Potencjał efektywności energetycznej gospodarki Polski i sposób jego wykorzystania

Transkrypt

1 Potencjał efektywności energetycznej gospodarki Polski i sposób jego wykorzystania Tadeusz Skoczkowski Efektywność energetyczną można zdefiniować jako obniżenie zużycia energii, mające miejsce na etapie wytwarzania, przesyłu, dystrybucji lub końcowego zużycia energii, spowodowane zmianami technologicznymi, zmianami zachowań i/lub zmianami ekonomicznymi, zapewniające taki sam lub wyższy poziom komfortu lub usług. Rozwiązania zwiększające efektywność końcowego zużycia energii powodują obniżenie zużycia zarówno energii pobieranej przez użytkowników końcowych, jak i energii pierwotnej, a więc są jednym ze sposobów zwiększenia bezpieczeństwa energetycznego państwa. Co więcej, polityka efektywnego gospodarowania paliwami i energią jest głównym elementem prowadzenia polityki zrównoważonego rozwoju i zapewnienia warunków dla dobrobytu społeczeństwa. W Polsce efektywność energetyczna pozostaje wciąż niechcianym i niezrozumiałym elementem polityki energetycznej na każdym jej poziomie począwszy od polityki państwa, poprzez politykę lokalną, gospodarkę paliwowo-energetyczną w zakładach, a skończywszy na gospodarstwach domowych. Dzieje się tak pomimo dość odważnych zapisów w dokumentach strategicznych państwa dotyczących polityki energetycznej. Intensywność energetyczna, mierzona ilością zużytej energii pierwotnej na jednostkę dochodu narodowego, pokazuje ogromny dystans dzielący nas chociażby od średniej w UE-25 (rys. 1). Różnice pomiędzy poszczególnymi krajami są również miarą potencjału oszczędności energii, a więc pośrednio pokazują możliwość działań biznesowych zmierzających do zmniejszenia zużycia energii. Efektywność energetyczna Polski stale się poprawia (rys. 2). Niepokoi fakt, że zmiany są wynikiem procesów zachodzących w gospodarce na skutek transformacji systemu gospodarczego i tylko w minimalnym stopniu są wynikiem działań wpisujących się w realizację zasad zrównoważonej polityki energetycznej. Rodzi to obawę, że po wyczerpaniu prostych rezerw oszczędności nastąpi stagnacja, co widać na rysunku 1, którą przełamać mogą tylko aktywne i świadome działania, w postaci programów wzrostu efektywności energetycznej. Identyfikując liczne bariery efektywności energetycznej należy stwierdzić, że jedną z głównych jest nacisk na krótkoterminowe maksymalne zyski w sektorze energetycznym i utrzymanie niskich cen za energię, nie odzwierciadlających kosztów zewnętrznych, płaconych przez użytkowników końcowych. W wielu krajach żaden z priorytetów sektora energetycznego nie pokrywa się z długoterminową strategią wzrostu efektywności energetycznej. Prof. dr hab. inż. Tadeusz Skoczkowski Krajowa Agencja Poszanowania Energii S.A., Instytut Techniki Cieplnej Politechniki Warszawskiej Rys. 1. Intensywność energetyczna gospodarek wybranych krajów w roku 2004 (źródło: Eurostat 2007) Rys. 2. Zmiana w latach wskaźnika energochłonności finalnej PKB w Polsce (źródło: opracowanie KAPE SA) Potencjał efektywności energetycznej w Polsce Obszary poprawy efektywności energetycznej w ujęciu, jakie nadaje się do wdrożenia konkretnych środków poprawy efektywności energetycznej w ramach realizacji celów dyrektywy 2006/32/WE, pokazano na rysunku 3 [1]. Prognozę energochłonności PKB Polski, obliczoną dla scenariusza energetycznego sporządzonego dla Polski przez Komisję Europejską (KE), pokazano na rysunku 4 [2]. Bez trudu można sobie wyobrazić skalę wymaganych działań, jakie należy podjąć w celu osiągnięcia pokazanych na rysunku zmian. Rys. 3. Obszary poprawy efektywności energetycznej (źródło: opracowanie KAPE SA) 8 Rok LXXV 2007 nr 8

2 W Polityce energetycznej Polski do 2025 roku dla obszaru efektywności energetycznej zostały wyznaczone długoterminowe kierunki działań do 2025 roku, pakiet zadań wykonawczych do 2008 roku oraz odpowiedzialni za realizację tych zadań [5]. Przyjęto, że zwiększenie efektywności energetycznej gospodarki wymaga działań w następujących kierunkach: Zmniejszenie energochłonności wyrobów w trakcie ich projektowania, wytwarzania, użytkowania i utylizacji. Rok LXXV 2007 nr 8 9

