STATYSTYCZNY OBRAZ UNII EUROPEJSKIEJ. Udział krajów pozaeuropejskich w eksporcie Unii Europejskiej Wojciech Mroczek 3 ABC UNII EUROPEJSKIEJ

Transkrypt

1 Kolegium redakcyjne: Ewa Kaliszuk (redaktor naczelna) Łukasz Ambroziak Marzenna B³aszczuk-Zawi³a Alicja Fandrejewska Stefan Kaszczak Wojciech Mroczek Agata Wancio Publikacja recenzowana Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Al. Jerozolimskie Warszawa tel.: , wew dział sprzeda y wew redakcja fax: ibrkk@ibrkk.pl INSTYTUT BADAŃ RYNKU, KONSUMPCJI I KONIUNKTUR UNIA EUROPEJSKA.pl DWUMIESIĘCZNIK Nr 2 (237) marzec/kwiecień 2016 Cena: 37 z³ Warunki prenumeraty dwumiesięcznika Unia Europejska.pl w 2016 roku: Cena prenumeraty rocznej: 210 z³ Zamówienia wraz z kopią dowodu wpłaty prosimy kierować na adres Instytutu Numer konta w BGK: (z zaznaczeniem "Prenumerata - UE.pl") Copyright by Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Nakład: 200 egz. Wersja papierowa jest pierwotną. Skład i opracowanie graficzne: Sławomir Jarz¹bek, IBRKK Druk: Mazowieckie Centrum Poligrafii STATYSTYCZNY OBRAZ UNII EUROPEJSKIEJ Udział krajów pozaeuropejskich w eksporcie Unii Europejskiej Wojciech Mroczek 3 ABC UNII EUROPEJSKIEJ Rozszerzenie Porozumienia w sprawie handlu towarami technologii informatycznych Ewa Kaliszuk 7 UNIA EUROPEJSKA KRAJE TRZECIE Handel wewnątrzgałęziowy państw Bałkanów Zachodnich w relacjach wzajemnych oraz z Unią Europejską Łukasz Klimczak 10 WSPÓLNA POLITYKA HANDLOWA Efekt kreacji w handlu Polski z Kanadą po wejściu w życie umowy CETA Łukasz Ambroziak 19 JEDNOLITY RYNEK EUROPEJSKI Opóźnienia płatnicze przedsiębiorstw sektora B2B w Polsce i Niemczech Zbigniew Gołaś 28 WAŻNE DLA PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH Co nowego w prawie Unii i dokumentach KE? 35 Co nowego w prawie polskim? 40 STRESZCZENIA ARTYKUŁÓW W JĘZYKU POLSKIM I ANGIELSKIM

2 INSTITUTE FOR MARKET, CONSUMPTION AND BUSINESS CYCLES RESEARCH UNIA EUROPEJSKA.pl BIMONTHLY Rada Programowa/Scientific Board: Dr Magnus Feldmann, University of Bristol Prof. dr hab. Leszek Jasiński, Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk No. 2 (237) March/April 2016 Dr Urszula Kłosiewicz-Górecka, prof. nadzw. Instytutu Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Dr hab. Kazimierz Kłosiński, prof. Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II Prof. dr hab. Juliusz Kotyński, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur Prof. dr hab. Ewa Latoszek, Szkoła Główna Handlowa Dr Ewa Synowiec, Komisja Europejska CONTENTS A STATISTICAL PICTURE OF THE EUROPEAN UNION The Share of Non-European Countries in Exports of the European Union Wojciech Mroczek 3 THE ABC OF THE EUROPEAN UNION The Expansion of Trade in Information Technology Products Ewa Kaliszuk 7 THE EUROPEAN UNION THIRD COUNTRIES Intra-Industry Trade of the Western Balkan Countries in Regional Relations and in Relations with the European Union Łukasz Klimczak 10 COMMON COMMERCIAL POLICY The Creation Effect in Polish Trade with Canada after CETA s Entry into Force Łukasz Ambroziak 19 THE EUROPEAN SINGLE MARKET Payment Delays in the B2B Sector Enterprises in Poland and Germany Zbigniew Gołaś 28 IMPORTANT FOR ECONOMIC OPERATORS The European Law and EC s Documents 35 Polish Law 40 SUMMARIES OF ARTICLES IN POLISH AND ENGLISH 2 Unia Europejska.pl Nr 2 (237) 2016

3 STATYSTYCZNY OBRAZ UNII EUROPEJSKIEJ UDZIAŁ KRAJÓW POZAEUROPEJSKICH W EKSPORCIE UNII EUROPEJSKIEJ Wojciech Mroczek* Kraje Europy 1 charakteryzuje najniższy udział handlu ponadregionalnego w porównaniu z innymi regionami świata. Ich handel zagraniczny jest bowiem silnie skoncentrowany na wymianie wewnątrzregionalnej (wykres 1). Jest to wynik długoletniej integracji gospodarczej krajów europejskich, w której kluczową rolę odgrywały od początku obroty handlowe. Do silnej kreacji strumieni handlu w tej części świata przyczyniły się głównie następujące czynniki: swobodny przepływ towarów na jednolitym rynku europejskim, preferencje w handlu między Unią i pozostałymi krajami Europy na mocy licznych umów (strefy wolnego handlu, unie celne, układy o stabilności i stowarzyszeniu), a także porozumienia handlowe między krajami pozostającymi poza UE. Przejawem tego są m.in. wysokie udziały obrotów handlowych w produkcie krajowym brutto (PKB) gospodarek europejskich, a także wyższy udział Europy w światowym handlu w porównaniu z udziałem w światowym PKB. W wyniku intensywnego handlu między krajami europejskimi, Europa stała się największym światowym eksporterem w 2014 r. przypadało na nią blisko 40% światowego eksportu 2. Według szacunków Światowej Organizacji Handlu (WTO), w 2014 r. udział handlu wewnątrzregionalnego 3 w eksporcie krajów europejskich stanowił średnio 72% (a więc kształtował się znacznie powyżej średniego poziomu handlu wewnątrzregionalnego na świecie 52%) 4. Na kraje pozaeuropejskie przypadało więc zaledwie 28% eksportu europejskiego. Taka struktura europejskiego eksportu w pewnej mierze osłabia wpływ zmian koniunktury światowej na gospodarki europejskie. O wysokim udziale handlu wewnątrzregionalnego w Europie decydują między innymi następujące determinanty: wysoki stopień liberalizacji handlu, bliskość geograficzna rynków, międzynarodowe łańcuchy wartości dodanej, znacznie wyższy niż w innych regionach udział małych i średnich przedsiębiorstw w eksporcie europejskim (ich eksport koncentruje się na najbliższych rynkach). Podobne proporcje między handlem wewnątrzi ponadregionalnym charakteryzują eksport Unii Europejskiej. Według danych Eurostatu, w 2015 r. 72% wartości eksportu 5 krajów UE przypadało na kraje Europy (z tego 63% na kraje UE i prawie 9% na pozostałe kraje), a 28% na kraje pozaeuropejskie (wykres 2). W ostatnich latach obserwujemy istotne zmiany strukturalne w eksporcie krajów UE. W pierwszych latach po rozszerzeniu Unii w 2004 r. Unia Europejska.pl Nr 2 (237) 2016 udział handlu między krajami Europy Zachodniej malał, natomiast wzrastały obroty z nowymi państwami członkowskim (a także z krajami po b. ZSRR), w wyniku czego udział Europy w eksporcie UE zwiększał się (osiągając w 2007 r. poziom 77%). Tendencja ta występowała mimo silnych zmian, jakie w tym czasie następowały w geografii handlu międzynarodowego, polegających przede wszystkim na zwiększaniu się udziału pozaeuropejskich krajów rozwijających się, w tym Chin. Od 2008 r. zarysowała się tendencja malejącego znaczenia obrotów wewnątrzeuropejskich w handlu Unii. W latach eksport do krajów pozaeuropejskiech rósł w tempie 5,7% średnio rocznie, podczas gdy eksport do krajów europejskich zwiększał się zaledwie o 1,8% rocznie. Przyczyniła się do tego stagnacja popytu w Europie Zachodniej w latach oraz kryzys w europejskich krajach po b. ZSRR w latach Tak więc wyższy popyt w gospodarkach pozaeuropejskich wpłynął na wzrost udziału tej grupy krajów w eksporcie UE do 28%. W latach eksport do pozaeuropejskich krajów rozwijających się zwiększał się o 6,6% średnio rocznie (na co wpłynął relatywnie wysoki wzrost eksportu do krajów azjatyckich), a eksport do krajów rozwiniętych o 4,3% rocznie (dzięki wysokiej dynamice eksportu do Stanów Zjednoczonych w 2015 r., związanej ze znaczną deprecjacją dolara amerykańskiego). W wyniku tych zmian udział krajów rozwijających się zwiększył się do ponad 17%, a udział krajów rozwiniętych powrócił do poziomu z połowy dekady Udział krajów pozaeuropejskich w eksporcie poszczególnych krajów unijnych jest bardzo zróżnicowany (wykres 3). Ogólnie największe znaczenie mają one w eksporcie dużych gospodarek, takich jak Wielka Brytania, Francja, Włochy czy Niemcy (w 2015 r. udział rynków pozaeuropejskich wyniósł w nich średnio 35%). Stosunkowo duża zdolność tych gospodarek do kreowania eksportu do krajów pozaeuropejskich związana jest ze znacznym udziałem w handlu zagranicznym koncernów o zasięgu globalnym (wykres 4). W średnich i mniejszych gospodarkach Europy Zachodniej znaczenie krajów pozaeuropejskich kształtowało się na poziomie 24%; najniższym udziałem niespełna 11% charakteryzowały się kraje Europy Środkowej i Wschodniej (EŚW). Największy wkład w eksport UE na rynki pozaeuropejskie ma niemiecki przemysł motoryzacyjny. W 2015 r. wartość eksportu wyrobów tego przemysłu do krajów pozaeuropejskich wyniosła 95 mld euro, co stanowiło 8% eksportu UE do krajów pozaeuropejskich ogółem i blisko 60% unijnego eksportu przemysłu motoryzacyjnego poza Europę. Znaczenie rynków pozaeuropejskich w eksporcie niemieckiej branży motoryzacyjnej silnie wzrosło w ostatnich kilku latach. Jest to skutek nie tylko rozszerzania rynków eksportowych dla gotowych samochodów, ale także rozbudowy sieci produkcji (wzrost znaczenia zagranicznych filii), co 3

