Rolnictwo w gospodarce. Materiały pomocnicze do EiOGR, przyg. L. Wicki 1

Transkrypt

1 212 Wykład 2, cz.2 Znaczenie rolnictwa w gospodarce. Podstawowe tendencje w produkcji. dr hab. inż. Ludwik Wicki Rolnictwo w gospodarce Rolnictwo jako dział gospodarki spełnia wiele funkcji. Wielkość produkcji, jej opłacalność oraz zmiany w strukturze produkcji zależą przede wszystkim od popytu na żywność oraz relacji cenowych. Zmienia się struktura produkcji, poziom nakładów oraz uzyskiwane wydajności. Zmiany w rolnictwie dotyczą także struktury gospodarstw, ich wielkości i znaczenia poszczególnych grup. W czasie tego wykładu zostaną przedstawione najważniejsze zagadnienia z tego zakresu. Czynniki wpływające na funkcjonowanie rolnictwa Wyróżniamy dwie grupy czynników, wpływających na rozwój rolnictwa: przyrodnicze i pozaprzyrodnicze. Czynniki przyrodnicze omawiane są na zajęciach z innych przedmiotów, natomiast na tym kursie uwagę zwracamy przed wszystkim na czynniki pozaprzyrodnicze. Wicki 1

2 212 Jakie jest znaczenie rolnictwa w polskiej gospodarce W Polsce rolnictwo wytwarza około 3,5% produktu krajowego brutto. Jego znaczenie zmniejsza się. 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % Udział rolnictwa w tworzeniu PKB Wartość produkcji rolniczej mld złotych (ceny stałe r.) Struktura produkcji towarowej 1% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % produkcja roślinna produkcja zwierzęca Wicki 2

3 212 Struktura produkcji towarowej według grup produktów ( r.) mleko - 18% pozostałe - 5% jaja - 6% zboża - 12% ziemniaki - 4% buraki cukrowe - 3% inne przemysłowe - 6% warzywa i owoce - 12% żywiec rzeźny - 34% Powierzchnia zasiewów ogółem Powierzchnia zasiewów ogółem wg GUS tys. ha Udział zbóż w zasiewach Udział zbóż w zasiewach systematycznie wzrastał. Wynikało to z ograniczania produkcji innych gatunków roślin, głównie pastewnych, interwencji na rynku oraz ze zmian w systemie żywienia trzody chlewnej. 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % Wicki 3

4 212 Jakie zboża produkowano Mimo ogólnej tendencji wzrostowej, niektóre gatunki zbóż produkowano na większej powierzchni a produkcję innych ograniczano. Znacznie zmniejszyła się produkcja żyta, którego miejsce zajmowało pszenżyto. 25% 2% 15% 1% 5% % pszenica pszenżyto żyto Uprawa innych gatunków roślin Silnie zmniejszył się udział ziemniaków w strukturze zasiewów, ograniczano też produkcję buraków cukrowych (wynikało to z reformy rynku cukru). Popyt na biopaliwa spowodował, że znacznie wzrosła powierzchnia produkcji rzepaku. 14% 12% 1% 8% 6% 4% 2% % ziemniaki buraki cukrowe rzepak i rzepik Rozmiary produkcji roślinnej Zmiany powierzchni zasiewów oraz jej struktury skutkowały zmianami w wielkości produkcji roślinnej Rozmiary produkcji podstawowych roślinnych produktów rolniczych przedstawiono na kolejnych ekranach. Proszę zwrócić uwagę na przedstawione y w wielkości produkcji. Wicki 4

5 212 Zbiory zbóż Podstawową grupą gatunków są zboża. Zbiory zbóż w Polsce to około 25 mln ton. Występujące wahania wynikały z przebiegu pogody w konkretnych latach roku. Wzrost produkcji wymaga zwiększenia wydajności. 3 y =,4x + 24, mln ton zboża podstawowe Struktura produkcji zbóż w r. (razem 28 mln ton) mieszanki zbożowe - 14% gryka i proso - % owies - 5% pszenica - 35% pszenżyto - 19% jęczmień - 14% żyto - 13% Bilans zbóż w Polsce w / mln ton Popyt Podaż Import Produkcja Eksport Zużycie zmiana zapasów Wicki 5