3 Zwiększanie sprawności wytwarzania energii. Zmniejszenie energochłonności procesów przemysłowych. Zmniejszenie strat energii w przesyle i dystrybucji. Wdrożenie systemów zarządzania popytem na energię, w celu zwiększenia efektywności wykorzystania energii. Przy zakładanym wzroście wolumenu PKB i przewidywanym wzroście zapotrzebowania na energię, w perspektywie 2025 r. założono spadek energochłonności PKB do około 50% obecnego poziomu oraz spadek elektrochłonności do około 60% obecnego poziomu. Przybliżyłoby to Polskę w istotnym stopniu do standardów energochłonności, jakie są osiągane w krajach wysoko rozwiniętych. Rys. 5. Potencjał redukcji zużycia energii na tle średniego w latach zużycia energii finalnej w Polsce i celu dyrektywy 2006/32/WE (źródło: opracowanie własne KAPE SA) Rys. 4. Prognoza energochłonności PKB Polski (źródło: opracowanie KAPE SA, na podstawie European Energy and Transport, Trends to 2030 [2]) W jednym ze scenariuszy Polityki 2025, zwanym Wariantem efektywnościowym, założono uzyskanie dodatkowej w stosunku do Wariantu podstawowego poprawy efektywności energetycznej w obszarach wytwarzania energii elektrycznej, jej przesyłu i dystrybucji oraz zużycia, dzięki aktywnej polityce państwa. Prognozowany jest następujący maksymalny możliwy poziom poprawy efektywności w porównaniu z Wariantem podstawowym [5]: w zakresie wytwarzania energii elektrycznej wzrost średniej sprawności wytwarzania o 1,3%, w zakresie przesyłu i dystrybucji energii elektrycznej spadek strat sieciowych o 1,5%, w zakresie zużycia energii pierwotnej spadek energochłonności PKB o 5% i elektrochłonności o 7%. W Wariancie efektywnościowym całkowite zapotrzebowanie na energię finalną do 2025 r. wzrośnie o 48%. Osiągnięte oszczędności w zużyciu poszczególnych nośników ukształtują się na poziomie 4-6% [5]. Wielkość całkowitego potencjału efektywności energetycznej w UE-25 do roku 2020 waha się od 25% dla przemysłu, 26% dla transportu, 27% dla gospodarstw domowych do 30% w usługach. Fragmentaryczne badania potencjału w polskim przemyśle, przeprowadzone pod koniec lat dziewięćdziesiątych, wykazały możliwości oszczędności energii na poziomie ok. 30%. Oszacowanie wykonane przez Krajową Agencję Poszanowania Energii (KAPE) pod koniec 2006 r., dla części gospodarki objętej wymaganiami dyrektywy 2006/32/WE, wskazuje na istnienie co najmniej 23% potencjału oszczędności energii. Wielkość tego potencjału, w porównaniu z celami dyrektywy 2006/32/WE, na tle średniego w latach zużycia energii finalnej w Polsce, pokazano na rysunku 5. Wykorzystanie potencjału efektywności energetycznej Cele wzrostu efektywności energetycznej gospodarki Polski mogą być sformułowane następująco: Zrównoważone cele ekonomiczne Cel 1: Wzrost bezpieczeństwa energetycznego kraju, Cel 2: Wzrost konkurencyjności gospodarki, Cel 3: Zmniejszenie zapotrzebowania na nowe moce wytwórcze. Zrównoważone cele społeczne Cel 4: Poprawa stanu zdrowia społeczeństwa, Cel 5: Tworzenie nowych miejsc pracy, Cel 6: Zmniejszenie opłat ludności za energię i paliwa. Zrównoważone cele środowiskowe Cel 7: Zmniejszenie zanieczyszczenia środowiska, Cel 8: Zmniejszenie emisji CO 2. Klasyczny zestaw środków prowadzenia polityki efektywności energetycznej zawiera następujące środki: informacje, rozpowszechnianie i pomoc techniczna, etykiety energetyczne, akty prawne i normy techniczne, rzeczywiste ceny nośników energii, polityka fiskalna, inne środki ekonomiczne, np. granty, niskooprocentowane kredyty, dotacje i fundusze udzielające pożyczek na inwestycje EE, sterowanie popytem po stronie odbiorcy (DSM), zobowiązania dobrowolne, badania naukowe, programy pilotażowe i demonstracyjne. Środki te będą stanowić instrumenty działania krajowego planu na rzecz wzrostu efektywności