4 4 Unia Europejska.pl Nr 2 (237) 2016

5 znalazło odzwierciedlenie w dużej dywersyfikacji struktury eksportu części i podzespołów. Znaczenie krajów pozaeuropejskich w polskim eksporcie jest znacznie mniejsze niż przeciętnie w UE. W 2015 r. na kraje te przypadało niespełna 10% polskiego eksportu, podczas gdy średnio w krajach Unii udział rynków pozaeuropejskich kształtował się na poziomie blisko 28%. W Polsce, podobnie jak w większości krajów UE, udział rynków pozaeuropejskich w eksporcie zwiększał się od 2008 r., jednak wzrost ten przebiegał w wolniejszym tempie. W latach udział krajów pozaeuropejskich w polskim eksporcie wzrastał w tempie 0,5 pkt. proc. średnio rocznie, w latach praktycznie nie zmienił się. Wysoka koncentracja eksportu na rynkach najbliższych (w danym regionie), a więc niski stopień dywersyfikacji struktury geograficznej w eksporcie Polski i pozostałych nowych państw członkowskich z Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW), może sygnalizować stosunkowo niską konkurencyjność pozacenową eksportu tej grupy krajów. O niskim udziale rynków pozaeuropejskich w eksporcie Polski i pozostałych krajów EŚW decydują głównie strategie korporacji międzynarodowych. Wpływ ich strategii był dwojaki. Po pierwsze, korporacje włączając przedsiębiorstwa z EŚW do międzynarodowych łańcuchów wartości dodanej przesunęły do tego regionu przede wszystkim produkcję dóbr przeznaczonych na niższe segmenty najbliższych rynków, tj. Europy Zachodniej, EŚW oraz krajów po b. ZSRR, w celu obniżenia kosztów produkcji oferowanych towarów. Po drugie, ekspansja korporacji międzynarodowych zintensyfikowała handel częściami i podzespołami oraz przetworzonymi towarami zaopatrzeniowymi między krajami Unii Europejskiej, przede wszystkim między krajami EŚW. W przypadku dóbr finalnych stosunkowo duże znaczenie kosztów transportu do krajów pozaeuropejskich powoduje, że są one niekonkurencyjne wobec swoich bliskich substytutów produkowanych w Azji czy w Ameryce Południowej. Jednocześnie przedsiębiorstwa w krajach macierzystych, a więc Tabela 1 Struktura towarowa polskiego eksportu do krajów pozaeuropejskich w latach , w % Grupy towarowe Ogółem 8,6 7,3 7,7 8,1 8,9 9,7 9,6 9,8 Produkty rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa, rybactwa 4,5 3,9 4,7 4,1 5,5 11,6 18,1 20,8 Produkty górnictwa i wydobywania 7,0 5,9 3,4 3,9 7,4 6,3 12,3 10,3 Wyroby przetwórstwa przemysłowego 8,7 7,4 7,8 8,3 9,0 9,7 9,4 9,5 Artykuły spożywcze 16,8 9,7 8,5 9,6 10,9 10,2 11,5 11,3 Napoje 44,9 24,5 21,6 20,0 19,5 18,7 16,2 18,0 Wyroby tytoniowe 13,9 26,8 3,6 4,9 3,8 4,3 4,1 2,8 Wyroby tekstylne 4,2 3,2 3,8 4,0 4,5 4,5 4,8 5,5 Odzież 2,3 2,3 2,4 2,3 3,2 3,5 3,4 3,5 Skóry i wyroby ze skór wyprawionych 2,5 1,2 1,7 2,0 2,2 2,3 2,5 3,4 Drewno i wyroby z drewna i korka, z wyłączeniem mebli 3,0 5,0 3,0 2,7 2,8 2,9 2,8 2,9 Papier i wyroby z papieru 5,2 5,9 6,1 6,0 6,4 7,2 6,8 7,4 Koks, brykiety i podobne paliwa stałe z węgla i torfu oraz produkty rafinacji ropy naft. 1,3 6,6 7,0 11,9 8,6 14,0 8,8 5,8 Chemikalia i wyroby chemiczne 9,8 11,4 11,2 11,0 12,0 10,4 9,6 10,0 Podstawowe substancje farmaceutyczne, leki i pozostałe wyroby farmaceutyczne 16,9 9,7 6,7 9,9 11,6 12,1 11,6 12,1 Wyroby z gumy i tworzyw sztucznych 5,6 3,9 4,5 5,0 5,3 5,4 5,7 5,9 Wyroby z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych 14,4 10,4 10,0 10,3 9,5 9,6 9,3 10,1 Metale 16,9 14,3 12,2 12,1 7,9 8,8 9,5 11,4 Wyroby metalowe gotowe, z wyłączeniem maszyn i urządzeń 6,1 5,6 8,0 7,9 8,9 10,2 9,5 10,6 Komputery, wyroby elektroniczne i optyczne 7,6 7,2 4,5 5,7 8,2 9,6 9,2 8,9 Urządzenia elektryczne i nieelektryczny sprzęt 8,6 6,1 8,0 8,5 9,4 9,2 9,9 10,8 Maszyny i urządzenia, gdzie indziej niesklasyfikowane 14,8 12,8 13,6 11,9 15,0 15,2 17,1 17,6 Pojazdy samochodowe, przyczepy i naczepy 1,3 3,0 3,4 3,6 5,0 5,4 4,8 3,9 Pozostały sprzęt transportowy 46,7 32,6 47,9 46,2 47,2 49,9 41,0 45,3 Meble 5,4 5,7 7,0 7,3 6,9 7,7 7,9 8,2 Pozostałe wyroby 20,5 12,1 9,8 10,8 11,6 12,4 12,3 12,3 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu. Unia Europejska.pl Nr 2 (237)

