Stan polskiego rolnictwa przed akcesją do Unii Europejskiej. Praca zbiorowa pod redakcją Jacka Głowackiego

Transkrypt

1

2 Stan polskiego rolnictwa przed akcesją do Unii Europejskiej Praca zbiorowa pod redakcją Jacka Głowackiego KANCELARIA SEJMU WARSZAWA

3 KANCELARIA SEJMU BIURO STUDIÓW I EKSPERTYZ Redaktor: Andrzej Chodyra, Romuald Szpor Projekt okładki: Marek Zipper Seria Prace Studialne zawiera wyniki samodzielnych badań organizowanych przez Biuro Studiów i Ekspertyz dotyczące problemów będących przedmiotem prac Sejmu RP Przedruk materiałów Biura Studiów i Ekspertyz w całości lub części możliwy jest za zgodą Biura. Cytowanie oraz wykorzystywanie danych dozwolone jest z podaniem źródła. Copyright by Kancelaria Sejmu, Warszawa 2002 ISBN Skład i łamanie: Biuro Studiów i Ekspertyz Druk i oprawa: Wydawnictwo Sejmowe Warszawa, wrzesień

4 Spis treści Wstęp... 5 Polski rynek zbóż, rzepaku, ziemniaków i cukru, Dorota Stankiewicz... 7 Produkcja owoców i warzyw w Polsce, Dorota Stankiewicz Uprawa tytoniu, chmielu, roślin włóknistych, roślin strączkowych na ziarno oraz roślin zielarskich, Dorota Stankiewicz Produkcja zwierzęca w Polsce w latach , Hanna Rasz Gospodarka rybna. Główne problemy branży. Skala produkcji, Elżbieta Berkowska Jakość użytków rolnych w Polsce, Dorota Stankiewicz Wybrane zagadnienia obrotu gruntami rolnymi w Polsce, Dorota Stankiewicz Wykorzystanie środków produkcji i usług w rolnictwie polskim, Dorota Stankiewicz Handel zagraniczny artykułami rolno-spożywczymi, Hanna Rasz Wymiana handlowa artykułami rolno-spożywczymi Polska Unia Europejska, Zdzisław Wołodkiewicz-Donimirski

5 4

6 Wstęp Rolnictwo należy do kluczowych działów polskiej gospodarki narodowej. Szczególnie istotna jest jego rola społeczna jako miejsca pracy aż 27% spośród ogółu zatrudnionych w Polsce. Zatrudnienie w naszym rolnictwie jest więc znacznie wyższe niż w krajach Unii Europejskiej (spośród krajów Piętnastki najwięcej osób, bo około 18% ogółu pracujących zatrudnia rolnictwo greckie). Trzeba jednak pamiętać, że polska wieś w poważnym stopniu wzięła na siebie skutki transformacji ustrojowej, wchłaniając znaczny odsetek osób, które utraciły pracę w miastach. W rezultacie w Danii lub Holandii do wytworzenia produkcji rolnej wartej 100 tys. euro wystarczają 2 osoby, a w Polsce efekt taki uzyskuje dopiero 27 osób. Atutem polskiego rolnictwa jest jednak prowadzenie tej produkcji przy użyciu znacznie niższych dawek nawozów mineralnych i pestycydów, niż w UE. Udział polskiego rolnictwa w tworzeniu PKB wynosi 3,3% (1999 r.), podczas, gdy w UE (w 1998 r.) udział ten stanowił średnio 1,5% (najwięcej w Grecji - 5,8%, a najmniej w Szwecji - 0,4%). Rolnictwo polskie dysponuje znaczącymi zasobami użytków rolnych i wysokim potencjałem produkcyjnym. Liczba polskich gospodarstw (około 2 mln) stanowi blisko 29% w stosunku do 6,9 mln gospodarstw rolnych w krajach Unii Europejskiej. Polskie gospodarstwa rolne są jednak drobniejsze, a przeciętna powierzchnia naszego gospodarstwa indywidualnego pozostaje nadal dwa razy mniejsza w stosunku do średniej dla krajów UE. Niniejsze opracowanie jest próbą przedstawienia potencjału polskiego rolnictwa w okresie bezpośrednio poprzedzającym akcesję Polski do Unii Europejskiej. Stanowić może dla Czytelników źródło uzupełnienia informacji o problemach polskiego rolnictwa w toku kończących się już negocjacji z UE i zbliżających się decyzji o warunkach jego funkcjonowania w ramach zintegrowanego systemu europejskiego. 5

7 Przedstawiono w nim głównie zagadnienia produkcyjne, poszerzając je o porównania do skali produkcji w krajach Piętnastki. W odniesieniu do kwot i limitów produkcyjnych wskazano również na główne problemy pojawiające się w negocjacjach rolnych. W ramach produkcji roślinnej obok głównych kierunków produkcji, przedstawiono również sadownictwo i warzywnictwo oraz takie działy jak: uprawa tytoniu, chmielu, roślin strączkowych, włóknistych i zielarskich. Zamieszczono także obszerne dane na temat produkcji zwierzęcej w Polsce, gdzie oprócz hodowli podstawowych gatunków zwierząt gospodarskich omówiono dodatkowo produkcję gatunków alternatywnych królików i kóz. W wyodrębnionej części zawarto również omówienie stanu polskiej gospodarki rybnej. W drugiej części znalazły się informacje dotyczące zaplecza produkcyjnego polskiego rolnictwa, czyli dane na temat jakości użytków rolnych w Polsce, obrotu gruntami rolnymi oraz zaopatrzenia polskiego rolnictwa w środki produkcji i usługi. Kolejna część opracowania jest poświęcona skali polskiego handlu zagranicznego produktami rolnymi, przy czym oprócz informacji ogólnych zamieszczono dane na temat wymiany handlowej z wybranymi, najważniejszymi partnerami, w tym z Unią Europejską oraz z krajami byłego ZSRR. Przedstawiony potencjał produkcyjny polskiego rolnictwa stanowi prawdziwe wyzwanie w procesie negocjacji dotyczących członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Jesienią bieżącego roku rozpocznie się finałowy etap polskich negocjacji z UE, w tym w zakresie rolnictwa. Wszystkie rozdziały negocjacji, z wyjątkiem kwestii finansowych, powinny zostać zamknięte już do końca października. Decyzje, m.in. co do skali dopłat bezpośrednich dla polskich rolników zapaść mają w listopadzie 2002 r. Oczekuje się, że negocjacje Polski z UE zostaną zakończone w grudniu br. na szczycie w Kopenhadze. Jacek Głowacki 6

8 Dorota Stankiewicz Polski rynek zbóż, rzepaku, ziemniaków i cukru Wiadomości wstępne Największy udział w strukturze zasiewów polskiego rolnictwa mają zboża i ziemniaki. Udział zbóż w strukturze zasiewów w latach wynosił 69,1% 71,2%, w tym pszenicy 20,5% 21,2%, a żyta 17,8% 16,2%. Udział ziemniaków natomiast stanowił odpowiednio 10,1% 9,6% struktury zasiewów. Uprawy roślin przemysłowych w latach były prowadzone na 7,7% 6,5% powierzchni zasiewów, w tym pod uprawę buraków cukrowych przeznaczono odpowiednio 3,0% 2,6%, zaś pod uprawę rzepaku i rzepiku 4,3% 3,6% powierzchni zasiewów. W latach pod uprawy roślin pastewnych (strączkowe pastewne, motylkowe drobnonasienne z innymi pastewnymi i trawami, a także okopowe pastewne oraz kukurydza na paszę). przeznaczano odpowiednio 7,8% 7,3% ogólnej powierzchni zasiewów. Pozostałe uprawy (warzywa, truskawki, uprawy na nawozy zielone itp.) prowadzono na 4,1% 4,5% powierzchni zasiewów, zaś uprawy strączkowych na ziarno stanowiły 1,2% 0,9% powierzchni zasiewów Rynek zbóż Bilans zbóż ogółem zamieszczony w tabeli nr 1 obejmuje: pszenicę, żyto, jęczmień, owies, mieszanki zbożowe, pszenżyto i kukurydzę. 1 Rolnictwo w I półroczu 2001 roku na tle lat poprzednich, GUS, Warszawa 2001, oraz Rolnictwo w 2001 roku, GUS, Warszawa, 2002 r. 7