6 212 Rozdysponowanie produkcji zbóż (średnio ) Większość zbiorów zbóż w Polsce przeznaczana jest na pasze. Tylko 24% kierowane jest do spożycia lub do przetwórstwa spożycie 19% spasanie 59% przetwórstwo 5% eksport 6% siew 6% straty 4% zmiana zapasów 1% Zbiory ziemniaków W latach 211 ograniczono produkcję ziemniaków. Są one teraz produkowane głównie na cele konsumpcyjne, a nie na pasze mln ton ziemniaki y = -1,26x + 33, Zbiory buraków cukrowych Produkcja buraków cukrowych po r. zmniejszała się w związku z reformą rynku cukru i ustanowieniem kwot produkcyjnych. Obecnie produkuje się około 1 mln ton korzeni buraków rocznie mln ton buraki cukrowe y = -,22x + 15,18 Wicki 6

7 212 Zbiory rzepaku i rzepiku Produkcja rzepaku i rzepiku znacznie zwiększyła się po upowszechnieniu się produkcji biopaliw. Od roku zbiory wzrosły dwukrotnie. 3, 2,5 y =,7x +,48 2, mln ton 1,5 1,,5, rzepak i rzepik 211 Plony zbóż ogółem Plonowanie zbóż w Polsce powoli wzrasta. Średnie plony zbóż to około 3 dt/ha. W niektórych krajach UE uzyskuje się ponad dwa razy więcej. 4, 35, y =,24x + 27,73 3, 25, dt/ha 2, 15, 1, 5,, plony zbóż ogółem Plony wybranych gatunków zbóż Poszczególne gatunki zbóż uprawiane są na rożnych glebach i przy innym poziomie nakładów. Plony pszenicy, która uprawiana jest na najlepszych stanowiskach przekraczają 4 dt/ha. W produkcji żyta jest to zwykle poniżej 25 dt/ha. dt/ha 5, 45, 4, 35, 3, 25, 2, 15, 1, 5,, 211 pszenica ozima żyto jęczmień jary pszenżyto Wicki 7

8 212 Plony ziemniaków Plonowanie ziemniaków silnie zależy do przebiegu warunków pogodowych w danym roku stąd widoczne wahania. W Polsce od wielu lat uzyskuje się poniżej 2 dt ziemniaków z 1 ha. 25, 2, y = 1,8x + 166,9 15, dt/ha 1, 5,, plony ziemniaków 211 Plony buraków cukrowych Powierzchnia produkcji buraków cukrowych została ograniczona dwukrotnie, a liczba producentów czterokrotnie. Produkcję prowadzą najlepsi producenci w obszarach oddziaływania istniejących cukrowni, a plony zwiększyły się o 25%. 6, y = 8,69x + 32,65 5, 4, dt/ha 3, 2, 1,, plony buraków cukrowych Plony rzepaku i rzepiku Produkcja rzepaku i rzepiku gwałtownie zwiększyła się po rozpoczęciu produkcji biopaliw. Od roku zbiory wzrosły dwukrotnie. 35, 3, y =,41x + 18,45 25, dt/ha 2, 15, 1, 5,, plony rzepaku i rzepiku 211 Wicki 8