6 głównie w największych krajach Europy Zachodniej, mogły w większym stopniu wykorzystywać moce wytwórcze w produkcji i tym samym w eksporcie dóbr o wyżej wartości dodanej (co odzwierciedlają różnice w wartościach jednostkowych eksportu). Dlatego największe różnice w udziałach rynków pozaeuropejskich w eksporcie dużych gospodarek UE i krajów EŚW występują właśnie w branżach, w których handel zagraniczny zdominowany jest przez duże korporacje. Na przykład w Niemczech 42% eksportu branży motoryzacyjnej trafiło w 2015 r. do odbiorców spoza Europy, natomiast w Polsce niespełna 4% (wykres 6). Niska dywersyfikacja struktury geograficznej może powodować, że w okresach kiedy popyt w gospodarkach pozaeuropejskich rośnie szybciej niż w Europie, polski eksport może odznaczać się niższą dynamiką w porównaniu z innymi krajami UE. Obecnie jednak (było to widoczne szczególnie w 2015 r. i na początku 2016 r.) silna koncentracja na rynkach europejskich w warunkach wyraźnego spowolnienia obrotów handlowych w pozostałych regionach świata sprawia, że polski eksport charakteryzuje się znacznie wyższą dynamiką w porównaniu z eksportem światowym. W Polsce podobnie, jak średnio w Unii Europejskiej, udział krajów pozaeuropejskich pozostaje zdecydowanie największy w eksporcie towarów klasyfikowanych jako pozostały sprzęt transportowy (wg klasyfikacji PKWiU, wykres 5). Wiąże się to ze względnie dużym eksportem sprzętu lotniczego do Stanów Zjednoczonych. W 2015 r. udział rynków pozaeuropejskich zwiększył się najsilniej w sprzedaży zagranicznej produktów rolnictwa (o 2,7 pkt. proc.). Był to więc drugi kolejny rok wyraźnego wzrostu znaczenia rynków pozaeuropejskich w polskim eksporcie produktów rolnych. Wiązało się to z poszukiwaniem nowych rynków zbytu po wprowadzeniu w Rosji embarga Tabela 2 Udział krajów pozaeuropejskich w polskim eksporcie w 2015 r. według głównych regionów, w % Grupy towarowe Ogółem Afryka Ameryka Północna Ameryka Środkowa i Południowa Bliski Wschód Azja i Oceania Ogółem 9,8 1,3 3,3 0,5 1,3 3,4 Produkty rolnictwa, leśnictwa, łowiectwa, rybactwa 20,8 9,9 5,9 0,6 3,3 1,0 Produkty górnictwa i wydobywania 10,3 6,2 0,0 0,3 1,2 2,5 Wyroby przetwórstwa przemysłowego 9,5 1,1 3,2 0,5 1,3 3,4 Artykuły spożywcze 11,3 2,0 2,3 0,4 2,3 4,3 Napoje 18,0 1,1 8,3 0,9 4,7 3,0 Wyroby tytoniowe 2,8 1,5 0,1 0,0 1,0 0,3 Wyroby tekstylne 5,5 0,7 2,4 0,2 0,9 1,3 Odzież 3,5 1,3 0,8 0,1 0,4 0,9 Skóry i wyroby ze skór wyprawionych 3,4 0,1 1,0 0,0 0,2 2,0 Drewno i wyroby z drewna i korka, z wyłączeniem mebli 2,9 0,3 1,0 0,1 0,3 1,1 Papier i wyroby z papieru 7,4 2,1 0,5 0,3 2,5 2,0 Koks, brykiety i podobne paliwa stałe z węgla i torfu oraz produkty rafinacji ropy naft. 5,8 1,7 2,2 0,2 0,2 1,6 Chemikalia i wyroby chemiczne 10,0 1,3 1,7 1,5 0,8 4,6 Podstawowe substancje farmaceutyczne, leki i pozostałe wyroby farmaceutyczne 12,1 1,4 1,3 1,9 0,7 6,8 Wyroby z gumy i tworzyw sztucznych 5,9 0,9 2,4 0,5 0,4 1,7 Wyroby z pozostałych mineralnych surowców niemetalicznych 10,1 1,0 2,9 0,5 0,8 4,9 Metale 11,4 0,1 2,5 0,2 0,3 8,3 Wyroby metalowe gotowe, z wyłączeniem maszyn i urządzeń 10,6 1,2 2,6 0,2 2,4 4,1 Komputery, wyroby elektroniczne i optyczne 8,9 0,9 3,0 0,4 2,5 2,1 Urządzenia elektryczne i nieelektryczny sprzęt 10,8 1,3 3,3 0,8 1,9 3,4 Maszyny i urządzenia, gdzie indziej niesklasyfikowane 17,6 1,5 6,6 1,3 1,4 6,7 Pojazdy samochodowe, przyczepy i naczepy 3,9 0,8 1,0 0,2 0,5 1,3 Pozostały sprzęt transportowy 45,3 1,9 34,8 0,2 0,8 7,7 Meble 8,2 0,3 4,7 0,1 1,1 2,1 Pozostałe wyroby 12,3 0,7 5,7 0,8 1,0 4,0 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Eurostatu. 6 Unia Europejska.pl Nr 2 (237) 2016

7 na import żywności pochodzącej z krajów UE. Stopniowe zwiększanie udziału rynków pozaeuropejskich kontynuowane było w eksporcie towarów sklasyfikowanych jako pozostałe maszyny i urządzenia oraz metale (tabela 1). Struktura polskiego eksportu do krajów pozaeuropejskich odzwierciedla znaczenie gospodarek w światowym handlu (wykres 7). Najważniejszymi rynkami były: gospodarki Azji, których udział w ostatnich latach zwiększał się najszybciej, oraz kraje Ameryki Północnej. Dla produktów rolnictwa relatywnie duże znaczenie mają także kraje Afryki (w wyniku wzrostu eksportu w 2015 r.), a dla wyrobów z papieru i wyrobów elektronicznych kraje Bliskiego Wschodu (tabela 2). Wydaje się, że obecnie różnice w strukturze geograficznej eksportu bardziej niż w strukturze towarowej odzwierciedlają miejsce poszczególnych gospodarek w hierarchii międzynarodowych łańcuchów wartości dodanej. Coraz częściej udział rynków ponadregionalnych w eksporcie brany jest także pod uwagę jako jeden z mierników strukturalnej konkurencyjności. Uważa się, że im większa część eksportu znajduje popyt na rynkach poza regionem (w przypadku krajów Europy na rynkach pozaeuropejskich), tym eksport ten jest bardziej konkurencyjny. Wysoka koncentracja eksportu krajów EŚW na rynkach europejskich (ponad 90%) sugeruje, że ich eksport jest stosunkowo mało konkurencyjny. Zjawisko to dotyczy zwłaszcza produktów korporacji międzynarodowych. Wskazuje też, że zdolność do dywersyfikacji rynków eksportowych w EŚW w porównaniu z innymi krajami UE jest niska. * Autor jest pracownikiem Instytutu Ekonomicznego Narodowego Banku Polskiego w Warszawie. wojciech.mroczek@nbp.pl. Opinie wyrażone w artykule są osobistymi opiniami autora. 1 Według Eurostatu pod pojęciem Europa rozumie się 48 krajów i terytoriów; oprócz 28 krajów UE są to następujące kraje: Albania, Andora, Białoruś, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra, Gibraltar, Islandia, Kosowo, Liechtenstein, Macedonia, Mołdawia, Norwegia, Rosja, San Marino, Serbia, Szwajcaria, Turcja, Ukraina, Watykan i Wyspy Owcze (por. Unit G4, International Transactions, Geonomenclature, Eurostat 2010 ze zm.). 2 Udział Europy w światowym eksporcie jednak stopniowo maleje. Systematycznie zwiększa się natomiast znaczenie w światowym eksporcie krajów azjatyckich (w 2014 r. przypadało na nie 32% światowego eksportu). 3 OECD, Measuring Globalisation OECD Handbook on Economic Globalisation Indicators (Podręcznik wskaźników globalizacji ekonomicznej), 2005, s Tylko w Azji i Ameryce Północnej handel wewnątrzregionalny stanowił niewiele ponad 50% eksportu w 2014 r. (International Trade Statistics 2015, WTO 2015). 5 Wartość eksportu ogółem została pomniejszona o wartość eksportu statków (SITC 792, HS 89, PKWiU 301), ponieważ w niektórych krajach, w tym w Polsce, handel statkami realizowany jest głównie w ramach usług remontowych, a kierunek eksportu związany jest z rejestracją statku, a nie siedzibą armatora. ABC UNII EUROPEJSKIEJ ROZSZERZENIE POROZUMIENIA W SPRAWIE HANDLU TOWARAMI TECHNOLOGII INFORMATYCZNYCH Ewa Kaliszuk* Unia Europejska.pl Nr 2 (237) 2016 W dniu 16 grudnia 2015 r. na 10. konferencji ministerialnej Światowej Organizacji Handlu (WTO) w Nairobi została przyjęta przez ministrów z krajów uczestniczących deklaracja w sprawie rozszerzenia Porozumienia w sprawie technologii informatycznych (Information Technology Agreement), tzw. ITA 2. Do deklaracji dołączono listy koncesyjne zawierające zobowiązania uczestników w zakresie znoszenia ceł. Celem rozszerzenia ITA jest zniesienie ceł na towary informatyczne, które nie znalazły się w pierwotnej ITA. Porozumienie ITA 2 zawarło 24 uczestników negocjacji (53 członków WTO) tabela 1. Jest to więc porozumienie fakultatywne, które łatwiej zawrzeć niż porozumienie wielostronne (multilateralne) wiążące wszystkich (163) członków tej organizacji. Chociaż porozumienie ITA ma charakter plurateralny, z bezcłowego dostępu do rynku sygnatariuszy ITA 2 skorzystają wszyscy członkowie WTO 1. Porozumienie w sprawie handlu towarami technologii informatycznych Porozumienie w sprawie handlu towarami technologii informatycznych, w formie deklaracji ministerialnej, zostało zawarte przez 29 uczestników, w tym 15 państw członkowskich Wspólnoty Europejskiej, w grudniu 1996 r. na konferencji ministerialnej w Singapurze 2. W kolejnych latach liczba uczestników wzrosła do 82; reprezentują oni około 97% światowego handlu towarami ITA. Porozumienie ITA weszło w życie w Unii Europejskiej w 1997 roku 3. Polska została przyjęta do Porozumienia po złożeniu listy koncesyjnej w maju 1997 roku 4. Kraje przystępujące do Porozumienia zobowiązały się do redukcji stawek celnych na towary nim objęte zgodnie ze złożonymi harmonogramami i zasadą kraju najbardziej uprzywilejowanego w odniesieniu do objętych umową pro- 7

