PENSION BENEFITS OF RURAL POPULATION. Wstêp

Transkrypt

1 STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom X zeszyt W³adys³awa uczka-baku³a, Lidia Jab³oñska-Porzuczek Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu ŒWIADCZENIA EMERYTALNO-RENTOWE LUDNOŒCI WIEJSKIEJ PENSION BENEFITS OF RURAL POPULATION S³owa kluczowe: ubezpieczenie emerytalno-rentowe, sk³adka, œwiadczenia emerytalnorentowe Key words: pension insurance, premium, pension benefits Synopsis. Przedstawiono zasady funkcjonowania dwóch systemów ubezpieczeñ spo³ecznych obejmuj¹cych ludnoœæ wiejsk¹, a mianowicie: powszechnego oraz specjalnego rolniczego. Dokonano równie analizy wysokoœci op³acanych sk³adek przez rolników, pracowników i osób prowadz¹cych pozarolnicz¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹. Artyku³ zawiera porównanie wysokoœci œwiadczeñ emerytalno-rentowych wyp³acanych z FER oraz FUS. Wstêp Ubezpieczenie spo³eczne wywodzi siê z ubezpieczeñ gospodarczych. Wobec tego ma cechy wspólne, jakimi s¹ sk³adka, oznaczone ryzyko, wspólny fundusz, szkoda oraz pokrycie szkody. W literaturze przedmiotu jest wiele definicji ubezpieczenia spo³ecznego. Wed³ug Szuberta [1984] ubezpieczenie spo³eczne to system zagwarantowanych ustawowo i zwi¹zanych z prac¹ œwiadczeñ o charakterze roszczeniowym, pokrywaj¹cych potrzeby wywo³ane przez zdarzenia losowe lub inne zrównane z nimi zdarzenia, spe³nianych przez zobowi¹zane do tego instytucje oraz finansowanych na zasadzie bezpoœredniego lub poœredniego roz³o enia ciê aru tych œwiadczeñ, w ca³oœci lub co najmniej w powa nej mierze, na zbiorowoœæ osób do nich uprawnionych. Jêdrasik-Jankowska [] definiuje ubezpieczenie spo³eczne jako urz¹dzenie spo³eczno-gospodarcze pozwalaj¹ce zabezpieczyæ jednostkê przed skutkami zajœcia w jej yciu zdarzenia losowego, niekoniecznie niekorzystnego, jednak niekorzystnie wp³ywaj¹cego na zdolnoœæ do samodzielnego zdobywania œrodków na utrzymanie. Ka da z definicji ubezpieczenia spo³ecznego k³adzie nacisk na inny element, tym samym akcentuj¹c cel jakim jest pokrycie przysz³ych potrzeb materialnych przez roz³o enie ciê aru tego pokrycia na wiele jednostek. W Polsce funkcjonuj¹ dwa systemy ubezpieczeñ spo³ecznych, a mianowicie powszechny i specjalny. Oba systemy zakresem podmiotowym obejmuj¹ ludnoœæ wiejsk¹. Jednak e system powszechny odnosi siê do wiêkszoœci spo³eczeñstwa, natomiast system specjalny dotyczy rolników indywidualnych oraz ich rodzin. Nale y podkreœliæ, e w 1999 r. przeprowadzono reformê powszechnego systemu ubezpieczenia spo³ecznego. Wprowadzone zmiany zwi¹zane by³y g³ównie z wzrastaj¹cymi wydatkami na system emerytalny, a tym samym zwiêkszaj¹ce siê obci¹ enia bud etowe. Niekorzystna sytuacja finansowa dotyczy równie systemu zabezpieczenia spo³ecznego rolników indywidualnych. Ustawa reguluj¹ca ubezpieczenie spo³eczne rolników indywidualnych obowi¹zuj¹ca od 1 stycznia 1991 r. ulega³a niewielkim zmianom, a system emerytalny w du ym stopniu finansowany jest z bud etu pañstwa (93% przychodów Funduszu Emerytalno-Rentowego). Jest to spowodowane zarówno nisk¹ wysokoœci¹ sk³adki op³acanej przez osoby ubezpieczone, jak i brakiem jego odpornoœci na zagro enia demograficzne, a mianowicie starzenie siê spo³eczeñstwa. Starzenie siê spo³eczeñstwa wywo³uje wyd³u enie okresu pobierania œwiadczeñ d³ugoterminowych oraz niekorzystn¹ proporcjê pomiêdzy liczb¹ osób ubezpieczonych a pobieraj¹cych œwiadczenia emerytalne. Ponadto, sytuacja finansowa systemu œciœle zwi¹zana jest z wysokoœci¹ wyp³acanych œwiadczeñ.