energetycznej, który powinien zostać zaproponowany i przyjęty przez rząd w jak najbliższym czasie, tj. jeszcze w tym roku. Zaproponowane w ramach takiego planu działania powinny mieć za zadanie osiągnięcie celu referencyjnego oszczędności energii, zgodnie wymaganiami dyrektywy 2006/32/WE, tj. 9% w roku 2016, a po drodze osiągnięcie celu pośredniego w roku 2010, np. w postaci 2-procentowej poprawy efektywności energetycznej. Plan działania powinien być oparty na następujących założeniach: proponowane działania powinny być zgodne z dotychczasowymi działaniami proponowanymi przez KE, 10 Rok LXXV 2007 nr 8

4 proponowane działania powinny być w maksymalnym stopniu oparte na mechanizmach rynkowych i w minimalnym stopniu wykorzystywać finansowanie budżetowe, realizacja celów planu będzie osiągnięta wg zasady najmniejszych kosztów, tj. należy wykorzystywać w maksymalnym stopniu istniejące mechanizmy i infrastrukturę organizacyjną, należy założyć udział wszystkich podmiotów w realizacji całego potencjału efektywności energetycznej, proponowany plan powinien być elastyczny zarówno co do możliwości dokonywania w nim zmian i korekt wynikających z doświadczenia zdobytego przy jego realizacji, jak również z uwagi na przewidywane zmiany w polityce efektywności energetycznej KE. Plan działań na rzecz efektywności energetycznej powinien zostać opracowany w jak najszerszym stopniu na podstawie dokumentów unijnych Planu działania na rzecz racjonalizacji zużycia energii [4] oraz działań planowanych do realizacji w ramach programu Inteligentna Energia Europa Annual Work Programme 2007 [3]. Można sformułować kilka zaleceń, które przyczynią się do wzrostu efektywności energetycznej w Polsce (głównie w przemyśle): Należy wspierać, zgodnie z dyrektywą o usługach energetycznych, rozwój systemów monitorowania efektywności energetycznej przemysłu, systemu przeprowadzania audytów przemysłowych przez audytorów zewnętrznych i wewnętrznych. Działania podejmowane przez przemysł powinny wynikać ze świadomości o korzyściach ekonomicznych wynikających ze wzrostu efektywności energetycznej przedsiębiorstwa. Należy w ramach działań promocyjnych podkreślać powiązanie zagadnień konkurencyjności i innowacyjności ze wzrostem efektywności energetycznej. Powinna również wzrosnąć świadomość jedynej często możliwości spełnienia norm ochrony środowiska poprzez wzrost efektywności energetycznej. Działania ukierunkowane na wzrost efektywności energetycznej powinny być traktowane jako narzędzia realizacji szeregu innych, poza polityką energetyczną, polityk państwa, głównie polityki ekologicznej, ochrony klimatu, wzrostu konkurencyjności i innowacyjności gospodarki, wzrostu zatrudnienia. Należy rozwijać szkolenia z zakresu efektywności energetycznej dla przemysłu. Powinny one obejmować różne grupy docelowe (kadra zarządzająca, nadzór techniczny, audytorzy energetyczni) oraz szeroki zakres urządzeń i technologii, umożliwiających znaczne oszczędności energii, np. napędy elektryczne, pompy, dmuchawy, sprężarki, oświetlenie. Wzrost efektywności energetycznej powinien być uznany za jeden z głównych mechanizmów polityki ekologicznej państwa. Umożliwi to ustanowienie priorytetów dla efektywności energetycznej w procedurach instytucji finansowych działających na rzecz ochrony środowiska. Konieczne jest opracowanie planu wdrażania w Polsce nowych mechanizmów wzrostu efektywności energetycznej, a w szczególności wdrażania instrumentów zawartych w nowych dyrektywach Unii Europejskiej. Należy wprowadzić instrumenty fiskalne, np. zmniejszenie podatku VAT na urządzenia efektywne energetycznie o 5% (obejmujące np. kotły kondensacyjne, kompaktowe lampy fluorescencyjne, okna energooszczędne). Udział Polski w programach międzynarodowych należy uznać za bardzo skuteczny mechanizm współfinansowania polityki efektywności energetycznej w kraju. Jednak z uwagi na znaczny postęp poczyniony w obniżaniu energochłonności przemysłu w starych krajach Unii