8 Tabela 1 Wykaz krajów, które podpisały deklarację ministerialną w Nairobi o rozszerzeniu ITAITA Lp. Kraj Lp. Kraj 1 Albania 13 Korea Płd. 2 Australia 14 Kostaryka 3 Chiny 15 Malezja 4 Czarnogóra 16 Mauritius 5 Filipiny 17 Norwegia 6 Gwatemala 18 Nowa Zelandia 7 Hongkong 19 Singapur 8 Islandia 20 Stany Zjednoczone 9 Izrael 21 Szwajcaria 10 Japonia 22 Tajlandia 11 Kanada 23 Tajwan 12 Kolumbia 24 Unia Europejska Źródło: Ministerial Declaration on the Expansion of Trade in Information Technology Products, Nairobi, 16 December duktów informatycznych. ITA obejmuje około 200 pozycji taryfowych, w tym komputery, telefony, a także części i urządzenia do produkcji sprzętu informatycznego. Liberalizacja ceł była przeprowadzona w czterech równych ratach w następujących terminach: od 1 lipca 1997 r., od 1 stycznia 1998 r., od 1 stycznia 1999 r. i od 1 stycznia 2000 r. (kraje rozwijające się uzyskały dłuższe terminy). W 1997 r. uczestnicy Porozumienia ITA rozpoczęli dalsze rozmowy w sprawie poszerzenia jego zakresu towarowego o kolejne produkty. Podstawą był pkt 3 załącznika do porozumienia stanowiący, że uczestnicy spotykają się okresowo pod auspicjami Rady Handlu Towarami dla dokonania przeglądu objęcia koncesjami produktów wymienionych w załącznikach, w celu uzgodnienia w drodze konsensusu, czy, w świetle postępu technicznego, doświadczeń we wprowadzaniu koncesji celnych lub zmian w nomenklaturze HS załączniki powinny być modyfikowane w celu objęcia nimi dodatkowych produktów oraz by konsultować się w sprawach barier pozataryfowych w handlu produktami technologii informacyjnej.... Proces liberalizacji ceł na towary objęte ITA 2 miał rozpocząć się 1 stycznia 1999 roku i zakończyć 1 stycznia 2002 roku. Przedmiotem rozmów w Genewie były m.in. kwestie wynikające z różnic klasyfikacyjnych towarów objętych deklaracją Porozumienia ITA 2. Uczestnicy rozmów, dbający głównie o ochronę swoich rynków, nie byli w stanie osiągnąć porozumienia. W rezultacie w listopadzie 2013 roku negocjacje zostały zawieszone 5. Jedną ze spornych kwestii była rozszerzona funkcjonalność niektórych wyrobów, takich jak np. przystawki STB, drukarki wielofunkcyjne, płasko ekranowe monitory do komputerów i dekodery telewizyjne z możliwością podłączenia do Internetu. Unia Europejska uważała, że nie są one objęte ITA i pobierała od ich przywozu opłaty celne. W efekcie skargi wniesionej w 2008 roku przez Stany Zjednoczone, Japonię i Tajwan (nieprzestrzeganie zobowiązań z listy koncesji) w 2011 roku Światowa Organizacja Handlu nakazała Unii zniesienie opłat 6. Negocjacje jednak wznowiono i 24 lipca 2015 r. uzgodniono tekst deklaracji dotyczącej rozwoju handlu produktami technologii informacyjnej, której celem jest związanie i wyeliminowanie ceł na dodatkowych 201 produktów informatycznych. Wśród nich znajdują się: półprzewodniki nowej generacji, systemy nawigacji GPS, produkty medyczne obejmujące aparaturę diagnostyczną wykorzystującą rezonans magnetyczny, obrabiarki stosowane do produkcji obwodów drukowanych, satelity telekomunikacyjne i ekrany dotykowe. Wartość rocznego handlu 201 produktami szacowana jest na ponad 1,3 bln USD rocznie (około 10% całego światowego handlu). Po zawarciu porozumienia uczestnicy musieli przedstawić listy koncesyjne zawierające zobowiązania znoszenia ceł dla wszystkich produktów w okresie maksymalnie siedmiu lat. Zgodnie z harmonogramem redukcji ceł, pierwsze obniżki stawek celnych nastąpią 1 lipca 2016 r. (obejmą ponad 65% linii taryfowych i 88% wartości importu tych towarów), dwie następne nie później niż 1 lipca 2017 roku i 2018 roku. Całkowite zniesienie ceł na te towary nastąpi 1 lipca 2019 roku (obejmie 88,8% linii taryfowych i 95,4% wartości importu) 7 (wykres 1). Jedynie w przypadku towarów wrażliwych i w wyjątkowych przypadkach proces liberalizacji potrwa odpowiednio pięć i siedem lat. Wdrożenie Porozumienia ITA 2 w Unii Europejskiej W dniu 17 czerwca 2016 r. Rada UE przyjęła decyzję w sprawie zawarcia, w imieniu Unii Europejskiej, umowy w formie deklaracji w sprawie rozwoju handlu produktami technologii informacyjnej (ITA) 8. W czerwcu 2016 r. umowa zyskała także akceptację Parlamentu Europejskiego 9. Komisja Europejska przed rozpoczęciem negocjacji przeprowadziła ankietę wśród małych i średnich przedsiębiorstw poświęconą rozszerzeniu zakresu towarowego ITA. Większość przedsiębiorstw odpowiedziała, że zniesienie ceł na towary technik informatycznych i telekomunikacyjnych znajdujące się w wykazie obniżyłoby ceny importowanych towarów, przyczyniając się tym samym do zwiększenia rentowności lub podniesienie konkurencyjności przedsiębiorstwa na rynku UE. Niektóre przedsiębiorstwa odpowiedziały również, że będą bardziej konkurencyjne na rynkach eksportowych, inne uznały jednak, że niższe ceny importowe na produkty podobne do tych, które same produkują, zaostrzą konkurencję krajową 10. Komisja zamówiła także ocenę skutków ekonomicznych Porozumienia ITA 2 u ekspertów zewnętrznych (Copenhagen Economists) 11. Ocenili oni handlowe i gospodarcze skutki poszerzenia zakresu produktów objętych ITA, opierając się na wykazie produktów zaproponowanych przez Komisję. Oszacowana wartość zmian w unijnych przepływach handlowych (dodatkowy eksport o wartości 55 mld euro i import o wartości 40 mld euro w skali roku) była znacznie niższa niż ostateczny wynik. Na podstawie tych danych konsultanci 8 Unia Europejska.pl Nr 2 (237) 2016