9 212 Rozmiary produkcji zwierzęcej W produkcji zwierzęcej w Polsce od r. zachodziły duże zmiany. Prawie całkowicie zaniknęła produkcja owiec i koni. Znacząco zmniejszyło się pogłowie bydła, chociaż wydajność krów wzrastała. Pogłowie trzody chlewnej zmniejszało się w związku ze gorszą opłacalnością produkcji, szczególnie po r. Pogłowie bydła Pogłowie bydła w Polsce wynosiło w 211 r. około 6 mln sztuk. Pogłowie krów 2,7 mln sztuk. Od r. nie było znaczących zmian pogłowia. Znaczne ograniczenie pogłowia bydła nastąpiło w latach. 1 1 tys. sztuk y = -171,92x ,73 pogłowie bydła ogółem pogłowie krów pogłowia ogółem 211 Pogłowie trzody chlewnej Pogłowie trzody chlewnej w Polsce systematycznie zmniejszało się. Na początku lat 9. ubiegłego wieku było około 2 mln sztuk trzody chlewnej. W kolejnych latach następowało powolne ograniczanie pogłowia, a znaczący spadek wystąpił po r. Wynikał on z niskiej opłacalności produkcji oraz silnej konkurencji ze strony producentów z innych krajów UE, takich jak Dania, czy Holandia. 25 y = -274x tys. sztuk pogłowie trzody chlewnej pogłowie loch pogłowia ogółem Wicki 9

10 212 Pogłowie owiec Produkcja owiec w Polsce prawie zanikła. W latach pogłowie owiec zmniejszyło się z 4 mln sztuk do zaledwie,5 mln. W 211 r. było w Polsce tylko 25 tys. sztuk owiec. Jest to produkcja marginalna ze względu na brak popytu na baraninę czy jagnięcinę. tys. sztuk pogłowie owiec ogółem pogłowie maciorek Pogłowie koni Pogłowie koni znacząco zmniejszało się. Nie są już one użytkowane jako siła pociągowa w rolnictwie. Większość koni w gospodarstwach utrzymywana jest ze względu na tradycję lub w celach rekreacyjnych. tys. sztuk pogłowie koni Pogłowie drobiu Pogłowie drobiu kurzego wynosiło prawie 14 mln sztuk. Ze względu na nieporównywalność danych nie przedstawiono danych za wcześniejsze lata. Oprócz drobiu kurzego utrzymywane są także indyki, kaczki i gęsi. Ich łączne pogłowie to około 12 mln sztuk tys. sztuk pogłowie drobiu kurzego Wicki 1

11 212 Produkcja żywca Produkcja żywca w Polsce wynosi prawie 5 mln ton rocznie. Najwięcej produkuje się żywca wieprzowego, a następnie drobiowego. Produkcja wołowiny zmniejszała się tak, jak następował spadek pogłowia bydła tys. ton żywiec wołowy żywiec wieprzowy żywiec drobiowy żywiec barani Wielkość i struktura produkcji żywca w Polsce w tys. ton (w r.) Najwięcej produkowano żywca wieprzowego 2388 tys. ton, a następnie drobiowego 1971 tys. ton. Produkcja żywca pozostałych gatunków miała mniejsze znaczenie. żywiec barani % żywiec koński % żywiec wołowy % żywiec drobiowy % żywiec wieprzowy % Produkcja mleka Produkcja mleka stanowi aż 18% wartości produkcji towarowej w polskim rolnictwie. Jest to jeden z ważniejszych surowców pochodzenia rolniczego w Polsce. Od połowy lat 9. produkcja nie ulega znaczącym zmianom. Wynika to w części z systemu kwotowania produkcji. Skupowane jest około 73% produkcji mleka y = -,1x + 13, mld litrów produkcja mleka Wicki 11

12 212 Wydajność mleczna krów Przeciętna wydajność mleczna krów w Polsce wzrastała. Mimo spadku pogłowia nie następował spadek produkcji mleka. W r. średnia wydajność mleczna krów w Polsce to 45 litrów od krowy, chociaż w wielu gospodarstwach osiąga się wydajności przekraczające 8 litrów od krowy. litrów/krowę/rok y = 81,5x ,3 wydajność mleczna krów Kształtowanie się cen w rolnictwie ceny surowców pochodzenia rolniczego oraz ceny środków do produkcji podlegają znacznym wahaniom, główną przyczyną zmian cen produktów rolnych są zmiany w wielkości produkcji, w perspektywie długookresowej ceny produktów rolniczych rosną wolniej niż ceny środków do produkcji, pogarszające się relacje cenowe w rolnictwie są obserwowane we wszystkich krajach. rolnicy muszą produkować na coraz większą skalę, aby utrzymać poziom dochodów. Zmiany relacji cenowych w rolnictwie W latach ceny produktów rolnych w Polsce wzrosły ośmiokrotnie podczas, gdy ceny środków do produkcji rolniczej wzrosły prawie czternastokrotnie. = ceny produktów cen produktów rolniczych ceny środków do produkcji cen środków do produkcji Wicki 12