Europejskiej w wyniku zastosowania mechanizmów dobrowolnych (i wynikający stąd brak mechanizmów obligatoryjnych na poziomie europejskim), przemysł powinien stanowić priorytet proponowany przez przedstawicieli Polski w komitetach programowych i sterujących programów międzynarodowych. Przy realizacji tych działań na poziomie rozwiązań technicznych będą wykorzystywane kwalifikowane środki efektywności energetycznej, wymienione w dyrektywie o usługach energetycznych [1]: ogrzewanie i chłodzenie (np. nowe, wydajniejsze kotły, instalacja/efektywna modernizacja sieciowych systemów ciepłowniczych/ chłodniczych), termoizolacja i wentylacja (np. termoizolacja murów szczelinowych i stropów, instalacja okien z podwójnymi/potrójnymi szybami), ciepła woda użytkowa (np. instalacja nowych urządzeń, bezpośrednie i efektywne wykorzystanie w ogrzewaniu pomieszczeń, pralkach), oświetlenie (np. nowe energooszczędne żarówki i stateczniki, cyfrowe układy sterowania), gotowanie i chłodzenie (np. nowe energooszczędne urządzenia i systemy odzysku ciepła), inne urządzenia (np. nowe energooszczędne urządzenia, optymalizacja zużycia energii poprzez regulację czasową, zmniejszenie strat w trybie czuwania), procesy produkcji (np. bardziej efektywne wykorzystanie sprężonego powietrza, kondensatu oraz przełączników i zaworów, zastosowanie automatycznych i zintegrowanych systemów, energooszczędne tryby czuwania), silniki i napędy (np. szersze wykorzystanie sterowania elektronicznego, napędów o regulowanej prędkości obrotowej, zintegrowanego programowania aplikacji, przemienników częstotliwości), wentylatory, napędy bezstopniowe i wentylacja (np. nowe urządzenia/systemy, wykorzystanie wentylacji naturalnej), aktywne zarządzanie popytem (np. działania na rzecz zmian profilu obciążeń, systemy ograniczania obciążeń szczytowych), efektywne wykorzystywanie środków transportu: dofinansowywanie zakupu/leasingu pojazdów energooszczędnych, bodźce zachęcające kierowców taboru transportowego do obniżania zużycia paliwa w przeliczeniu na kurs/dzień/tydzień/ miesiąc, urządzenia dodatkowe zwiększające efektywność energetyczną pojazdów (np. elementy zwiększające opływowość ciężarówek, komputery paliwowe, monitory ciśnienia w oponach), kursy oszczędnej jazdy, z monitoringiem wymiernych efektów szkolenia, audyty efektywności energetycznej pojazdów (np. opony, emisje, owiewki), przedsięwzięcia z finansowaniem przez stronę trzecią, mające na celu zmniejszenie zużycia energii przez przedsiębiorstwa transportowe, działania powodujące zmiany zachowań komunikacyjnych: zobowiązania typu dom/biuro bez samochodu, wprowadzenia gwarancji dostępności alternatywnych środków transportu dla Rok LXXV 2007 nr 8 11

5 mieszkańców/pracowników (np. rowery, miesięczne bilety komunikacji publicznej, ułatwienia w wynajmie samochodów), dni bez dowożenia samochodami dzieci do szkół i przedszkoli, odblokowanie kapitału: użytkownicy samochodów rezygnują z posiadania samochodów, a w zamian otrzymują zniżki na alternatywne środki transportu (np. rowery, bilety komunikacji publicznej, ułatwienia w wynajmie samochodów i inne), budowa parkingów, w powiązaniu z przystankami komunikacji publicznej. Oprócz tego Komisja Europejska proponuje środki horyzontalne, do których należą: przepisy, podatki, z których 50% lub więcej przeznaczane jest na promowanie środków efektywności energetycznej i inne działania, zmierzające przede wszystkim do redukcji zużycia energii przez odbiorców końcowych, standardy i normy, mające na celu przede wszystkim wzrost efektywności energetycznej produktów i usług, w tym budynków, kampanie informacyjne promujące efektywność energetyczną oraz środki efektywności energetycznej. Na podstawie listy działań ogólnych można zaproponować najpilniejsze działania sektorowe do podjęcia w latach , które powinny przynieść najszybszy wzrost efektywności energetycznej naszej gospodarki (tab.). Wnioski Polska podobnie jak większość krajów nie rozwiąże