9 Tabela 1. Bilans zbóż w Polsce (łącznie z kukurydzą, ale bez gryki i prosa) Lata 1990/ / / / /02 (szacunek) Zapasy początkowe (tys. ton) a) Areał uprawy (tys. ha) Plony (t/ha) 3,29 3,03 2,97 2,54 3,07 Produkcja (tys. ton) Import (tys. ton) a) Ogółem zasoby (tys. ton) Zużycie krajowe (tys. ton) spożycie wysiew zużycie przemysłowe spasanie straty i ubytki Eksport (tys. ton) Zapasy końcowe (tys. ton) a) Import w sezonie 1990/91 łącznie z pomocą zagraniczną. Źródło: Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek zbóż stan i perspektywy, Raport nr 22, Warszawa, czerwiec 2002 r. W 2000 r. ze względu na wyjątkowo niesprzyjające warunki pogodowe (susza), a także niski poziom stosowania środków plonotwórczych, miał miejsce drastyczny spadek zbiorów zbóż. Uzyskane w 2000 r. zbiory były zbliżone do zbiorów w 1992 r. (kiedy to z powierzchni tys. ha zebrano zaledwie 19,9 mln ton zbóż, a średni plon był równy 2,41 t/ha) i w 1994 r. (z powierzchni tys. ha zebrano wówczas 21,7 tys. ton zbóż, a plon wynosił średnio 2,58 t/ha). 2 Natomiast w 2001 r. zbiory zbóż podstawowych wraz z mieszankami i kukurydzą zwiększyły się do poziomu 26,9 mln ton. Rekordowo duże były zbiory kukurydzy (1,362 mln ton wobec 923 tys. ton 2 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek zbóż - stan i perspektywy, Raport nr 20, Warszawa, czerwiec 2001 r. 8

10 w roku 2000, co stanowi wzrost o 47,6%). Poza tym w 2001 r. zwiększyła się produkcja wszystkich gatunków zbóż. Produkcja pszenicy wzrosła o 9,2%, jęczmienia o 19,7%, żyta o 21,5%, owsa i mieszanek zbożowych o 29,2%, pszenżyta o 41,9%. Tabela 1a. Bilans pszenicy w Polsce Lata 1990/ / / / /02 (szacunek) Zapasy początkowe (tys. ton) Areał uprawy (tys. ha) Plony (t/ha) 3,96 3,60 3,50 3, 23 3,53 Produkcja (tys. ton) Import (tys. ton) Ogółem zasoby (tys. ton) Zużycie krajowe (tys. ton) spożycie wysiew zużycie przemysłowe spasanie straty i ubytki Eksport (tys. ton) , Zapasy końcowe (tys. ton) Źródło: Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek zbóż stan i perspektywy, Raport nr 22, Warszawa, czerwiec 2002 r. W 2001 r. plony zbóż wraz z kukurydzą wzrosły w porównaniu z 2000 r. o około 21%. Wysokie plony zbóż osiągnięto przy stosunkowo niewielkich zmianach w poziomie nawożenia mineralnego (zużycie nawozów mineralnych ogółem pod zbiory 2001 r. wzrosło w skali kraju o 5,7% do 90,7 kg NPK/ha użytków rolnych). Obniżeniu uległo natomiast zużycie nawozów wapniowych oraz udział materiału kwalifikowanego w całości materiału siewnego zużytego pod zbiory 2001 r. Ujemny wpływ na jakość plonów miały także opady 9

11 deszczu, gradobicia i powodzie, które wystąpiły w III kwartale 2001 roku. 3 W opracowaniu zamieszczono również dane dotyczące produkcji i konsumpcji pszenicy i żyta (tabele 1a i 1b). Tabela 1b. Bilans żyta w Polsce Lata 1990/ / / / /02 (szacunek) Zapasy początkowe (tys. ton) Areał uprawy (tys. ha) Plony (t/ha) 2,61 2,56 2,31 1,88 2,43 Produkcja (tys. ton) Import (tys. ton) Ogółem zasoby (tys. ton) Zużycie krajowe (tys. ton) spożycie wysiew zużycie przemysłowe spasanie straty i ubytki Eksport (tys. ton) Zapasy końcowe (tys. ton) Źródło: Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek zbóż stan i perspektywy, Raport nr 22, Warszawa, czerwiec 2002 r. W Polsce w ramach polityki rolnej podtrzymywane są jedynie ceny pszenicy i żyta. Należałoby zatem oczekiwać zwiększania się areału uprawy tych zbóż. Jednakże areał uprawy pszenicy jest dość stabilny, a żyta ulega powolnej redukcji. Natomiast z roku na rok rośnie powierzchnia zasiewów pszenżyta i kukurydzy (w okresie powierzchnia uprawy pszenżyta wzrosła o ponad 200 tys. ha czyli o 33%, zaś kukurydzy na ziarno o blisko 150 tys. ha czyli prawie trzykrotnie). Na wzrost powierzchni uprawy pszenżyta i ku- 3 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek zbóż - stan i perspektywy, Raport nr 21, Warszawa, listopad 2001 i Raport nr 22, czerwiec 2002 r. 10

12 kurydzy wpływają bowiem, oprócz wysokiego plonowania tych roślin, również większe możliwości zbytu po opłacalnych cenach. 4 Istnieją jednak przesłanki wskazujące na to, że wzrostowe tendencje areału uprawy zbóż w roku 2002 zostały zahamowane. Pod zbiory 2002 r. zasiano bowiem jesienią 2001 r. mniej zbóż ozimych, niż pod zbiory w roku Było to związane z niekorzystnymi warunkami pogodowymi w III kwartale 2001 r. Z kolei powierzchnia zasiewów zbóż jarych prawdopodobnie została zwiększona, ale ze względu na niskie ceny zbóż w sezonie 2001/2002 wzrost tego areału nie był znaczący. Tak więc w sezonie 2002/2003 ogólna powierzchnia uprawy zbóż podstawowych wraz z mieszankami i kukurydzą jest o kilkadziesiąt tysięcy ha niższa niż w sezonie 2001/2002 i wyniesie prawdopodobnie około tys. ha (w sezonie 2001/ tys. ha). 5 Przemysł zbożowo-młynarski W przemyśle zbożowo-młynarskim, w stosunku do okresów wcześniejszych, widoczna jest nadal poprawa wyników finansowych. Przykładowo, rentowność przemysłu zbożowo-młynarskiego wraz z makaronowym (zysk netto wyrażony w % przychodów netto) w latach wynosiła odpowiednio minus 0,89 i minus 2,54, zaś w 2000 r. wzrosła do 2,14, a w 2001 r. osiągnęła poziom 2,2% (zysk netto przekroczył 2,2% przychodów). Jednakże wyniki przedsiębiorstw prowadzących przemiał zbóż były nieco gorsze w roku 2001 w porównaniu do roku W roku 2001 prawie 77,4% firm osiągnęło zyski netto, a ich udział w przychodach branży wyniósł 91,5% (natomiast w roku 2000 było to 84% firm o udziale w przychodach branży na poziomie 95,6%). Rentowność netto przedsiębiorstw prowadzących przemiał zbóż w roku 2001 obniżyła się do poziomu 2,09% przychodów netto (w roku 2001 rentowność ta wy nosiła 2,51%). 4 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek zbóż - stan i perspektywy, Raport nr 21, Warszawa, listopad 2001 r. 5 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek zbóż - stan i perspektywy, Raport nr 22, czerwiec 2002 r. 11