9 Wykres 1 Przewidywany udział pozycji taryfowych i przywozu bezcłowego 24 uczestników ITA 2 Źródło: WTO, Briefing note: The Expansion of Trade in Information Technology Products (ITA Expansion), 16 December stwierdzili, że zarówno eksport, jak i import UE zwiększą się, a w wyniku obniżenia cen nowych produktów objętych ITA i wzrostowi konsumpcji, rozszerzenie wykazu produktów objętych zakresem ITA przyniesie korzyści unijnym przedsiębiorstwom. Stwierdzili oni również, że rozszerzenie ITA będzie korzystne dla konsumentów tych produktów z powodu niższych cen i szerszego asortymentu towarów. Ocenili oni, że łączne korzyści gospodarcze dla UE wynikające ze zniesienia ceł na towary znajdujące się w rozszerzonym wykazie wyniosą około 45 mln euro. Dobrobyt konsumentów zwiększy się o 520 mln euro. Komisja Europejska oceniła, że ponieważ przywóz i wywóz okazały się znacznie wyższe niż szacowano, można spodziewać się, że skutki gospodarcze będą w rzeczywistości również większe 12. Gdy ostateczne wyniki negocjacji Porozumienia ITA 2 były już znane, Komisja dokonała własnej wewnętrznej oceny, przedstawiając trzy następujące najważniejsze wnioski: Umową objęty jest wywóz o wartości mld euro. Ten duży przedział wynika z częściowego tylko uwzględnienia w wykazie niektórych pozycji taryfowych, co nie pozwoliło na jednoznaczną ocenę tego, jak wiele z takich niepełnych pozycji taryfowych zostanie faktycznie zliberalizowanych. Eksporterzy unijni zaoszczędzą od 0,8 do 2,1 mld euro należności celnych z tytułu dodatkowego przywozu do UE. Unia Europejska.pl Nr 2 (237) 2016 Ponieważ produkty objęte negocjacjami są podstawowymi dobrami zaopatrzeniowymi w przypadku eksportu UE, można oczekiwać znacznych efektów w łańcuchu wartości. Symulacja modelu równowagi ogólnej wskazuje, że eksport może wzrosnąć o ok. 0,7% do 1,4% wartości bazowej. W odniesieniu do obecnego wywozu towarów z UE odpowiada to kwocie mld euro 13. * Dr Ewa Kaliszuk, prof. nadzw. Instytutu Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur w Warszawie. ewa.kaliszuk@ibrkk.pl 1 WTO, ITA expansion participants get ready for first tariff cuts, 2 Australia, Kanada, Tajwan, Wspólnota Europejska, Hongkong, Islandia, Indonezja, Japonia, Korea, Norwegia, Singapur, Szwajcaria, Turcja i Stany Zjednoczone. 3 Decyzja Rady 97/359/WE z a 24 marca 1997 r. dotycząca zniesienia ceł na produkty technologii informacyjnej, DzUrz UE L 155 z r. 4 Polska wynegocjowała indywidualny tok liberalizacji (ustalenia Porozumienia weszły w życie od 1 stycznia 1998 r.). Redukcje stawek celnych na niektóre towary (np. na gotowe maszyny do przetwarzania danych, przyrządy i aparaty do pomiaru lub kontroli przepływu, poziomu, ciśnienia lub parametrów cieczy lub gazów) przesunięto do 2002 r. 5 E. Kaliszuk, Liberalizacja handlu międzynarodowego w poszukiwaniu optimum, w: Zmiany instytucjonalne i regulacyjne w han- 9

10 dlu i finansach międzynarodowych, Vistula. Akademia Finansów i Biznesu, 2015, s WTO, EC IT PRODUCTS1 (DS375, 376, 377). 7 WTO, ITA expansion participants get ready for first tariff cuts, op. cit. 8 Decyzja Rady (UE) 2016/971 z 17 czerwca 2016 r. w sprawie zawarcia, w imieniu Unii Europejskiej, umowy w formie deklaracji w sprawie rozwoju handlu produktami technologii informacyjnej (ITA), DzUrz UE L 161 z r. 9 Rezolucja ustawodawcza Parlamentu Europejskiego z dnia 8 czerwca 2016 r. w sprawie projektu decyzji Rady w sprawie zawarcia, w imieniu Unii Europejskiej, umowy w formie deklaracji w sprawie rozwoju handlu produktami technologii informacyjnej (ITA) (06925/2016 C8-0141/ /0067(NLE)) (Zgoda), r. 10 Wniosek. Decyzja Rady w sprawie zawarcia, w imieniu Unii Europejskiej, umowy w formie deklaracji, dotyczącej rozwoju handlu produktami technologii informacyjnej (ITA), COM(2016) 122 final, r. 11 M.H. Thelle, E.R. Sunesen, H.N. Jensen, Expanding the Information Technology Agreement (ITA). Economic And Trade Impacts Final Report October 2010, dostępny pod adresem 12 Wniosek. Decyzja Rady w sprawie zawarcia, w imieniu Unii Europejskiej, umowy w formie deklaracji, dotyczącej rozwoju handlu produktami technologii informacyjnej (ITA), op. cit. 13 Ibidem. UNIA EUROPEJSKA - KRAJE TRZECIE HANDEL WEWNĄTRZGAŁĘZIOWY PAŃSTW BAŁKANÓW ZACHODNICH W RELACJACH WZAJEMNYCH ORAZ Z UNIĄ EUROPEJSKĄ Łukasz Klimczak Od początku lat wszystkie państwa Bałkanów Zachodnich 1 (BZ) wstępowały na drogę wiodącą do członkostwa w Unii Europejskiej (UE). Jednym z elementów tego procesu było podpisanie przez nie w grudniu 2006 r. porozumienia CEFTA , którego celem była z jednej strony liberalizacja wewnątrzregionalnej wymiany towarowej 3, a z drugiej pokazanie zdolności państw regionu do współpracy, niezwykle istotnej w kontekście ich przyszłego członkostwa w Unii. Zbliżenie polityczne i gospodarcze przyczyniło się do istotnych zmian w strukturze handlu państw BZ, przy czym znaczną jego część zaczął stanowić handel wewnątrzgałęziowy (IIT) 4. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie wyników badania, w którym podjęto próbę zweryfikowania trzech hipotez dotyczących handlu wewnątrzgałęziowego państw regionu BZ: 1) handel między państwami Bałkanów Zachodnich a Unią Europejską charakteryzował się wyższym udziałem IIT, niż ich handel wzajemny; 2) jednym z efektów porozumienia CEFTA-2006 był zwiększony udział IIT w wymianie towarowej między jej sygnatariuszami 5 ; 3) innym efektem porozumienia było upodabnianie się cenowo-jakościowej struktury handlu wewnątrz regionu BZ. Uzyskane rezultaty pozwoliły na wyciągnięcie wniosków odnośnie wpływu procesów regionalizacji na handel państw w nich uczestniczących. Handel wewnątrzgałęziowy a poziom rozwoju krajów Rosnący udział handlu wewnątrzgałęziowego (intra- -industry trade lub two-way trade) jest jedną z najważniejszych tendencji charakteryzujących współczesną międzynarodową wymianę towarową. Pojęcie handlu wewnątrzgałęziowego odnosi się do równoczesnego eksportu i importu produktów sklasyfikowanych w tej samej gałęzi, odbywających się w tym samym okresie. Produkty te należą zazwyczaj do kategorii dóbr zróżnicowanych i mają wobec siebie najczęściej charakter substytucyjny 6. Handel wewnątrzgałęziowy jest efektem szeregu zmian zachodzących w gospodarce światowej po stronie podaży i popytu. W pierwszej z tych kategorii zauważyć można takie tendencje, jak zmniejszanie się kosztów transportu, zwiększanie mobilności kapitału, ujednolicanie się cen czynników produkcji, przyspieszanie dyfuzji technologii, różnicowanie się dóbr finalnych 7. Natomiast po stronie popytu charakterystycznymi tendencjami są ujednolicanie się gustów konsumentów w różnych krajach (tzw. macdonaldyzacja) oraz ich rosnące zamiłowanie do nabywania zróżnicowanych produktów (love for variety) 8. Na gruncie teoretycznym, niemożność wyjaśnienia zaobserwowanego fenomenu handlu wewnątrzgałęziowego przez tradycyjne teorie handlu międzynarodowego doprowadziła do powstania nowej teorii handlu, zakładającej zróżnicowanie produktów oraz efekty skali. Teoria ta stanowiła uzupełnienie modelu Heckschera-Ohlina, który sprawdzał się jako narzędzie w wyjaśnianiu handlu międzygałęziowego, co pokazali E. Helpman i P Krugman 9. Model tych dwóch autorów uwzględniał zarówno wyposażenie w czynniki produkcji, jak i malejące koszty oraz zróżnicowanie produktów, łącząc obie koncepcje handlu 10. Rozważaniom teoretycznym towarzyszyła obserwacja zmian charakteru współczesnej wymiany handlowej, której coraz większa część odbywa się między państwami charakteryzującymi się podobnymi strukturami zarówno produkcji, 10 Unia Europejska.pl Nr 2 (237) 2016