2 250 W³adys³awa uczka-baku³a, Lidia Jab³oñska-Porzuczek Ubezpieczenie emerytalno-rentowe Ludnoœæ rolnicza podlega odrêbnemu ubezpieczeniu spo³ecznemu od 1977 r. Wed³ug Powszechnego Spisu Rolnego z r. ludnoœæ rolnicza stanowi 38% ludnoœci Polski. Obecnie zgodnie z ustaw¹ z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu spo³ecznym rolników ubezpieczeniu emerytalno-rentowemu podlega z mocy ustawy rolnik, który zamieszkuje i prowadzi na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej osobiœcie i na w³asny rachunek dzia³alnoœæ rolnicz¹ w pozostaj¹cym w jego posiadaniu gospodarstwie rolnym, o powierzchni powy ej 1 ha przeliczeniowego u ytków rolnych lub dzia³ specjalny produkcji rolnej, w tym tak e w ramach grupy producentów rolnych oraz ma³ onek rolnika i domownik stale pracuj¹cy w tym gospodarstwie, je eli nie podlegaj¹ innemu ubezpieczeniu spo³ecznemu i nie maj¹ ustalonego prawa do emerytury lub renty albo nie maj¹ ustalonego prawa do œwiadczeñ z ubezpieczeñ spo³ecznych. Osoba ubezpieczona op³aca kwartalne sk³adki na ubezpieczenie emerytalno-rentowe w wysokoœci 30% emerytury podstawowej obowi¹zuj¹cej w ostatnim miesi¹cu poprzedniego kwarta³u. Generalnie sk³adka na ubezpieczenie emerytalno-rentowe zachowuje tendencjê wzrostow¹ i w latach - zwiêkszy³a siê o 32,3% (rys. 1). Najwiêkszy wzrost sk³adki nast¹pi³ w III kwartale IV kwarta³ III kwarta³ II kwarta³ I kwarta³ Rysunek 1. Kwartalna sk³adka na ubezpieczenie emerytalno-rentowe wp³acana do KRUS w latach - ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych KRUS. XII IX,X,XI VI,VII,VIII III,IV,V I,II Rysunek 2. Miesiêczna sk³adka na ubezpieczenie emerytalno-rentowe op³acana przez osoby prowadz¹ce pozarolnicz¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹ ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych ZUS. r. (o 12,7%) w stosunku do II kwarta³u r., a najmniejszy w III kwartale r. w relacji do poprzedniego kwarta³u (0,5%). Ponadto, od II kwarta³u r. do I kwarta³u r. wysokoœæ sk³adki na ubezpieczenie emerytalno-rentowe nie ulega³a zmianie. Zwi¹zane jest to z wysokoœci¹ minimalnej emerytury, która w tym okresie kszta³towa³a siê na tym samym poziomie (562,58 z³ w okresie 03/-02/). Ludnoœæ wiejska mo e równie podlegaæ powszechnemu ubezpieczeniu spo³ecznemu na podstawie ustawy z dnia 13 paÿdziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeñ spo³ecznych. Ubezpieczenie to dotyczy m.in. pracowników, osób wykonuj¹cych pozarolnicz¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹. Sk³adka na ubezpieczenie emerytalne wynosi 19,52% podstawy wymiaru, a na ubezpieczenie rentowe 13% podstawy wymiaru (od r. do r. 10% podstawy wymiaru, od