13 W roku 2001 osiągnięto natomiast dużą poprawę kondycji przedsiębiorstw prowadzących wtórne przetwórstwo zbóż. Rentowność netto w produkcji makaronów poprawiła się z minus 1,7% w roku 2000 do plus 3% w roku 2001, rentowność piekarnictwa wzrosła odpowiednio z 1,8% do 5,5%, a rentowność w produkcji pieczywa cukierniczego z 1% do 2,2%. 6 Handel zagraniczny zbożami Na początku lat dziewięćdziesiątych import zbóż do Polski był stosunkowo niewielki (w sezonie 1990/1991 wynosił 768 tys. ton, zaś w sezonie 1991/ tys. ton). Jednakże już w sezonie następnym (tj. 1992/1993) import ten wzrósł do 3 mln ton. Było to związane z wyjątkowo niską produkcją krajową zbóż, wynoszącą w roku ,9 mln ton. W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych bardzo wysoki import zbóż miał miejsce w sezonie 1996/97, kiedy to sprowadzono do Polski 3,4 mln ton zbóż, przy produkcji krajowej 25,2 mln ton. Większość importowanego w sezonie 1996/97 zboża stanowiła pszenica, głównie konsumpcyjna (wzrost importu był spowodowany spadkiem cen pszenicy i zbóż pastewnych na rynkach światowych, relatywnie wysokimi cenami zbóż w kraju oraz wprowadzeniem zerowych stawek celnych w imporcie zbóż, podyktowanym obawami przed dalszym wzrostem cen na rynku krajowym). 7 W sezonie 2000/2001 łączny import zbóż do Polski wyniósł ponad 2,4 mln ton, był zatem o około 76% wyższy w stosunku do importu w sezonie 1999/2000 (kiedy to sprowadzono łącznie 1,37 mln ton zbóż). W sezonie 2000/2001 do Polski importowano głównie zboża pastewne, ponadto sprowadzono 300 tys. ton produktów pierwotnego przetwórstwa zbóż (mąki, kasz, płatków, słodu oraz ziarna zbóż obrabianego w inny sposób np. łuszczonego, miażdżonego, śrutowanego). 6 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek zbóż - stan i perspektywy, Raport nr 22, czerwiec 2002 r. 7 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek zbóż - stan i perspektywy, Raport nr 13, Warszawa, listopad 1997 r. i Raport nr 22, czerwiec 2002 r. 12

14 Natomiast w sezonie 2001/2002 import zbóż szacowany jest, z uwagi na wysokie zbiory krajowe w roku 2001, jedynie na około 840 tys. ton. Import ten dotyczy pszenicy konsumpcyjnej, w tym makaronowej, której w Polsce się nie produkuje, jęczmienia browarnego oraz kukurydzy, a także produktów pierwotnego przetwórstwa zbóż. Ze zobowiązań w ramach umów międzynarodowych wynika kwota WTO na import 388 tys. ton pszenicy z 25%-ową stawką celną oraz bezcłowa kwota na import 440 tys. ton pszenicy z UE. Prowadzony też jest import wysokogatunkowego żyta dla uzupełnienia niedoborów wysokojakościowego ziarna konsumpcyjnego (import żyta wyniesie ogółem około 50 tys. ton). 8 Zobowiązania importowe na sezon 2002/2003 to 480 tys. ton pszenicy z UE (import bezcłowy) oraz na lata kalendarzowe 2002 i 2003 po 388 tys. ton w ramach porozumień WTO (import pszenicy po obniżonej, 25%-owej stawce celnej). 9 Eksport zbóż z Polski rekordowo wysoki był w sezonie 1991/92, kiedy to wyeksportowano 1,9 mln ton zbóż. W I połowie lat dziewięćdziesiątych widoczny był spadek tego eksportu do zaledwie 44 tys. ton w sezonie 1993/94, a później wzrost, do poziomu 528 tys. ton w sezonie 1998/99. Od kilku ostatnich sezonów eksport zbóż z Polski maleje; obecnie eksport zbóż jest niewielki, i szacuje się, że w całym sezonie 2001/2002 jego wolumen (w ekwiwalencie ziarna) osiągnie tys. ton (w sezonie 2000/ tys. ton). 10 Interwencja na rynku zbóż W roku 2001 w okresie zbiorów (od początku sierpnia do 31 października) Agencja Rynku Rolnego realizowała (wprowadzony w 1999 roku) system skupu zbóż z dopłatami bezpośrednimi dla producentów. Skup ten był realizowany przez przedsiębiorców, za 8 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek zbóż - stan i perspektywy, Raport nr 21, Warszawa, listopad 2001 r. i Raport nr 22, czerwiec 2002 r. 9 Z informacji uzyskanych w Departamencie Integracji Europejskiej Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, czerwiec, 2002 r. 10 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek zbóż..., Raport nr 22, czerwiec 2002 r. 13

15 środki pochodzące z preferencyjnych kredytów skupowych. Równolegle Agencja prowadziła skup ziarna konsumpcyjnego za środki finansowe z kredytu bankowego. Łącznie obiema formami interwencji objęto tys. ton ziarna, w tym tys. ton pszenicy i 514 tys. ton żyta, czyli odpowiednio 38% i około 11% zbiorów tych gatunków zbóż. Nie zrealizowano natomiast zakupów zbóż (200 tys. ton pszenicy i 100 tys. ton żyta) po cenach interwencyjnych, bez dopłat, z uwagi na brak zainteresowania producentów tą formą interwencji. 11 W roku 2002 skup zbóż z dopłatami dla producentów miał objąć 4,2 mln ton zbóż, w tym 3,5 mln ton pszenicy i około 0,7 mln ton żyta. Natomiast po zakończeniu skupu z dopłatami, czyli w okresie od 1 listopada do 31 grudnia 2002 r. ARR miała zakupić zboża po cenach interwencyjnych (bez dopłat) w ilości do 200 tys. ton pszenicy i do 100 tys. ton żyta. 12 * * * Podsumowując należy stwierdzić, że produkcja zbóż w Polsce, wynosząca w roku mln ton, w roku 1999 około 26 mln ton i szacowana w roku 2001 na blisko 27 mln ton jest dość wysoka i stanowi około 13% produkcji zbóż w UE (202 mln ton w roku 11 Sprawozdanie z działalności Agencji Rynku Rolnego w 2001 roku (dane liczbowe przed weryfikacją bilansu), Warszawa, maj 2002 r. oraz Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek zbóż..., Raport nr 22, czerwiec 2002 r. 12 Informacja o realizacji polityki rolnej rządu RP Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 29 maja 2002 r. oraz Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek zbóż..., Raport nr 22, czerwiec 2002 r. Z informacji z ARR wynika, że w związku z uchwałami Rady Ministrów z lipca i sierpnia 2002 r. wprowadzono modyfikacje do powyższego rocznego planu działań interwencyjnych ARR: wprowadzono dopłaty do przechowywania zbóż u producentów (dotyczące 500 tys. ton pszenicy i 200 tys. ton żyta) oraz zwiększono skup pszenicy z dopłatami z 3,5 do 4 mln ton. Prawdopodobnie odstąpi się od skupu 300 tys. ton zbóż, który miał być zrealizowany późną jesienią br. bez dopłat. Skupem z dopłatami ma być łącznie objęte 4 mln ton pszenicy i 0,7 mln ton żyta, a 0,7 mln ton zbóż ma być objęte dopłatami do przechowywania u producentów. 14

