do przyjaźni. Życie dworskie obfitowało w rozrywki i zabawy. Sprzyjało to powstawaniu mniej lub bardziej udanych żartów, które następnie upowszechniały się w szerszych kręgach towarzyskich. Tej właśnie atmosferze zawdzięczać należy powstanie bardzo wielu fraszek. Spektrum tematyczne fraszek jest olbrzymie: od filozoficznej zadumy, pochwały życia dworskiego i ziemiańskiego, piękna kobiet, przez sylwetki znajomych i przyjaciół, do anegdot z życia towarzyskiego. Fraszki są znakomitym, barwnym obrazem obyczajowości epoki, świadectwem życia. Ich celny i lapidarny język jest jedynym obszarem, w którym poeta pozwalał sobie czasem na szlachecką rubaszność. Wiedza o sztuce muzyka Czym są XX-wieczne podróże gimnazjalistów, licealistów studentów? Renesansowym dziedzictwem? Wycieczkami krajoznawczymi? Wyrazem ciekawości świata? Uzupełnieniem wykształcenia? Równie istotnym aspektem życia dworskiego była muzyka, która prawdziwy rozkwit przeżyła właśnie w XVI w. W stołecznym Krakowie działały dwie kapele prezentujące profesjonalny poziom wykonawczy: kapela królewska i kapela wawelska, a twórczość kompozytorów polskich okresu renesansu wskazuje na dobrą znajomość stylu muzyki zachodnioeuropejskiej. Do ożywienia twórczości muzycznej Polaków przyczyniła się również opieka króla Zygmunta I Starego i w znacznej mierze reformacja dzięki niej rozwinęła się polska wielogłosowa pieśń nabożna. Wydawano te pieśni albo luźno, albo też w zbiorach zwanych kancjonałami. Za najwybitniejszego twórcę tego czasu uchodził Wacław z Szamotuł, mistrz wielogłosowej pieśni polskiej i łacińskiego motetu. Natomiast do szerokiego kręgu odbiorców zwracał się inny wybitny kompozytor doby renesansu Mikołaj Gomółka. O talencie Mikołaja Gomółki dowiedział się Jan Kochanowski i powierzył mu napisanie muzyki do swego przekładu Psałterza Dawidowego. Przypuszcza się, że inspiratorem takiego posunięcia był bp Piotr Myszkowski, aczkolwiek zdaniem historyków na wybór Gomółki jako kompozytora miał zapewne wpływ sam mistrz z Czarnolasu, jako że utrzymywali oni ze sobą kontakty i obaj przebywali na dworze królewskim, a ulubiona rezydencja Kochanowskiego znajduje się w odległości 80 km od Sandomierza. Już podczas pobytu w Sandomierzu Gomółka otrzymywał od czarnoleskiego poety rękopisy jego wierszy i pisał do nich melodie. Psałterz Dawidów ukazał się w 1579 r., natomiast rok później wydano Melodie na Psałterz polski. Te czterogłosowe utwory wo- 9/

5 kalne obfitują w nawiązania do polskiej muzyki ludowej, wykorzystują rytmy taneczne, które są być może stylizacją tańców popularnych w dawnej Polsce. Na probostwie i na swoim Kochanowski pomimo tego, że karierę dworską uważał za niezbyt udaną, zakończył ją jako człowiek zamożny. Przyczyniła się do tego także dość rozpowszechniona wówczas tzw. świecka kariera kościelna. Dzięki wstawiennictwu bpa Piotra Myszkowskiego otrzymał probostwa w Poznaniu i Zwoleniu. Kochanowski poprzestał na przyjęciu tylko niższych święceń duchownych. Obowiązki duszpasterskie pełnili opłacani przez niego kapłani, a on sam czerpał zyski z dziesięciny z gruntów miejskich i wsi szlacheckich. Rezygnując z kariery dworskiej rozstał się również z probostwami. W połowie 1574 r. zrzekł się probostwa poznańskiego, a w styczniu następnego roku także probostwa w Zwoleniu. Na dwór królewski już nie wrócił, choć aprobował osobę i koncepcje polityczne Stefana Batorego. Osiadł w Czarnolesie, majątku, który otrzymał po podziale rodzinnym. W 1575 ożenił się z Dorotą Podlodowską. Miał z nią sześć córek, z których trzy zmarły w dzieciństwie. Już po śmierci poety Dorota urodziła syna. Lata spędzone w Czarnolesie pokazały nowe oblicze Kochanowskiego: statecznego, spokojnego ziemianina poświęcającego dużo czasu rodzinie i pracy pisarskiej. 3 J. Kochanowski, Muza, w: J. Kochanowski, Pieśni i wybór innych wierszy, oprac. T Sinko, BN I 100, Wrocław 1949, s J. Kochanowski, Pieśń XXIV, w: Tamże, s Ciekawość świata, rozszerzenie i uzupełnienie wykształcenia, poznanie innych krajów i ludzi, ich języka i zwyczajów były celami podróży edukacyjnych. Kształtowanie językowe Ogromna większość utworów Kochanowskiego powstała w języku polskim. Był to jego programowy wybór, zgodny z renesansowym trendem tworzenia w językach narodowych, który spowodował jakościową przemianę języka polskiego w ciągu zaledwie 30 lat. Polszczyzna Kochanowskiego i po nim jest inną polszczyzną niż wcześniejsza. Tak gwałtownej rewolucji językowej nie było w polskiej historii. Kochanowski był świadom swojej roli w literaturze, był świadom roli poety: jako pierwszy sformułował etos twórcy, którego talent jest darem od Boga, zarazem przywilejem, obowiązkiem i cierpieniem. Najdobitniej wyartykułował to w poemacie Muza, wyrażającym wiarę w nieśmiertelność własnej poezji, poczucie niepowtarzalnej misji, świadomość wielkości, która zobowiązuje wobec świata, ale też przynosi samotność na szczytach: Ja jeden niech wam służę, a za cześć poczytam Sobie, że się dróg innszych, niż pospólstwo chwytam. Wy mię z ziemie wzwodzicie, wy mię wyłączacie Z liczby nieznacznej i nad obłoki wsadzacie. Kochanowski stawiał swoje pisarstwo wysoko. Traktował je jako zawód i posłannictwo. Niewątpliwie przekonanie to umocniło wszechstronne wykształcenie, zdobywane w świecie i na dworze królewskim. Być może właśnie dlatego dumnie głosi: Niezwykłym i nieleda piórem opatrzony Polecę precz, poeta ze dwojej złożony Natury 4. Bibliografia: J. Abramowska, Poeta zgody Jan Kochanowski, w: Pisarze staropolscy, pod red. S. Grzeszczuka, Warszawa K. Bartnicka, I. Szybiak, Zarys historii wychowania, Warszawa J. Pelc, Jan Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej, Warszawa M. K. Perz, Mikołaj Gomółka. Monografia, Kraków R. Wroczyński, Dzieje oświaty polskiej do roku 1795, Warszawa Ewelina Jaroszewska doktorantka na Wydziale Filologii Polskiej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. 22