r. 6% podstawy wymiaru). Podstawê wymiaru sk³adek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe pracowników stanowi przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych. Natomiast w przypadku osób prowadz¹cych pozarolnicz¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹ podstaw¹ wymiaru sk³adek jest zadeklarowana kwota, nie ni sza jednak od 60% przeciêtnego miesiêcznego wynagrodzenia w poprzednim kwartale. Miesiêczna sk³adka op³acana przez osobê prowadz¹c¹ pozarolnicz¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹ jest prawie dwukrotnie wy sza od kwartalnej sk³adki op³acanej przez rolnika. W latach - sk³adka na ubezpieczenie emerytalno-rentowe osoby prowadz¹cej pozarolnicz¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹ wzros³a o 43,8% (rys. 2). Najni sza miesiêczna sk³adka na ubezpieczenie emerytalno-rentowe obowi¹zywa³a w styczniu i lutym r. (334,43 z³), a najwy sza w okresie od czerwca do sierpnia r. (493,69 z³). Ponadto, najwiêkszy wzrost wysokoœci sk³adki wyst¹pi³ w marcu r. w stosunku do lutego r. (o 7,7%). Natomiast znaczny spadek wysokoœci sk³adki zaobserwowaæ mo na we wrzeœniu r. w relacji do miesi¹ca poprzedniego (o 4,4%). W analizowanym okresie sk³adka na ubezpieczenie emerytalno-rentowe op³acana od minimalnego wynagrodzenia pracownika wzros³a z poziomu 227,5 z³ w r. do poziomu 292,2 z³ w r. (rys. 3). Nale y zaznaczyæ, e jest ona finansowana w 50% przez oso-

3 251 bê ubezpieczon¹ oraz w 50% przez p³atnika. W latach - wysokoœæ sk³adki nie ulega³a zmianie, poniewa w tym okresie kwota najni - szego wynagrodzenia kszta³towa³a siê na tym samym poziomie (760 z³). Najwiêkszy wzrost wysokoœci sk³adki na ubezpieczenie emerytalno-rentowe zaobserwowaæ mo na w r. w stosunku do r. (o 8,6%), natomiast najmniejszy wzrost w r. w relacji do roku poprzedniego (o 3%). Kwartalna sk³adka op³acana przez rolnika jest znacznie ni sza ani eli miesiêczna sk³adka uiszczana do powszechnego systemu zabezpieczenia spo³ecznego przez osobê prowadz¹c¹ pozarolnicz¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹ (oko³o 60%) lub pracownika uzyskuj¹cego minimalne wynagrodzenie (oko³o 40%). W badanym okresie tempo wzrostu sk³adki op³acanej przez rolnika jest mniejsze ani eli sk³adki uiszczanej przez osobê prowadz¹c¹ pozarolnicz¹ dzia³alnoœæ (o 11,5 pkt. proc.), a wiêksze od sk³adki pracowniczej (o 4 pkt. proc.). Jednoczeœnie w latach - œrednia wartoœæ sk³adki op³acanej przez rolnika wynosi³a 160,8 z³, pracownika uzyskuj¹cego minimalne wynagrodzenie 259,63 z³, a osoby prowadz¹cej pozarolnicz¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹ 423,46 z³. Z badañ przeprowadzonych w r. przez