16 1999). 13 Eksport zbóż z Polski jest jednakże stosunkowo niewielki w stosunku do tak wysokiego poziomu produkcji, ponieważ większość wyprodukowanego w Polsce zboża jest przeznaczana na zużycie krajowe (patrz tabele nr 1, 1a i 1b). Z Polskiego Stanowiska Negocjacyjnego w obszarze Rolnictwo 14 wynika, że Polska zaproponowała dla zbóż powierzchnię bazową tys. ha (wg areału z sezonów 1989/90, 1990/91 i 1991/92). Na takiej powierzchni można uzyskać (biorąc pod uwagę plon zbóż 3,1 t/ha czyli odpowiadający plonom z roku 2001) zbiory około 26,5 mln ton. Według danych FAPA 15 Komisja Europejska zaproponowała Polsce nieznaczne zwiększenie powierzchni bazowej dla zbóż, kosztem obniżenia powierzchni bazowych dla upraw rzepaku i roślin wysokobiałkowych (ogółem postulowana przez Polskę powierzchnia bazowa dla zbóż mln ha, rzepaku 512,7 tys. ha i roślin wysokobiałkowych 182 tys. ha, łącznie wynosi tys. ha, natomiast KE proponuje powierzchnie bazową zredukowaną do tys. ha, w tym powierzchnia bazowa zbóż tys. ha, rzepaku 443 tys. ha, a roślin wysokobiałkowych 99 tys. ha). Komisja wskazała bowiem, że ostatnie lata, z których pochodzą dostępne dane dotyczące powierzchni upraw w krajach kandydujących do UE, to lata (natomiast kraje, które obecnie są członkami UE brały pod uwagę lata ; te same lata przyjęto zatem do obliczeń w polskim Stanowisku negocjacyjnym ). Na zaproponowanej przez Komisję Europejską powierzchni bazowej zbóż dla Polski możliwe jest, przy plonie 3,1 t/ha (czyli typowym dla sezonu 2001/2002), uzyskanie zbiorów 26,9 mln ton. Należy jednak pamiętać, że Komisja Europejska proponuje także obniżenie tzw. plonu referencyjnego zbóż, rzepaku i roślin wysokobiałkowych (Polska postulowała wysokość tego plonu na poziomie 3,61 t/ha, zaś KE 2,96 t/ha). Zda- 13 Agriculture in the European Union. Statistical and economic information 2000, The European Commission, January Stanowisko Negocjacyjne Polski w obszarze Rolnictwo przyjęte przez Radę Ministrów w dniu 9 grudnia 1999 r. 15 Analiza i ocena propozycji Komisji Europejskiej z 30 stycznia 2002 roku dla krajów kandydujących (wersja wstępna), Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA, Warszawa, marzec 2002 r. 15

17 niem Komisji Europejskiej plon referencyjny powinien być w krajach kandydujących do UE obliczany wg danych z sezonów 1994/ /1999. Jednocześnie jednak w krajach Piętnastki przy ustalaniu plonu referencyjnego odnoszono się do danych z okresu 1986/ /91. Tak samo zatem postąpiła Polska, obliczając plon referencyjny (przy czym dodatkowo zwiększono obliczony plon o 15%, z uwagi na stosowany w naszym kraju w okresie bazowym dużo niższy poziom wsparcia produkcji rolnej w porównaniu do wsparcia w krajach UE i konieczność uwzględnienia wzrostu plonów w Polsce wraz z przemianami strukturalnymi polskiego rolnictwa). Wyższy plon referencyjny umożliwia uzyskiwanie wyższych dopłat bezpośrednich w przeliczeniu na hektar. Redukcja wysokości plonu referencyjnego oznacza zatem zredukowanie płatności do hektara (należy przy tym pamiętać, że na obniżenie dopłat do hektara w krajach kandydujących do UE wpłynie także zaproponowana przez Komisję Europejską redukcja stawek tych płatności; stawki miałyby wynosić 25% w roku 2004, 30% w roku 2005 i 35% w roku 2006 w stosunku do poziomu płatności aktualnie stosowanego w UE). 16 Przy powierzchni bazowej tys. ha i średnich plonach równych plonowi referencyjnemu 2,96 t/ha, produkcja zbóż w Polsce wyniosłaby 25,6 mln ton, a zatem zdecydowanie mniej, niż w ostatnim sezonie (2001/2002). Dopłaty wyrównawcze w UE dla poszczególnych rolników wylicza się w ten sposób, że są one tym wyższe (na tonę plonu faktycznie uzyskiwanego przez rolnika) im niższe są plony uzyskane przez rolnika w stosunku do plonu referencyjnego. Oczywiście w przeliczeniu na hektar rolnik uzyskujący plon wyższy od referencyjnego uzyskuje taką samą dopłatę, jak rolnik otrzymujący plon poniżej referencyjnego, niemniej jednak system ten zachęca do ekstensyfikacji produkcji. 17 Jeśli (zakładając teoretycznie) plonowanie zbóż w Polsce utrzymywałoby się (na powierzchni bazowej tys. ha) poniżej plonu referencyjnego 2,96 t/ha, to taka sytuacja mogłaby doprowadzić do potrzeby zwiększenia importu zbóż do Polski (zwłaszcza przy wzroście zużycia krajowego). 16 Wg dokumentu Komisji Europejskiej Enlargement and Agriculture: Successfully integrating the new Member States into the CAP (wydruk ze strony internetowej Komisji Europejskiej, luty 2002 r.). 17 Integracja z Unią Europejską. Konieczne dostosowania i spodziewane skutki w polskim rolnictwie, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa (FAPA), Warszawa, 2000 r. 16

18 2. Rynek rzepaku Tabela 2. Bilans rzepaku w Polsce Lata 1990/ / / / /02 (szacunek) Zapasy początkowe (tys. ton) Areał uprawy (tys. ha) Plony (t/ha) 2,41 2,27 2,08 2,19 2,40 Produkcja (tys. ton) Import (tys. ton) Ogółem zasoby (tys. ton) Zużycie krajowe (tys. ton) przerób wysiew i straty a) Eksport (tys. ton) Zużycie ogółem Zapasy końcowe (tys. ton) a) Przyjęto normę wysiewu 5 kg/ha, zaś straty około 7% produkcji. Źródło: Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek rzepaku stan i perspektywy, Raport nr 21, Warszawa, czerwiec 2002 r. Zbiory rzepaku w 2001 r. były o 11% wyższe od zbiorów w roku Jest to efekt wyższych plonów, ponieważ powierzchnia uprawy rzepaku w 2001 r. niewiele wzrosła w stosunku do powierzchni uprawy w roku Zbiory rzepaku w 2001 r. były także aż o 25,6% wyższe od średnich zbiorów w latach , kiedy to powierzchnia uprawy wynosiła od 282,6 tys. ha (w 1996 r.) do 545,3 tys. ha (w 1999 r.). Handel zagraniczny Najważniejszą pozycję w eksporcie produktów oleistych z Polski zajmują nasiona rzepaku (28,7 tys. ton w roku 2000 i aż 293,2 tys. ton w roku 2001). Importujemy natomiast stosunkowo niewielkie ilości nasion głównie orzeszków ziemnych, słonecznika, sezamu i siemienia lnianego. Import ten wynosi od 60 do 90 tys. ton rocznie (np. w roku 2001 sprowadzono 72 tys. ton tego typu nasion, w tym 17