11 jak i konsumpcji. Dlatego też, jak pokazują liczne badania empiryczne, udziały handlu wewnątrzgałęziowego są najwyższe w relacjach między krajami uprzemysłowionymi (tzw. handel typu Północ Północ), charakteryzującymi się podobnym wyposażeniem w czynniki produkcji. Wzrostowi wymiany wewnątrzgałęziowej sprzyja bowiem zbliżony poziom rozwoju gospodarek oraz ich wielkości, a także podobny poziom PKB per capita 11. Handel wewnątrzgałęziowy powinien zatem utrzymywać się na niższym poziomie w relacjach między państwami słabiej rozwiniętymi, w których przemysł nie jest wystarczająco rozbudowany, aby wytwarzać szerokie spectrum dóbr. W relacjach handlowych typu Południe Południe należy oczekiwać raczej wymiany międzygałęziowej, opierającej się na komplementarności struktur produkcji. Z odmienną sytuacją mamy do czynienia w handlu między państwami o różnym stopniu rozwoju (Północ Południe). Cechami charakterystycznymi takiego typu wymiany są z jednej strony dysproporcje w potencjale produkcyjnym, a z drugiej różne zachowania konsumentów. Wiele współczesnych badań wskazuje na rozwój handlu typu IIT w stosunkach między krajami rozwiniętymi a rozwijającymi się 12, część z nich prognozuje jednak zmniejszenie jego znaczenia, szczególnie handlu typu horyzontalnego w wyniku postępującej liberalizacji handlu 13. Handel wewnątrzgałęziowy państw bałkańskich przegląd literatury Przedstawione na początku artykułu zależności między poziomem rozwoju krajów, a udziałem wymiany wewnątrzgałęziowej znajdują potwierdzenie w analizach wymiany towarowej między państwami Bałkanów Zachodnich. Według S. Brkić 14, handel dwukierunkowy Bośni i Hercegowiny z państwami regionu jest niewielki, choć rosnący. Do podobnych wniosków w odniesieniu do całych Bałkanów Zachodnich doszli J. Vapa-Tankosić i in. 15, przy czym zauważyli oni, że handel typu IIT między państwami regionu obejmuje zaledwie kilka branż przemysłu ciężkiego. Założenia o rosnącym znaczeniu handlu wewnątrzgałęziowego w wymianie między Północą a Południem nie potwierdzają jednak analizy IIT państw Bałkanów Zachodnich z Unią Europejską. V. Botrić 16 zauważa, że handel wewnątrzgałęziowy między tymi grupami krajów był na relatywnie niskim poziomie, przy czym w szczególności miało to dotyczyć nowych państw UE. Autorka wskazuje także na niekorzystną dla państw bałkańskich strukturę produktową handlu z Unią. Również wyniki analizy Ž. Marić 17 pokazują, że w przypadku Bośni i Hercegowiny handel wewnątrzgałęziowy z Unią Europejską był na bardzo niskim poziomie, głównie z uwagi na surowcowy charakter eksportu Bośni. Rodzaje i miary handlu wewnątrzgałęziowego Najpowszechniej stosowaną miarą udziału handlu wewnątrzgałęziowego w handlu ogółem jest wskaźnik zaproponowany przez H. Grubela i P.J. Lloyda 18 zwany od Unia Europejska.pl Nr 2 (237) 2016 nazwisk autorów indeksem Grubela-Lloyda (G-L) 19. Występuje on w kilku wersjach. Indeks G-L określający intensywność wymiany wewnątrzgałęziowej w jednej gałęzi, wyrażony jest poprzez udział wielkości handlu typu IIT w całości obrotów w i- tej branży, w relacji bilateralnej z krajem j, co zapisuje się w sposób następujący 20 :, (1) gdzie X ij i M ij to wartości eksportu i importu i-tej gałęzi z j-tym krajem. Indeks ten przyjmuje wartości od 0 do 1, przy czym sytuacja, gdy indeks IIT ij = 1 oznacza, że sto procent handlu w danej gałęzi stanowi handel IIT. Przeciwnie, gdy IIT ij = 0, handel wewnątrzgałęziowy w ramach danej kategorii produktów nie występuje. Zagregowany indeks bilateralny G-L dla relacji z j-tym krajem określa z kolei udział handlu wewnątrzgałęziowego w całości wzajemnych obrotów. Indeks ten stanowi średnia ważona po indeksach IIT. Jako wagi stosowane są wartości obrotów w poszczególnych gałęziach w relacji do obrotów ogółem 21. Po przekształceniach matematycznych, zagregowany indeks G-L przyjmuje następującą postać:. (2) Kolejny wariant wskaźnika G-L określa natomiast udział handlu wewnątrzgałęziowego w układzie wielostronnym, czyli jako wymianę towarową danego kraju z pewną grupą krajów, która najczęściej jest wyodrębniona na zasadzie terytorialnej (np. Bałkany Zachodnie) lub stanowi ugrupowanie integracyjne (np. Unia Europejska). W przypadku tego wariantu indeksu G-L, sumy obrotów w poszczególnych gałęziach oraz wartości bezwzględne z różnic między eksportem a importem odnoszą się do danych zagregowanych dla całej grupy krajów. Równanie wyrażające matematyczną postać indeksu G-L przyjmuje w takim przypadku postać:. (3) Zarówno bilateralny, jak i multilateralny indeks G-L przyjmują wartość w przedziale od 0 do 1. Natomiast sama konstrukcja obu wersji wskaźnika sprawia, że wielkość indeksu multilateralnego dla danej grupy państw jest większa, niż średnia z ich indeksów bilateralnych 22. Istotnym kierunkiem współczesnych badań handlu wewnątrzgałęziowego jest rozróżnienie na handel typu poziomego (horyzontalnego) i pionowego (wertykalnego). Za handel poziomy uznaje się wymianę dóbr substytucyjnych względem siebie, o zbliżonej jakości, która aproksymowana jest przez cenę jednostki miary produktu (najczęściej kilograma). Natomiast handel pionowy występować może jako 23 : wymiana dóbr substytucyjnych względem siebie, ale o różnej jakości, wymiana w ramach jednej gałęzi dóbr będących w różnym stadium przetworzenia. 11