IERiG w gospodarstwach rolnych prowadz¹cych rachunkowoœæ wynika, e w gospodarstwach od 1 do 2 ha udzia³ sk³adek na ubezpieczenie spo³eczne w kosztach wytworzenia produkcji koñcowej (bez amortyzacji) wynosi³ 11,8%. W gospodarstwach wiêkszych obszarowo udzia³ ten ulega³ zmniejszeniu, a mianowicie 5-7 ha 6,5%, ha 4,7%, ha-2,7%, a powy ej 100 ha 0,5%. Jednoczeœnie sk³adki op³acane do KRUS maj¹ znaczny wp³yw na wielkoœæ dochodów uzyskiwanych z dzia³alnoœci operacyjnej gospodarstw rolnych, w szczególnoœci gospodarstw ma³ych obszarowo. W gospodarstwach 1-2 ha kwota sk³adki uiszczanej do KRUS wynosi³a 45% dochodu rolniczego netto skorygowanego (powiêkszonych) o kwotê sk³adki. Wobec tego sk³adka zmniejszy³a prawie o po- ³owê otrzymany dochód. W gospodarstwach wiêkszych udzia³ zmniejsza³ siê i stanowi³ 10,5% w gospodarstwach o powierzchni 5-7 ha, 8,2% ha, 1,2% powy ej 100 ha [Goraj, Jag³a ]. Œwiadczenia z ubezpieczenia emerytalno-rentowego Katalog œwiadczeñ przys³uguj¹cych z ubezpieczenia emerytalno-rentowego obejmuje m.in. emeryturê rolnicz¹, rentê rolnicz¹ oraz rentê rodzinn¹. Œwiadczenia te przyznawane s¹ zarówno w systemie powszechnym, jak i rolniczym. Jednak e œwiadczenia emerytalno-rentowe wyp³acane z powszechnego systemu emerytalnego s¹ wy sze od œwiadczeñ wyp³acanych z systemu rolniczego. W latach - œrednia wartoœæ miesiêcznego œwiadczenia emerytalno-rentowego z FUS funkcjonuj¹cego w ZUS by³a wy sza o oko³o 50,5% od miesiêcznego œwiadczenia z FER dzia³aj¹cego w KRUS. Jednoczeœnie tempo wzrostu œwiadczenia wyp³acanego z KRUS wynosi³o 33,4%, a z ZUS 44,02%. W badanym okresie przeciêtna miesiêczna emerytura wyp³acana z FER by³a wiêksza od minimalnej emerytury od 34,09% w r. do 41,1% w r. (rys. 4). W latach - przeciêtne œwiadczenie wyp³acane przez KRUS wzros³o o 33,3%. Natomiast przeciêtna emerytura z FUS wzros³a z poziomu 1000,07 z³ w r. do poziomu 1360, 52 z³ w r. i by³a wy sza od minimalnej od 112,5 do 132,1%. Najwiêkszy wzrost zarówno przeciêtnej emerytury z FER, jak i FUS nast¹pi³ w r. w stosunku do r. (odpowiednio o 13,04 i 10,6%), a najmniejszy w r. w relacji do r. (odpowiednio o 1,1 i 1,33%). Jednoczeœnie emerytura z powszechnego systemu emerytalnego jest wy sza od emerytury rolniczej œrednio o 37%. Mediana przeciêtnej Rysunek 3. Miesiêczna sk³adka na ubezpieczenie emerytalno-rentowe op³acana od minimalnego wynagrodzenia pracownika ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych ZUS. przeciêtna emerytura z ZUS przeciêtna emerytura z KRUS minimalna emerytura Rysunek 4. Przeciêtna miesiêczna emerytura z KRUS i ZUS ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych KRUS, ZUS, WWW. wskazniki.pl.