swoich problemów związanych z bezpieczeństwem energetycznym, nie wywiąże się z międzynarodowych zobowiązań dotyczących oddziaływania energetyki na środowisko, nie podniesie konkurencyjności gospodarki i komfortu życia ludzi bez podniesienia efektywności energetycznej gospodarki. W Polsce mechanizmy oszczędzania energii powinny zostać uwzględnione w procesie budowy rynku energii. Wymaga to zaprojektowania systemu wzrostu efektywności energetycznej gospodarki, najlepiej poprzez opracowanie planu wzrostu efektywności energetycznej. Proponowane mechanizmy wzrostu efektywności energetycznej powinny w jak najszerszym stopniu być oparte na mechanizmach rynkowych, a tylko w przypadkach absolutnie koniecznych tam, gdzie działanie rynku nie występuje lub jest ograniczone należy korzystać z nakazów administracyjnych i instrumentów regulacyjnych. Lista najpilniejszych działań sektorowych do podjęcia w latach (źródło: opracowania KAPE SA) Sektor Działanie Poziom priorytetu: najwyższy wysoki Przemysł wprowadzenie systemu dobrowolnych zobowiązań wprowadzenie systemu audytów energetycznych wprowadzenie systemu zarządzania energią Transport opracowanie miejskich planów komunikacji zrównoważonej prowadzenie szkoleń nt. efektywnego energetycznie prowadzenia pojazdów dla kierowców prywatnych i zawodowych wprowadzenie systemów zarządzania ruchem i infrastrukturą transportową rozwój rynku paliw alternatywnych Budownictwo wdrożenie dyrektywy 2002/91/WE (legislacja) prowadzenie działań termorenowacyjnych wymiana oświetlenia na energooszczędne (w budynkach) Usługi wymiana oświetlenia ulicznego i instalacja energetyczne nowego, efektywnego energetycznie promocja firm ESCO Produkty obowiązek zakupu energooszczędnych zużywające energię urządzeń biurowych dla sektora publicznego Wytwarzanie energii promocja wysokosprawnej kogeneracji LITERATURA [1] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie efektywności końcowego użytkowania energii oraz usług energetycznych. Bruksela 2003, COM (2003) 739 [2] European Energy and Transport, Trends to 2030, European Commission, Directorate General for Energy and Transport. Brussels 2003 [3] Intelligent Energy Europe , Annual Work Programme 2007, Part II: Technical Priorities. Bruksela 2007 [4] Plan działania na rzecz racjonalizacji zużycia energii: sposoby wykorzystania potencjału, KOM(2006)545, wersja ostateczna. Bruksela 2006 [5] Polityka energetyczna Polski do 2025 roku. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów 4 stycznia 2005 roku, Warszawa 2005 ENERGETAB 2007 Tegoroczne, jubileuszowe 20. Międzynarodowe Energetyczne Targi Bielskie ENERGETAB 2007, które odbędą się w dniach września 2007 r., będą jeszcze większe niż w ubiegłym roku. Organizatorzy zakończyli już przyjmowanie zgłoszeń od wystawców ponad 600 firm wyraziło chęć prezentacji swoich najnowszych aparatów, urządzeń, maszyn i technologii. Zwiększone zapotrzebowanie wystawców na powierzchnię ekspozycyjną spowodowało, iż pojawią się kolejne dwa pawilony wystawowe, oznaczone X i Y. Podobnie jak w latach ubiegłych, zwiedzający targi będą mogli odwiedzić stoiska znaczących dla polskiej energetyki firm krajowych i mających swoje oddziały w Polsce koncernów międzynarodowych, jak też liczne stoiska firm zagranicznych z Europy, Azji i Ameryki Północnej. Honorowy patronat nad targami ENERGETAB 2007 objęli: Minister Gospodarki, Prezes Stowarzyszenia Elektryków Polskich, Prezes Polskich Sieci Elektroenergetycznych S.A., Prezes Polskiego Towarzystwa Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej oraz Prezydent Miasta Bielsko-Biała. Zainteresowaniem wystawców cieszy się konkurs na najnowocześniejszy produkt ENERGETAB 2007, na którym można ubiegać się o prestiżowe wyróżnienia prezentowanych wyrobów. Szczegółowe informacje o imprezach towarzyszących targom, wykaz wystawców, plany lokalizacji pawilonów oraz poszczególnych stoisk będą sukcesywnie ukazywać się na stronach: i 12 Rok LXXV 2007 nr 8