19 import rzepaku miał charakter marginalny i wyniósł zaledwie 0,6 tys. ton). Polska jest tradycyjnym eksporterem śrut rzepakowych. Odbiorcami polskiej śruty są kraje UE (głównie Dania, Niemcy i Francja). W 2000 r. eksport śrut rzepakowych wyniósł 160,2 tys. ton, zaś w 2001 r. aż 226,5 tys. ton. W ramach handlu zagranicznego do Polski sprowadza się stosunkowo duże ilości śruty sojowej (w 2000 r. import ten wyniósł 884,1 tys. ton, zaś w roku 2001 szacowany jest na aż 1.365,6 tys. ton) oraz słonecznikowej (w 2000 r. 36 tys. ton i aż 117 tys. ton w 2001 r.). Natomiast import śruty rzepakowej jest dużo bardziej ograniczony (w roku 2000 sprowadzono 13,4 tys. ton, zaś w I półroczu 2001 r. 7,5 tys. ton). Obserwowany w 2001 r. zwiększony import śrut oleistych ogółem (1 498,6 tys. ton wobec 934,4 tys. ton w roku 2000) wynikał ze wzrostu popytu na ten surowiec przez wytwórnie pasz (od grudnia 2000 obowiązuje bowiem bezwzględny zakaz importu mączek mięsno-kostnych). W 2001 r. do Polski sprowadzono 238 tys. ton olejów roślinnych (głównie sojowego, słonecznikowego i palmowego), wobec 223 tys. ton sprowadzonych w 2000 r. Natomiast eksport olejów roślinnych z Polski w 2001 r. wyniósł zaledwie 7,6 tys. ton wobec 6 tys. ton w 2000 r. i prawie 25 tys. ton w 1999 r. Tak znaczący spadek eksportu olejów roślinnych spowodowany jest wzrostem popytu na tłuszcze roślinne na rynku krajowym. Przemysł tłuszczowy W polskim przemyśle tłuszczowym, po trzyletnim ( ) okresie działalności gospodarczej ze stratą netto nastąpiła pewna poprawa; jednakże rok 2001 zakończył się zerowym wynikiem finansowym. Korzystną zmianą obserwowaną od 2000 roku jest znaczny wzrost liczby przedsiębiorstw rentownych. W 2001 r. udział tych przedsiębiorstw w przychodach ze sprzedaży przemysłu tłuszczowego wyniósł 97,6%, podczas, gdy w roku 2000 stanowił 70,8%, a w 1999 tylko 12%. 18

20 Udział przedsiębiorstw osiągających zysk netto w ogólnej liczbie przedsiębiorstw wzrósł natomiast z 30% w roku 1999 do 60% w roku 2000 i do 80% w roku Interwencja na rynku rzepaku W Polsce w ramach działalności interwencyjnej stosuje się dopłaty do eksportu rzepaku. Zgodnie z postanowieniami WTO w roku 2001 Polska mogła wyeksportować z dopłatami 341,5 tys. ton rzepaku. Eksportu rzepaku z dopłatą ARR dokonywali krajowi przedsiębiorcy wybrani w drodze przetargu (przedmiotem przetargu jest wysokość dopłaty do jednej tony wyeksportowanego rzepaku). Na rynku światowym ceny rzepaku były jednak wyższe od cen krajowych. Mając powyższy fakt na względzie i kierując się potrzebą urealnienia oferowanych stawek dopłat, Agencja odstąpiła od pierwszego przetargu, a drugi przetarg ogłosiła w połowie lipca 2001 r. Ostatecznie w roku 2001 faktyczna realizacja eksportu z dopłatą ARR okazała się bardzo niska i wyniosła tylko 5,3 tys. ton. 18 W roku 2002 istnieje nadal możliwość wyeksportowania z dopłatą do 341,5 tys. ton rzepaku, przy kwocie dopłat 54,4 mln zł. 19 Produkcja rzepaku w Polsce wynosząca około 1,2 mln ton w roku 1990, 20 1,1 mln ton w roku 1999 oraz (szacunkowo) 1,1 mln ton w roku 2001 jest zatem znacząca w stosunku do produkcji rzepaku w krajach UE; poziom polskiej produkcji odpowiada bowiem około 10% produkcji rzepaku w Unii (11,4 mln ton w roku 1999) Sprawozdanie z działalności Agencji Rynku Rolnego w 2001 roku (dane liczbowe przed weryfikacją bilansu), Warszawa, maj 2002 r. 19 Informacja o realizacji polityki rolnej rządu RP, MRiRW, 29 maja 2002 r. 20 Rocznik Statystyczny GUS 1991, Warszawa, październik 1991 r. 21 Agriculture in the European Union. Statistical and economic information 2000, The European Commission, January

21 Propozycje Komisji Europejskiej, zmierzające do ograniczenia powierzchni bazowej rzepaku z 512,7 tys. ha do 443 tys. ha, 22 połączone z obniżeniem plonu referencyjnego z 3,61 t/ha do 2.96 t/ha są zbliżone do potencjału produkcyjnego rzepaku w ostatnim sezonie (2001/2002). Propozycje te nie uwzględniają jednak zwiększenia polskich możliwości produkcyjnych np. wynikających z wprowadzenia rozwiązań prawnych, warunkujących rozwój produkcji rzepaku z przeznaczeniem na biopaliwo. Należy także brać pod uwagę fakt, że w odniesieniu do upraw roślin oleistych Komisja Europejska proponuje także obniżenie stawek dopłat bezpośrednich. 3. Rynek ziemniaka Zbiory ziemniaków w 2001 r. wyniosły 19,4 mln ton (tabela 3) i były mniejsze od zbiorów z roku 2000 o 20%. Warunki pogodowe (ciepła i wilgotna pogoda) stwarzały zagrożenie dla upraw związane z rozwojem wielu chorób grzybowych. Na plantacjach nie objętych zabiegami ochronnymi nastąpiło silne porażenie zarazą ziemniaka i innymi chorobami. Wpłynęło to znacząco na zmniejszenie plonów oraz obniżyło trwałość przechowywania ziemniaków. Warto również podkreślić, że w gospodarstwach, w których uprawa ziemniaków jest prowadzona z uwzględnieniem wymogów rynkowych i stosujących nowoczesne technologie uprawy (w tym niezbędne zabiegi ochronne) plony były dużo wyższe od średniej krajowej i wynosiły od 250 do 350 dt/ha. Generalnie jednak charakterystyczną cechą upraw ziemniaków w Polsce jest niska towarowość i znaczne rozdrobnienie produkcji. W gospodarstwach uprawiających ziemniaki na własne potrzeby praktycznie nie stosuje się sadzeniaków kwalifikowanych. 22 Analiza i ocena propozycji Komisji Europejskiej z 30 stycznia 2002 roku dla krajów kandydujących (wersja wstępna), Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA, Warszawa, marzec 2002 r. 20