4 252 W³adys³awa uczka-baku³a, Lidia Jab³oñska-Porzuczek Rysunek 5. Przeciêtna miesiêczna renta z tytu³u niezdolnoœci do pracy z KRUS i ZUS ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych KRUS, ZUS, WWW. wskazniki.pl. miesiêcznej emerytury z FER wynosi 765,75 z³ i by³a ni sza od mediany emerytury z FUS o 471,78 z³. W latach - przeciêtna miesiêczna renta z tytu³u niezdolnoœci do pracy wyp³acana przez KRUS by³a ni sza od przeciêtnej miesiêcznej renty z tytu³u niezdolnoœci do pracy nale nej z ZUS od 26,5 do 59,6%. Przeciêtna renta z tytu³u niezdolnoœci do pracy z KRUS wzros³a z poziomu 566,44 z³ w r. do 638,76 z³ w r. (rys. 5). Najwiêkszy wzrost miesiêcznego œwiadczenia zaobserwowaæ mo na w r. w stosunku do r. (o 12,8%), a spadek tej wielkoœci w r. w relacji do r. (o 11,1%). Jednoczeœnie przeciêtna renta z tytu³u niezdolnoœci do pracy z FER by³a wy sza œrednio o 34,9% od minimalnej renty z tytu³u czêœciowej niezdolnoœci do pracy oraz œrednio o 15,3% od minimalnej renty z tytu³u ca³kowitej niezdolnoœci do pracy. Mediana renty z tytu³u niezdolnoœci do pracy z FER wynosi 638,97 z³, a z FUS 877,59 z³. W analizowanym okresie przeciêtna miesiêczna renta z tytu³u niezdolnoœci do pracy z FUS wzros³a o 42,2%. Najwiêkszy wzrost œwiadczenia wyst¹pi³ w r. w stosunku do roku poprzedniego (o 10,8%), a najmniejszy w r. w relacji do r. (o 2,3%). Przeciêtna renta z tytu³u niezdolnoœci do pracy z FUS by³a wy sza od 48,6 do 54,9% od minimalnej renty z tytu³u czêœciowej niezdolnoœci do renta z tytu³u niezdolnoœci do pracy z ZUS renta z tytu³u niezdolnoœci do pracy z KRUS minimalna renta z tytu³u czêœciowej niezdolnoœci do pracy KRUS ZUS Rysunek 6. Przeciêtna miesiêczna renta rodzinna z KRUS i ZUS ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych KRUS, ZUS. pracy i wy szym od 34,4 do 41,4% od minimalnej renty z tytu³u ca³kowitej niezdolnoœci do pracy. W analizowanym okresie, podobnie jak w przypadku dwóch wymienionych œwiadczeñ, przeciêtna miesiêczna renta rodzinna wyp³acana z FUS jest wy sza od przeciêtnej miesiêcznej renty rodzinnej wyp³acanej z FER (od 31,1 do 40,05%) (rys. 6). Najwiêksz¹ ró nicê pomiêdzy tymi wielkoœciami zaobserwowaæ mo na w r. (o 405,83 z³), a najmniejsz¹ w r. (340,24 z³). W latach - tempo wzrostu œwiadczenia z FER by³o wy sze od tempa wzrostu œwiadczenia z FUS (o 16,5 pkt. proc.). Najwiêkszy wzrost przeciêtnej miesiêcznej renty rodzinnej wyp³acanej z systemu rolniczego nast¹pi³ w r. (o 14%), a najmniejszy w r. (o 3,8%). Natomiast przeciêtne miesiêczne œwiadczenie z FUS wzros³o z poziomu 859,51 z³ w r. do 1204,57 z³ w r. Jednoczeœnie w analizowanym okresie œrednia wartoœæ renty rodzinnej z FER wynosi 667,65 z³, a z FUS 1040,49 z³. Wed³ug badañ przeprowadzonych w r. przez IERiG w indywidualnych gospodarstwach rolnych prowadz¹cych rachunkowoœæ roln¹ stwierdzono, e wraz ze wzrostem obszaru gospodarstwa zmniejsza siê udzia³ œwiadczeñ z KRUS w ogólnych przychodach pieniê nych rodziny rolniczej. W gospodarstwach 1-2 ha udzia³ œwiadczeñ z KRUS wynosi³ 30,2% ca³kowitych przychodów pieniê nych, a w gospodarstwach o powierzchni powy ej 100 ha tylko 0,7%. Jednoczeœnie w gospodarstwach 1-2 ha, które otrzymywa³y œwiadczenia z KRUS, udzia³ œwiadczeñ z ubezpieczenia spo³ecznego w dochodzie osobistym stanowi³ 71%, w tym z KRUS 35% [Goraj, Jag³a ]. Natomiast w przypadku gospodarstw domowych ogó³em przeciêtny dochód rozporz¹dzalny otrzymywany ze œwiadczeñ emerytalno-rentowych jest wy szy ani eli dochód osi¹gany z gospodarstwa rolnego i pozarolniczej dzia³alnoœci gospodarczej. Jedynie przeciêtny dochód rozporz¹dzalny uzyskany z pracy najemnej jest nieznacznie wy szy od dochodu ze œwiadczeñ z ubezpieczenia spo³ecznego.