13 212 Zmiany cen realnych w rolnictwie Ceny realne większości produktów rolniczych obniżały się. Po uwzględnieniu wpływu inflacji tylko ceny mleka były na podobnym poziomie. Wyraźny był spadek cen zbóż oraz żywca wieprzowego. Ceny realne pszenicy i rzepaku Ceny skupu pszenicy i rzepaku z uwzględnieniem wpływu inflacji. Ceny przeliczono przyjmując za punkt wyjścia ceny z roku. ceny relane z r pszenica rzepak cen pszenicy cen rzepaku Ceny realne żywca Ceny realne skupu żywca wieprzowego i wołowego. Ceny przeliczono przyjmując za punkt wyjścia ceny z roku. ceny relane z r trzoda chlewna cen żywca wieprzowego bydło cen żywca wołowego Wicki 13

14 212 Ceny realne buraków cukrowych Ceny skupu buraków cukrowych z uwzględnieniem inflacji. Ceny przeliczono przyjmując za punkt wyjścia ceny z roku ceny relane z r buraki cukrowe cen skupu burakow cukrowych Ceny realne mleka Ceny skupu mleka z uwzględnieniem inflacji. Ceny przeliczono przyjmując za punkt wyjścia ceny z roku. 1,4 1,2 ceny relane z r. 1,,8,6,4,2, mleko cen skupu mleka Spożycie podstawowych produktów żywnościowych Poziom spożycia produktów pochodzenia rolniczego jest ważnym czynnikiem rozwoju rolnictwa. Determinuje on, wraz z saldem obrotów produktami żywnościowymi z zagranicą, popyt na produkty wytwarzane przez rolnictwo. Wicki 14

15 212 Spożycie zbóż Na wykresie przedstawiono spożycie ziarna zbóż w kilogramach na osobę. Poziom spożycia zmniejszył się o około 1 kg/osobę w ciągu 2 lat. 124, 122, y = -,3x + 121, 12, 118, kg/osobę/rok 116, 114, 112, 11, 18, 16, 14, spożycie zbóż w kg/osobę Spożycie ziemniaków Poziom spożycia zmniejszył się o około 25 kg/osobę w ciągu 2 lat. 16, 14, 12, y = -1,4x + 146,7 kg/osobę/rok 1, 8, 6, 4, 2,, spożycie ziemniaków w kg/osobę Spożycie warzyw Poziom spożycia zmniejszył się o około 25 kg/osobę w ciągu 2 lat. 14, 12, 1, y = -,5x + 122,5 kg/osobę/rok 8, 6, 4, 2,, spożycie warzyw w kg/osobę Wicki 15

16 212 Spożycie mięsa i podrobów Poziom spożycia nieco wzrastał. w r r. wynosił 74 kg/osobę. 9, y =,5x + 64,4 8, 74 7, kg/osobę/rok 6, 5, 4, 3, 2, 1,, spożycie mięsa i podrobów w kg/osobę Struktura spożycia mięsa W strukturze spożycia dominuje wieprzowina i drób. 1% 9% % % 6% 5% 4% 3% % 1% % 2 wołowina wieprzowina drób inne Spożycie mleka Poziom spożycia mleka i jego przetworów w r r. wynosił 191 litrów/osobę ( w przeliczeniu na mleko). 3, 25, y = -2,4x + 221, litrów/osobę/rok 2, 15, 1, 191 5,, spożycie mleka w l/osobę Wicki 16