22 Tabela 3. Bilans ziemniaków w Polsce Lata 1992/ / / / /02 (szacunek) Areał uprawy (tys. ha) Plony (t/ha) 13,3 16,4 15,7 19,4 16,2 Zbiory (tys. ton) Import (tys. ton) Razem do dyspozycji (tys. ton) Zużycie w gospodarstwach (tys ton) sadzenie spasanie samozaopatrzenie Sprzedaż razem (tys. ton) na konsumpcję na zaopatrzenie przemysłu a) na eksport Ubytki i straty a) Ziemniaki przetworzone przez przemysł, bez względu na przeznaczenie. Źródło: Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek ziemniaka stan i perspektywy, Raport nr 21, kwiecień 2002 r. (dane dla sezonów 1999/2000, 2000/2001 i 2001/2002) oraz Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek ziemniaka stan i perspektywy, Raport nr 5 i 10 kwiecień 1994 r. i październik 1996 r. (dane dla sezonu 1992/1993) i Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek ziemniaka stan i perspektywy, Raport nr 12, październik 1997 r. (dane dla sezonu 1995/96). Niski jest także poziom nawożenia mineralnego, a poziom wykorzystania środków ochrony jest określany jako znikomy. Efektem tego są wahania w plonowaniu i duża zmienność w krajowej produkcji ziemniaków. Od paru lat w polskim rolnictwie widoczny jest także spadek areału uprawy ziemniaków. W następstwie niższej produkcji ziemniaków w 2001 r. wystąpiło zmniejszenie ich zużycia wewnątrz gospodarstw (zwłaszcza ziemniaków przeznaczonych na pasze). Przebieg jesiennej kampanii 21

23 2001 r. pozwala przewidywać, że przerób ziemniaków na skrobię, spirytus i susze spożywcze w sezonie 2001/2002 obniży się i łącznie wyniesie zaledwie około 925 tys. ton (w sezonie 2000/ mln ton). Utrzyma się natomiast nadal tendencja wzrostowa w przerobie ziemniaków na pozostałe przetwory spożywcze, czyli głównie chipsy i frytki (z 430 tys. ton w sezonie 2000/2001 do 440 tys. ton w sezonie 2001/2002). W sezonie 2001/2002 przewidywany jest jednak spadek łącznego przerobu ziemniaków przez przemysł do tys. ton (w sezonie poprzednim tys. ton). Handel zagraniczny 23 W stosunku do skali produkcji krajowej Polska eksportuje stosunkowo niewielkie ilości ziemniaków. W latach dziewięćdziesiątych stosunkowo najwyższy był ten eksport w roku 1991, kiedy to wyniósł 1,2 mln ton. Następnie eksport ten ulegał spadkowi (wpływ na to miało zmniejszenie eksportu do krajów byłego ZSRR); w sezonach 1992/1993 i 1993/1994 wynosił po ponad 300 tys. ton, a w sezonie 1994/1995 zaznaczył się dalszy spadek tego eksportu do 141 tys. ton. Pewien wzrost eksportu widoczny był w sezonie 1998/1999 (175 tys. ton), natomiast w ostatnich sezonach eksport ten jest bardzo mały i wynosi zaledwie kilkadziesiąt tysięcy ton/sezon. Z szacunków dla sezonu 2001/2002 wynika, że wyeksportowanych zostanie tylko około 15 tys. ton ziemniaków. Polska eksportuje także przetwory ziemniaczane, głownie skrobię, susze ziemniaczane i ziemniaki mrożone (w 1990 eksportowano około 220 tys. ton przetworów, a w roku 1992 tylko 18 tys. ton). W II połowie lat dziewięćdziesiątych eksport przetworów z Polski wzrósł i do kilkudziesięciu tysięcy ton/sezon, a w sezonie 2000/2001 wyeksportowano 142,8 tys. ton przetworów ziemniaczanych (w tym 42,7 tys. ton mąki i skrobi ziemniaczanej i blisko 70 tys. ton ziemniaków mrożonych na frytki). Są to wyniki dużo wyższe niż 23 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek ziemniaka - stan i perspektywy, Raport nr 5, kwiecień 1994 r., Raport nr 12, październik 1997 r., Raport nr 18, październik 2000 r., Raport nr 21, kwiecień 2002 r. 22

24 w sezonie 1999/2000, kiedy to wyeksportowano zaledwie 93 tys. ton przetworów, w tym 39,8 tys. ton ziemniaków mrożonych. Jednakże z prognoz na sezon 2001/2002 wynika, że eksport przetworów obniży się i wyniesie około 135 tys. ton (w tym około 38 tys. ton mąki i skrobi ziemniaczanej oraz około 64 tys. ton ziemniaków mrożonych). Import przetworów ziemniaczanych do Polski na początku lat dziewięćdziesiątych był śladowy (w roku 1991 importowano 4 tys. ton przetworów ziemniaczanych). Już w roku 1992 sprowadzono do Polski 61 tys. ton przetworów, głownie skrobi i produktów skrobiowych. W sezonie 1995/1996 importowano do Polski 108 tys. ton przetworów. W sezonie 2000/2001 importowano do Polski 88 tys. ton przetworów ziemniaczanych, wśród których dominowały modyfikaty skrobiowe. Z prognoz na sezon 2001/2002 wynika, że import przetworów ziemniaczanych nie ulegnie poważniejszym zmianom i wyniesie około 87 tys. ton. Przemysł ziemniaczany W latach wyniki finansowe przedsiębiorstw przemysłu ziemniaczanego ulegały poprawie. Po raz pierwszy od kilku lat w branży tej odnotowano zyski. W dalszym ciągu znaczące jest jednak rozwarstwienie wyników finansowych między poszczególnymi firmami. W okresie styczeń-wrzesień 2001 r. 61% przedsiębiorstw osiągało zyski netto, a udział tych firm w przychodach ze sprzedaży całej branży wynosił 84%. Na poprawę sytuacji w przemyśle ziemniaczanym wpływ miała poprawa możliwości zbytu i sprzedaż większości zapasów przetworów (efekt rosnącego popytu krajowego oraz wzrost eksportu skrobi realizowanego z dopłatami Agencji Rynku Rolnego), wzrost cen przetworów skrobiowych oraz obniżenie kosztów finansowych jako skutek sezonowego spadku zapasów oraz dostępności preferencyjnych kredytów na skup ziemniaków Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek ziemniaka - stan i perspektywy, Raport nr 20, listopad 2001 r. oraz Raport nr 21, kwiecień 2002 r. 23