5 253 Podsumowanie Zakres œwiadczeñ d³ugoterminowych przys³uguj¹cych w rolniczym systemie zabezpieczenia spo³ecznego jest zbli ony do zakresu obowi¹zuj¹cego w systemie powszechnym. Ró na jest natomiast ich wysokoœæ. Przeciêtne miesiêczne œwiadczenia emerytalno-rentowe wyp³acane przez KRUS jest znacznie ni sze od œwiadczeñ nale nych z ZUS, ale wy sze od minimalnych kwot og³oszonych w komunikatach Prezesa Zak³adu Ubezpieczeñ Spo³ecznych. Sk³adki op³acane na ubezpieczenie emerytalno-rentowe w systemie powszechnym s¹ du o wy sze ani eli sk³adki w systemie rolniczym. Jednak e dla gospodarstw ma³ych obszarowo sk³adka op³acana do KRUS stanowi znaczn¹ czêœæ dochodu rolniczego netto skorygowanego o kwotê zap³aconej sk³adki, a œwiadczenia uzyskiwane z KRUS odgrywaj¹ istotn¹ rolê w przychodach pieniê nych rodzin rolniczych. Wraz ze wzrostem wielkoœci gospodarstwa zarówno udzia³ op³acanych sk³adek do KRUS, jak i udzia³ œwiadczeñ w przychodach pieniê nych rodzin rolniczych ulegaj¹ zmniejszeniu. Zarówno ni szy poziom op³acanej sk³adki nieadekwatny do zmieniaj¹cych siê korzystnie sytuacji dochodowej rolników, jak równie ni szy poziom œwiadczeñ wskazuje na potrzebê przeprowadzenia reformy systemu emerytalnego rolników indywidualnych. Zmiany powinny obejmowaæ jego podstawowe elementy, a zw³aszcza sposób finansowania, zró nicowany zakres podmiotowy i przedmiotowy oraz wysokoœæ sk³adki, która by³aby w wiêkszym stopniu powi¹zana z sytuacj¹ ekonomiczn¹ ubezpieczonego oraz wysokoœci¹ uzyskanych œwiadczeñ w okresie biernoœci zawodowej. Literatura Goraj L., Jag³a W. : Znaczenie rolniczych ubezpieczeñ spo³ecznych w dochodach rolników. [W:] Ubezpieczenia Spo³eczne WIR (red. M. Adamowicz). Pr. Nauk. KPAiM SGGW, nr 22, s Wyd. SGGW, Warszawa. Jêdrasik-Jankowska I. : Treœæ ryzyka emerytalnego. [W:] Konstrukcje prawa emerytalnego (red. T. Biñczycka-Majewska). Kantor Wydawniczy Zakamycze, Zakamycze, 69. Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej,,,,,, 2007: G³ówny Urz¹d Statystyczny, Warszawa. Szubert W. 1987: Ubezpieczenie spo³eczne. Zarys systemu. Warszawa, PWN, s. 66. Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu spo³ecznym rolników (Dz.U. z 1998 r. nr 7, poz. 25 z póÿn. zm.). Ustawa z dnia 13 paÿdziernika 1998 r. o systemie ubezpieczeñ spo³ecznych (Dz. U. Nr 137, poz. 887 z póÿn. zm.) Summary The idea of social security system is to cover the future material needs by spreading the burden of this cover on many units. To achieve this aim, a fund consisting of premiums paid by the insured is created. The fund is destined for benefits payment. Social security premiums have a large share in the income and benefits play a significant role in revenues of households. The analysis of premiums rate and long-term benefits of farmers and general social security system was conducted in the elaboration. Adres do korespondencji: prof. dr hab. W³adys³awa uczka-baku³a, mgr Lidia Jab³oñska-Porzuczek Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Katedra Ekonomii ul. Wojska Polskiego Poznañ tel jablonska-porzuczek@up.poznan.pl