12 Ta druga sytuacja dotyczy na przykład importu komponentu wchodzącego w skład eksportowanego wyrobu finalnego, jeżeli oba należą do jednej gałęzi. Istotne znaczenie ma w tym przypadku stopień dezagregacji danych, o czym jest mowa w dalszej części artykułu. Jak podkreśla Ł. Ambroziak 24, handel zróżnicowany pionowo może być wyjaśniony przez tradycyjne teorie przewagi komparatywnej, natomiast handel zróżnicowany poziomo analizowany jest zazwyczaj w warunkach konkurencji monopolistycznej. Metoda określania wymiany handlowej typu poziomego i pionowego została zaproponowana przez D. Greenawaya, R. Hine a oraz C. Milnera 25. Autorzy ci określili handel horyzontalny jako taki, który spełnia warunek zamknięcia się wielkości relacji jednostkowej wartości produktu eksportowanego i importowanego w pewnym, arbitralnie określonym przedziale wartości <1-a; 1+a>. Jeżeli założyć, że a = 0,15, co jest często przyjmowaną wartością, to kryterium wyodrębnienia handlu poziomego przyjmuje następującą postać 26 :. (4) Wartości wyrażenia niespełniające warunku (4) kwalifikują handel wewnątrzgałęziowy w danej branży jako pionowy. Jeżeli taka sytuacja ma miejsce, wyodrębnia się następnie handel wertykalny produktami o wyższej oraz o niższej jakości (z punktu widzenia kraju reportera). Wymiana typu pionowego dóbr o niższej jakości ma miejsce wtedy, gdy relacja przyjmuje wartości niższe lub równe 0,85. Interpretacja takiego wyniku wskazuje, że kraj reporter eksportuje w danej gałęzi produkty niższej jakości, niż importuje z kraju partnera. O odwrotnej sytuacji można mówić, gdy relacja przyjmuje wartości wyższe lub równe 1,15. Istotnymi kwestiami związanymi z pomiarem handlu wewnątrzgałęziowego są występowanie deficytów handlowych oraz poziom dezagregacji danych wykorzystywanych w analizie. Fakt występowania deficytów w handlu wpływa na wyniki pomiaru IIT w ten sposób, że zwiększony deficyt pomniejsza udział IIT w obrotach ogółem. Mimo prób uwzględniania w analizach kwestii deficytu, nie została wypracowana powszechnie akceptowana metoda w tym obszarze 27. Kwestia poziomu dezagregacji analizowanych danych ma również wpływ na wielkości indeksów handlu wewnątrzgałęziowego. Występuje w tym przypadku prosta zależność wyższy poziom dezagregacji zmniejsza wartości wskaźnika G-L. Należy podkreślić, że analizy handlu poziomego i pionowego wymagają maksymalnej dezagregacji danych. W przeciwnym przypadku wartości relacji ceny jednostkowej w eksporcie i w imporcie mogą dotyczyć nieporównywalnych produktów i, co za tym idzie, prowadzić do błędnych wniosków. Metodyka badania Jednym z celów analizy handlu wewnątrzgałęziowego państw Bałkanów Zachodnich było zweryfikowanie hipotezy, zgodnie z którą jego udział w handlu ogółem, mierzony wskaźnikiem Grubela-Lloyda, był większy w relacji z Unią Europejską niż w handlu wzajemnym. Starano się również ustalić kierunki zmian, aby zweryfikować hipotezę, że wraz z podpisaniem porozumienia CEFTA-2006, szybciej rósł udział IIT w handlu wzajemnym państw bałkańskich niż w handlu z Unią Europejską 28. W ostatnim etapie badania dokonano podziału handlu wewnątrzgałęziowego w regionie Bałkanów Zachodnich na IIT poziomy, pionowy dobrami o wyższej jakości oraz pionowy dobrami o niższej jakości, w celu zidentyfikowania różnic w jakości i cenie dóbr będących przedmiotem wymiany. Analizę handlu wewnątrzgałęziowego państw Bałkanów Zachodnich przeprowadzono na podstawie danych statystycznych obrotów handlowych publikowanych przez: UNCTAD (3-cyfrowe kody SITC), w celu zbadania wartości IIT w handlu z Unią Europejską oraz Bałkanami jako regionem; Comtrade (6-cyfrowe kody HS), w celu zbadania handlu horyzontalnego i wertykalnego. W analizie zastosowano wzory wskaźnika G-L (2) i (3), najczęściej wykorzystywane w tego typu badaniach. Z przyjętą metodą badawczą wiążą się dwa istotne dylematy dyskutowane w literaturze handlu wewnątrzgałęziowego, a mianowicie: sposób ujmowania w analizie ugrupowań handlowych, np. Unii Europejskiej, oraz właściwy poziom dezagregacji danych. Istnieją dwie metody badania handlu wewnątrzgałęziowego w przypadku, kiedy jednym z partnerów jest ugrupowanie gospodarcze: badanie wartości wskaźnika G-L dla wszystkich państw z osobna i uśrednianie ich wyników dla całego ugrupowania; badanie wartości wskaźnika G-L dla całego ugrupowania. Wyniki badania w pierwszym przypadku są, z uwagi na konstrukcję wskaźnika, niższe niż w drugim przypadku. Zdaniem autora, nie jest uzasadnionym preferowanie któregokolwiek z tych podejść z powodu różnic w wielkości analizowanych gospodarek (gospodarki krajów są mniejsze niż gospodarka ugrupowania, które one tworzą). Znaczne dysproporcje istnieją bowiem także między wielkościami gospodarek poszczególnych państw, co mogłoby stawiać pod znakiem zapytania porównywalność tych wyników. Wydaje się więc, że właściwym podejściem jest zachowanie ostrożności we wnioskowaniu z analiz porównawczych między państwami (ugrupowaniami). Analizy zmian IIT w czasie nie prowadzą do tego typu problemów. W literaturze przedmiotu poziom dezagregacji danych w badaniach handlu wewnątrzgałęziowego wzbudza pewne kontrowersje. Wiele analiz opiera się na kodach 3-cyfrowych 29. Znaczna część autorów preferuje jednakże posługiwanie się kodami 6-cyfrowymi 30, argumentując, że w kodach 3-cyfrowych ujęty jest na tyle szeroki wachlarz produktów, iż trudno w ich przypadku mówić o występowaniu handlu wewnątrzgałęziowego. Jako przykład niech 12 Unia Europejska.pl Nr 2 (237) 2016

13 posłuży kategoria SITC 899, zawierająca zarówno artykuły ortopedyczne (899.6), jak i sztuczne kwiaty (899.2). Warto jednak zwrócić uwagę na przypadki przeciwne, gdy z powodu wysokiego poziomu dezagregacji bardzo podobne produkty nie zostają ujęte jako handel wewnątrzgałęziowy. Przykładem może być kategoria obuwie, dla której już na 4-cyfrowym poziomie dezagregacji następuje podział na obuwie z górną częścią ze skóry lub sztucznej skóry (851.4) oraz na obuwie z górną częścią z tekstyliów (851.5). Należy zaznaczyć, że konsekwencje posługiwania się danymi na różnych poziomach dezagregacji są istotne K.A. Reinert pokazuje, że wyniki obliczeń indexu G-L dla kodów 3- i 5-cyfrowych różnią się od ok. 13 do ok. 17 pp. 31 Analizę przeprowadzono dla dwóch lat: 2007 oraz 2013, co związane jest z kilkoma czynnikami. Pierwsze lata po rozpadzie Jugosławii charakteryzowały się bardzo niskim wolumenem wymiany bilateralnej z krajami regionu, który zaczął rosnąć dynamicznie dopiero w latach Z drugiej strony umowa CEFTA-2006 weszła w życie we wszystkich krajach sygnatariuszach porozumienia w drugiej połowie 2007 r. Stąd wydaje się, że zbadanie dynamiki wymiany wewnątrzgałęziowej w latach w istotnym stopniu pomoże pokazać wpływ, jaki wywarło podpisanie porozumienia na handel w regionie. W badaniu nie uwzględniono Kosowa ze względu na brak porównywalnych danych. Wyniki analizy Jak wynika z danych zestawionych w tabeli 1, w roku 2007 wartości IIT dla trzech krajów bałkańskich były wyższe w relacji z UE-27, niż z BZ, a w przypadku pozostałych trzech odwrotnie (tabela 1 i wykres 1). Do pierwszej grupy należały Chorwacja (wartości indeksu G-L dla handlu z BZ i UE-27 odpowiednio 32,8% i 43,3%), Bośnia (30,3% i 36,3%) oraz Albania (19,4% i 28,4%). Natomiast do krajów o większym natężeniu IIT w relacjach wewnątrzregionalnych, należały Serbia (wartości indeksu G-L dla handlu z BZ i UE-27 odpowiednio 40,3% i 30,6%), Macedonia (38,2% i 20,0%) oraz Czarnogóra (14,2% i 6,7%). Tabela 1 Indeksy handlu wewnątrzgałęziowego Grubela-Lloyda dla wymiany handlowej krajów BZ w relacjach wzajemnych oraz z krajami UE-27 w latach 2007 i 2013 (wg 3-cyfrowych kodów SITC rev. 4) a Kraj Dynamika (rok 2007 = 100) Przyrost (w punktach procentowych) BZ EU-27 BZ EU-27 BZ EU-27 BZ EU-27 Albania 19,4 28,4 18,6 25,0 95,9 88,0-0,8-3,4 Bośnia i H. 30,3 36,3 39,0 40,3 128,5 110,9 8,6 4,0 Chorwacja 32,8 43,3 41,1 49,9 125,6 115,2 8,4 6,6 Czarnogóra 14,2 6,7 22,8 7,6 160,6 114,7 8,6 1,0 Serbia 40,3 30,6 55,7 47,4 138,2 154,9 15,4 16,7 Macedonia 38,2 20,0 48,1 18,7 125,9 93,5 9,9-1,3 a Wartości indeksów obliczone zgodnie ze wzorem (3). Wartości obrotów handlowych Serbii i Czarnogóry dla roku 2007 aproksymowane metodą ekstrapolacji trendu liniowego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych UNCTAD, unctadstat.unctad.org/wds/reportfolders/reportfolders.aspx?scs_chosenlang=en [dostęp: r.]. Na przestrzeni analizowanych sześciu lat, przypadających na okres po podpisaniu umowy CEFTA-2006, wszystkie pozostałe kraje BZ poza Serbią odnotowały wyższą dynamikę wskaźnika G-L w relacji z Bałkanami Zachodnimi niż z Unią Europejską. Można to uznać za pozytywny wpływ porozumienia CEFTA. W przypadku prawie wszystkich krajów, w obu analizowanych relacjach wartości wskaźnika G-L w 2013 r. były wyższe, niż w 2007 r. Wyjątek stanowił handel Macedonii w relacji z UE-27 (spadek o 6,5%) oraz Albanii w relacji zarówno z BZ (spadek o 4,1%), jak i z UE-27 (spadek o 12,0%). Natomiast największe wzrosty tego wskaźnika odnotowały Czarnogóra z BZ (60,6%) oraz Serbia zarówno z BZ (38,2%), jak i z UE-27 (54,9%). Unia Europejska.pl Nr 2 (237) 2016 W roku 2013 nadal połowa analizowanych krajów odnotowywała wyższy poziom handlu wewnątrzgałęziowego z BZ niż z UE-27. Liderami, jeśli chodzi o wartości IIT z BZ były Serbia (55,7% dla BZ i 47,4% dla UE-27) oraz Macedonia (48,1% i 18,7%), natomiast jego wartości dla Czarnogóry (22,8% i 7,6%) były najniższe wśród tej grupy państw. Wśród krajów o większym udziale IIT w relacji z Unią Europejską najwyższe wartości indeksu odnotowała Chorwacja (41,1% i 49,9%) oraz Bośnia i Hercegowina (39,0% i 40,3%), natomiast najniższe Albania (18,6% i 25,0%). Hipoteza, zgodnie z którą handel wewnątrzgałęziowy stanowi istotną część obrotów towarowych państw BZ z UE, 13