25 Interwencja na rynku ziemniaka Od roku 1999 Agencja Rynku Rolnego rozpoczęła stosowanie dopłat do eksportu skrobi ziemniaczanej. Eksportu skrobi z dopłatą ARR mogli dokonywać przedsiębiorcy we własnym imieniu, na własny koszt i ryzyko, wybrani w drodze przetargu organizowanego przez ARR. W roku 1999 z dopłatami wyeksportowano łącznie 20,4 tys. ton skrobi ziemniaczanej, w roku 2000 już 25,2 tys. ton, zaś w roku ,5 tys. ton skrobi. 25 * * * Reasumując, produkcja ziemniaka w Polsce jest tradycyjnie bardzo wysoka (jednakże w latach dziewięćdziesiątych uległa obniżeniu, w roku 1990 wynosiła bowiem 36,3 mln ton, 26 a w roku ,9 mln ton, zaś w roku 2001 szacowana była na 19,4 mln ton). Polska, zgodnie ze Stanowiskiem Negocjacyjnym postulowała przyznanie kwoty produkcji skrobi w wysokości 260 tys. ton rocznie. Komisja Europejska natomiast zaproponowała blisko trzykrotne zmniejszenie tej kwoty, do poziomu 90,546 tys. ton (wg danych FAPA 27 97,1 tys. ton). Zdaniem Komisji kraje kandydujące powinny brać pod uwagę, jako okres odniesienia, ostatni trzyletni okres, z którego są dostępne dane o produkcji skrobi, czyli lata Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek ziemniaka - stan i perspektywy, Raport nr 21, kwiecień 2002 r. oraz Sprawozdanie z działalności Agencji Rynku Rolnego w 2001 roku (dane liczbowe przed weryfikacją bilansu), Warszawa, maj 2002 r. 26 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek ziemniaka - stan i perspektywy, Raport nr 5, Warszawa, kwiecień 1994 r. 27 Analiza i ocena propozycji Komisji Europejskiej z 30 stycznia 2002 roku dla krajów kandydujących (wersja wstępna), Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa FAPA, Warszawa, marzec 2002 r. 28 Wg dokumentu Komisji Europejskiej Enlargement and Agriculture: Successfully integrating the new Member States into the CAP,

26 Niemniej jednak polska produkcja ziemniaków na poziomie około 20 mln ton stanowi aż 42% produkcji ziemniaków w UE (48 mln ton w roku 1999). 29 Prawdą jest, że w latach dziewięćdziesiątych przemysłowa produkcja skrobi w Polsce cechowała się znacznymi wahaniami, jednakże ostatnio, w sezonie 2000/2001 i (wg szacunków) w sezonie 2001/2002, produkcja ta wynosi odpowiednio 155 tys. ton i 135 tys. ton skrobi. 30 Pozwala to przypuszczać, że polski przemysł jest w stanie wyprodukować ilość skrobi przewidzianą w polskim Stanowisku Negocjacyjnym, zwłaszcza, że wg Stanowiska istniejące zakłady przemysłu skrobiowego mają możliwości techniczne do produkcji 330 tys. ton skrobi rocznie. Zapotrzebowanie rynku wewnętrznego jest obecnie szacowane na około 120 tys. ton skrobi rocznie, 31 jednakże zgodnie z polskim Stanowiskiem Negocjacyjnym popyt krajowy na produkty skrobiowe (w roku 2005) szacowany jest na około 370 tys. ton (w Stanowisku wskazano, że pozostałą część popytu krajowego powinna pokryć wtedy produkcja skrobi ze zbóż ponad 100 tys. ton rocznie). Propozycja Komisji prowadzi zatem do braku pokrycia potrzeb polskiego rynku wewnętrznego na skrobię ziemniaczaną ze źródeł krajowych. W 2001 r. powierzchnia uprawy buraków cukrowych była o 4,8% mniejsza niż w 2000 r. Plony buraków cukrowych były o 9,1% niższe od ubiegłorocznych, zaś zbiory o około 13,5% niższe. Wyniki kampanii cukrowniczej 2001/2002 wskazują na znacznie niższą jakość surowca, aniżeli w ostatnich trzech kampaniach. Przykładowo, w kampanii 2001/2002 zawartość cukru w krajance buraczanej stanowiła 15,89%, podczas gdy w kampaniach 1998/99, 29 Agriculture in the European Union. Statistical and economic information 2000, The European Commission, January Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek ziemniaka - stan i perspektywy, Raport nr 21, Warszawa, kwiecień 2002 r. 31 Wg E. Szot: Rynek ziemniaków, BOSS - Rolnictwo, nr 9 (580), z 3 marca 2001 r. 25

27 1999/2000 i 2000/2001 wynosiła odpowiednio: 16,55%, 16,9% oraz 17,56%. 4. Rynek cukru Tabela 4. Bilans cukru w Polsce z uwzględnieniem skali produkcji buraków cukrowych Lata 1990/ / / / /02 (szacunek) Areał upr. buraków cukrowych (tys. ha) Plony buraków cukrowych (t/ha) 38,0 34,6 33,8 39,4 35,8 Zbiory buraków cukrowych (tys. ton) Zapasy początkowe cukru (tys. ton) a) Produkcja cukru (tys. ton) Import cukru (tys. ton) Zużycie krajowe cukru (tys. ton) Eksport cukru (tys. ton) Zapasy końcowe cukru (tys. ton) a) a) Zapasy cukru u producentów i w handlu. Stan zapasów początkowych w dniu 1 października, stan zapasów końcowych w dniu 30 września. Zapasy końcowe cukru uwzględniają zakupy na zapasy ARR (26 tys. ton w sezonie 1995/96) oraz zmiany stanu rezerw (minus 11 tys. ton w sezonie 1999/2000, 14 tys. ton w sezonie 2000/2001 i 14 tys. ton w sezonie 2001/2002). Źródło: Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek cukru stan i perspektywy, Raport nr 21, maj 2002 r. oraz Raport nr 7, kwiecień 1995 (dane dla sezonu 1990/1991) i Raport nr 14, listopad 1998 r. (dane dla sezonu 1995/1996). Przerób surowca w kampanii 2001/2002, podobnie jak w sześciu poprzednich, prowadziło 76 cukrowni (od początku lat dziewięćdziesiątych tylko 2 cukrownie zaprzestały działalności z uwagi na upadłość). W 2002 roku dołączy do nich co najmniej jedna, której upadłość ogłoszono w marcu. 26

28 Przemysł cukrowniczy Od jesieni 2001 roku nie doszło do zmian w strukturze własnościowej przemysłu cukrowniczego. Większość cukrowni działa nadal w strukturze czterech Spółek Cukrowych. Według stanu z połowy kwietnia 2002 r. 32 cukrownie posiadają prywatnych inwestorów zagranicznych. Oprócz tego 1 cukrownia jest przedsiębiorstwem państwowym, pod nadzorem wojewody. Zasadniczym problemem, na który wskazywało Ministerstwo Skarbu Państwa, jako na przeszkodę utrudniającą, lub nawet uniemożliwiającą rozpoczęcie procesu utworzenia Krajowej Spółki Cukrowej są postanowienia sądów wobec Śląskiej Spółki Cukrowej oraz cukrowni grupy gdańskiej ( Nowy Staw, Malbork, Pruszcz ) i grupy szczecińskiej ( Gryfice i Kluczewo ) o zabezpieczenie powództwa inwestora poprzez zakaz jakiegokolwiek rozporządzania akcjami przez ich dotychczasowych właścicieli. 32 Krajową Spółkę Cukrową (Polski Cukier S.A.) utworzono w końcu sierpnia 2002 r. w wyniku nowelizacji ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o regulacji rynku cukru. W jej skład weszło na razie jednak tylko 19 przedsiębiorstw, w których Skarb Państwa kontroluje 100% udziałów. Do Polskiego Cukru może też zostać włączonych 8 innych cukrowni (3 z nich po pozytywnej decyzji walnych zgromadzeń akcjonariuszy, a 5 po korzystnym dla Skarbu Państwa zakończeniu procesów sadowych). Sprawa Śląskiej Spółki Cukrowej pozostaje wciąż do rozstrzygnięcia. 33 Od 2000 r. nastąpiła zdecydowana poprawa rentowności przemysłu cukrowniczego, głównie dzięki wzrostowi krajowych cen zbytu 32 Informacja w sprawie przebiegu procesu prywatyzacyjnych w przemyśle cukrowniczym, Ministerstwo Skarbu Państwa, z 15 stycznia 2002 r., materiał przygotowany na posiedzenie sejmowej Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz informacja MSP dotycząca dezyderatu nr 1 Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi, MSP, 29 marca 2002 r. (pismo od podsekretarza stanu w MSP pana P. Czyżewskiego do Marszałka Sejmu RP pana M. Borowskiego, nr pisma MSP/DNW - I/1402/02). 33 J. Pieńczykowska: Cukier nie krzepi, Prawo i Gospodarka nr 199, 27 sierpnia 2002 r. 27