14 ale niewielką część obrotów wewnątrz regionu, co odzwierciedla podział na Północ i Południe, nie znajduje potwierdzenia w wynikach uzyskanych w analizie. W połowie krajów regionu BZ udział handlu typu IIT był większy w relacjach wewnątrzregionalnych niż w relacji z UE-27. Przy czym we wszystkich pozostałych krajach BZ oprócz Serbii przewaga wewnątrzregionalnego handlu typu IIT w porównaniu do handlu z UE-27 w badanym okresie jeszcze wzrosła. Ta szybsza dynamika udziałów IIT w relacjach z BZ niż z UE-27, w latach , potwierdza z kolei hipotezę o pozytywnym wpływie porozumienia CEFTA-2006 na handel wewnątrzgałęziowy w regionie. Wykres 1 Indeksy handlu wewnątrzgałęziowego Grubela-Lloyda dla wymiany handlowej krajów BZ w relacjach wzajemnych oraz z krajami UE-27 w latach 2007 i 2013 (wg 3-cyfrowych kodów SITC rev. 4) a a Wartości indeksów obliczone zgodnie ze wzorem (3). Wartości obrotów handlowych Serbii i Czarnogóry dla roku 2007 aproksymowane metodą ekstrapolacji trendu liniowego. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych UNCTAD, unctadstat.unctad.org/wds/reportfolders/reportfolders.aspx?scs_chosenlang=en [dostęp: r.]. Ważnym elementem prezentowanej analizy było zbadanie najważniejszych tendencji w zakresie handlu wewnątrzgałęziowego na poziomie 6-cyfrowych grup towarów 32. Wyniki odpowiednich obliczeń zestawiono w tabeli 2 33 i zilustrowano w wykresie 2. Umożliwiło to zidentyfikowanie zmian w udziałach handlu horyzontalnego i wertykalnego towarami o niskiej oraz wysokiej jakości, w relacjach bilateralnych państw BZ. W roku 2007 cztery kraje Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Serbia i Macedonia charakteryzowały się podobnymi udziałami handlu wewnątrzgałęziowego (między 13,9% a 14,7%) i podobną strukturą IIT. W ciągu sześciu lat ( ) udziały handlu wewnątrzgałęziowego wzrosły w podobnym stopniu we wszystkich czterech krajach (do wartości między 18,3% a 20,2%), ale tylko w przypadku Serbii i Macedonii struktura IIT pozostała bez zmian. W przypadku Bośni i Hercegowiny udział handlu wertykalnego towarami o niskiej jakości spadł o ponad połowę (do 2,2%), wzrósł natomiast ponad dwuipółkrotnie udział handlu towarami o wysokiej jakości (do 9,7%). Przeciwną tendencję można było zaobserwować w przypadku Chorwacji dziesięciokrotny spadek udziału VIIT (HQ) do poziomu zaledwie 0,6% i prawie siedmiokrotny wzrost udziału VIIT (LQ) do poziomu 17,1% w roku Obserwując sytuację Albanii i Czarnogóry na przestrzeni analizowanych sześciu lat można zauważyć, że niskim i spadającym wartościom wskaźników handlu wewnątrzgałęziowego towarzyszyły zmiany w jego strukturze. Udział handlu VIIT (LQ) Albanii wzrósł w latach półtorakrotnie do poziomu 2,6%, natomiast udział VIIT (HQ) spadł blisko trzykrotnie, do poziomu 1,3%. Z kolei udział handlu wertykalnego towarami o niskiej jakości w przypadku Czarnogóry spadł nieznacznie do poziomu 2,7%, natomiast towarami o wysokiej jakości spadł o ponad połowę, do poziomu 0,6%. 14 Unia Europejska.pl Nr 2 (237) 2016

15 Tabela 2 Indeksy handlu wewnątrzgałęziowego Grubela-Lloyda dla wymiany handlowej krajów BZ w relacjach wzajemnych w latach 2007 i 2013 (wg 6-cyfrowych kodów HS) a Dynamika (rok 2007 = 100) Przyrost (w p.p.) Kraj HIIT Albania 0,9 Bośnia i H. 5,5 Chorwacja 6,1 Czarnogóra 1,9 Serbia 4,3 Macedonia 5,0 VIIT, w tym: IIT HIIT VIIT, w tym: IIT HIIT VIIT, w tym: IIT HIIT VIIT, w tym: LQ HQ LQ HQ LQ HQ LQ HQ 5,3 3,9 74-1,4 6,2 0,5 4, ,4 1,7 3,6 2,6 1, ,9-2,3 8,4 11, ,5 13,9 6,7 18, ,2 4,8 3,6 2,2 9, ,6 6,1 8,5 17, ,2 14,6 2,5 20, ,6 2,5 5,9 17,1 0, ,6-5,3 4,2 3,3 80-0,8 6,0 0,4 3, ,5 2,8 1,4 2,7 0, ,1-0,7 10,1 12, ,0 14,4 6,2 18, ,9 5,2 4,8 3,8 8, ,5 3,5 9,7 12, ,8 14,7 6,9 19, ,9 6,4 3,3 5,0 7, ,4 4,2 IIT -1,8 4,7 5,6-2,3 3,9 4,7 a Wartości indeksów obliczone zgodnie ze wzorami (2) i (4). Podane wartości są średnią wartością wskaźnika G-L, ważoną wartością eksportu do poszczególnych partnerów. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z bazy Comtrade [dostęp: r.]. Wykres 2 Indeksy handlu wewnątrzgałęziowego Grubela-Lloyda dla wymiany handlowej krajów BZ w relacjach wzajemnych w latach 2007 i 2013 (wg 6-cyfrowych kodów HS) a a Wartości indeksów obliczone zgodnie ze wzorami (2) i (4). Podane wartości są średnią wartością wskaźnika G-L, ważoną wartością eksportu do poszczególnych partnerów. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z bazy Comtrade [dostęp: r.]. Unia Europejska.pl Nr 2 (237)

16 Wykres 3 Indeksy handlu wewnątrzgałęziowego Grubela-Lloyda dla wymiany handlowej krajów BZ w relacjach wzajemnych w latach 2007 i 2013 (wg 6-cyfrowych kodów HS) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z bazy Comtrade, [dostęp: r.]. 16 Unia Europejska.pl Nr 2 (237) 2016