29 cukru (wzrost cen wynikał z ograniczenia nadmiernej podaży i wprowadzenia wysokiej ochrony celnej, analogicznej jak w Unii Europejskiej). Na poprawę rentowności cukrowni wpłynęły także stosunkowo niskie koszty wytworzenia cukru. W sezonach 1999/2000 i 2000/2001 koszty te ulegały bowiem spadkowi w stosunku do sezonu poprzedniego. Tą obniżkę kosztów osiągnięto dzięki wyjątkowo wysokiej wydajności cukru z surowca w kampanii 1999/2000 i jeszcze wyższej, wręcz rekordowej, wydajności w kampanii 2000/2001, a także dzięki umiarkowanemu wzrostowi cen skupu buraków, zaakceptowanemu przez plantatorów z uwagi na bardzo wysokie plony. W 2001 r. mierniki rentowności przemysłu cukrowniczego były nadal korzystne, aczkolwiek były nieco niższe niż w roku Na spadek zysku brutto i netto w relacji do przychodów wpłynęły niższe ceny zbytu cukru w roku 2001 oraz około 20%-owy wzrost kosztów produkcji cukru w kampanii 2001/2002. Pomimo przeciętnie korzystnych wyników finansowych przemysłu cukrowniczego, ponad 20% przedsiębiorstw tej branży nie osiągnęło w roku 2001 zysku netto. Największy odsetek nierentownych przedsiębiorstw wystąpił w Śląskiej Spółce Cukrowej. 34 Handel zagraniczny 35 Eksport cukru z Polski ulega znacznym wahaniom w zależności od sezonu. W latach dziewięćdziesiątych był stosunkowo najwyższy w sezonach 1990/91 i 1996/97, kiedy to wyeksportowano po ponad 0,5 mln ton cukru, natomiast w sezonach 1992/93 i 1995/96 stanowił jedynie ilości śladowe (10 tys. ton i 5 tys. ton, ze względu na niską produkcję krajową). 34 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek cukru - stan i perspektywy, Raport nr 20, grudzień 2001 r. i Raport nr 21, maj 2002 r. 35 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek cukru - stan i perspektywy, Raport nr 7, kwiecień 1995 r., Raport nr 9, kwiecień 1996 r., Raport nr 14, listopad 1998 r., Raport nr 20, grudzień 2001 r. i Raport nr 21, maj 2002 r. 28

30 W drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych eksport cukru wzrósł i w sezonie 2000/2001 wyeksportowano około 402 tys. ton cukru. Jednakże prognozy eksportu cukru na sezon 2001/2002 wskazują, że będzie on niewielki i wyniesie zaledwie 30 tys. ton, z uwagi na niską krajową produkcję cukru w kampanii 2001/2002. Według danych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w roku kalendarzowym 2001 eksportowano z dopłatami 104,4 tys. ton cukru w ramach kwoty B, czyli ilość zgodną z porozumieniem WTO-GATT. Również na rok 2002 rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 lipca 2000 r. określiło rozmiary kwoty B na 104,4 tys. ton. Jednakże zgodnie z rozporządzeniem Rady Ministrów z 12 listopada 2001 r. kwota B na pierwszy, przejściowy okres rozliczeniowy (od 1 października 2002 r. do 30 czerwca 2003 r.) została określona na poziomie 50 tys. ton (jest to dostosowanie zakresu sezonu do przepisów wspólnotowych, tak, aby następny sezon mógł się zaczynać od 1 lipca, tak jak w UE). Z uwagi na skrócony czas trwania sezonu 2002/2003 kwotę B cukru, która zgodnie z ustaleniami WTO dotyczy lat kalendarzowych, ustalono w wysokości 50 tys. ton. Jest to ilość cukru, jaka można będzie wyeksportować z dopłatami od 1 stycznia do 30 czerwca 2003 r. Polska importuje niewielkie ilości cukru (w latach dziewięćdziesiątych stosunkowo największy import cukru miał miejsce w sezonie 1994/1995 i wyniósł 153 tys. ton, co było związane z małą podażą cukru na rynku krajowym (produkcja krajowa wyniosła wtedy niespełna 1,4 mln ton cukru). 36 W sezonach 1997/98 i 1998/99 import cukru wynosił zaledwie tys. ton. W ostatnich trzech sezonach (1999/ /2002) widoczny jest jednak wzrost tego importu do poziomu kilkudziesięciu tysięcy ton/sezon. Interwencja na rynku cukru Działania interwencyjne na rynku cukru polegają głównie na stosowaniu dopłat do eksportu cukru w ramach kwoty B, udzielaniu cukrowniom przez Agencję Rynku Rolnego poręczeń dotyczących 36 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek cukru - stan i perspektywy, Raport nr 9, kwiecień 1996 r. 29

31 spłaty kredytów (zaciąganych na skup buraków cukrowych i przechowywanie wyprodukowanego z nich cukru) oraz na sprzedaży cukru z zapasów ARR Polskiemu Związkowi Pszczelarskiemu 37 (w sezonie 1998/99 z zapasów ARR sprzedano także 78 tys. ton cukru jako pomoc dla Kosowa ). 38 Agencja Rynku Rolnego dokonuje również zakupów cukru na odnowienie lub uzupełnienie zapasów stałych. Biorąc pod uwagę ostatnie lata ( ) w ostatnim kwartale sezonu 1999/2000 ARR uruchomiła interwencyjną sprzedaż cukru w celu uzupełnienia podaży rynkowej (łącznie od lipca do połowy października 2000 r. sprzedano 42,3 tys. ton cukru). 39 * * * Polska w Stanowisku negocjacyjnym zaproponowała kwotę A produkcji cukru (cukier na zaopatrzenie rynku wewnętrznego) na poziomie tys. ton rocznie, co odpowiada krajowemu zużyciu cukru, od kilku lat szacowanemu na około 1,6 mln ton rocznie, zaś kwotę B (cukier na eksport z dopłatami) w wysokości 216 tys. ton rocznie. Według Komisji Europejskiej 40 wysokość tych kwot powinna zostać zredukowana, zwłaszcza, jeżeli chodzi o kwotę cukru przeznaczonego na eksport z dopłatami. Komisja zaproponowała bowiem kwotę A równą 1.590,5 tys. ton natomiast kwotę B w wysokości 74,484 tys. ton. Propozycje Komisji zakładają zatem, że potencjał produkcyjny polskiego cukrownictwa ulegnie ograniczeniu. Produkcja cukru w Polsce, wynosząca w roku 1990 i podobnie w kampanii 2000/2001 około 2 mln ton, oraz szacowana w kam- 37 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej: Rynek cukru..., Raport nr 20, grudzień 2001 r. 38 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Rynek cukru..., Raport nr 16, listopad 1999 r. 39 Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Rynek cukru..., Raport nr 18, grudzień 2000 r. 40 Wg dokumentu Komisji Europejskiej Enlargement and Agriculture: Successfully integrating the new Member States into the CAP,