17 212 Spożycie cukru Spożycie cukru liczone jest także w produktach przetworzonych zawierających cukier (ciastka, napoje itp.). kg/osobę/rok 5, 45, 4, 35, 3, 25, 2, 15, 1, 5,, y = -,1x + 4,9 4 spożycie cukru w kg/osobę Spożycie piwa Spożycie tego trunku znacznie wzrastało. Jest to produkt przetworzony. Do jego produkcji wykorzystuje się znaczne ilości jęczmienia. 12, y = 3,6x + 23,7 1, 91 kg/osobę/rok 8, 6, 4, 2,, spożycie piwa w l/osobę Środki produkcji w rolnictwie Nakłady środków produkcji związane są z użytkowaniem środków trwałych oraz zużyciem środków obrotowych. Do ważniejszych środków plonotwórczych można zaliczyć nawozy, środki ochrony roślin czy kwalifikowany materiał siewny. W produkcji zwierzęcej wykorzystuje się głównie surowce pochodzenia rolniczego, lecz ważne są takie nakłady jak leki weterynaryjne, czy dodatki paszowe. Wicki 17

18 212 Zużycie ważniejszych środków produkcji Stosowanie środków produkcji spoza gospodarstwa znacząco wpływa na poziom wydajności. Bez nawozów sztucznych, czy środków ochrony roślin poziom plonów byłby znacznie niższy. Poziom nawożenia mineralnego Poziom nawożenia mineralnego w latach 7. i 8. ubiegłego wieku przekraczał często 17 kg NPK/ha UR. Po transformacji gospodarczej znacząco obniżył się. Po r. było to około 12 kg NPK/ha UR. kg NPK/ha UR kg NPK/ha Zużycie środków ochrony roślin Zużycie środków ochrony roślin przedstawiono od r. gdyż wcześniejsze dane były inaczej gromadzone i nie są porównywalne. Zużycie to jest stosunkowo niskie. Przykładowo w Niemczech czy we Francji przekracza 4,5 kg substancji aktywnej na 1 ha GO kg s.a/ha GO kg substancji aktywnej na 1 ha GO Wicki 18

19 212 Zużycie kwalifikowanego materiału siewnego Zużycie kwalifikowanego ziarna zbóżświadczy o wprowadzaniu nowych odmian i wysokiej jakości materiału siewnego do produkcji. Od r. zużycie nasion kwalifikowanych wciąż maleje. Obecnie nasiona kwalifikowane są stosowane średnio na 1% powierzchni zasiewów zbóż. Nie sprzyja to uzyskiwaniu wysokich plonów. 35 kg/ha kg nasion kwalifikowanych/1 ha ziasiewów Udział nasion kwalifikowanych w zasiewach Zużycie kwalifikowanego ziarna siewnego było w Polsce bardzo niskie. W niektórych krajach wymienia się co roku ponad 5% nasion. 1% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % Polska Litwa Estonia Łotwa Finlandia Hiszpania Węgry Czechy Słowacja W. Brytania Niemcy Austria Belgia Francja Holandia Szwecja Irlandia Włochy Dania Zużycie energii w rolnictwie Zużycie energii w rolnictwie ustalane jest szacunkowo. Ogólne zużycie szacuje się na 142 petadżule [Rynek środków dla rolnictwa nr 37/, s. 25]. W przeliczeniu na olej napędowy daje to ponad 28 litrów na 1 ha UR, lub 25 litrów na 1 gospodarstwo. ciepło 1% energia elektryczna 4% paliwa stałe 38% paliwa gazowe 3% paliwa ciekłe 54% Wicki 19

20 212 Struktura gospodarstw rolniczych W Polsce, wg Powszechnego Spisu Rolnego było 2,3 mln gospodarstw rolniczych. Gospodarstw o powierzchni powyżej 1 ha było 1,6 mln. W strukturze gospodarstw dominują te o najmniejszej powierzchni. Nie są to jednak gospodarstwa najważniejsze z punktu widzenia produkcji rolniczej. Liczba gospodarstw rolniczych w Polsce Liczba gospodarstw rolniczych o powierzchni powyżej 1 ha w Polce stale maleje. W r. było to 1563 tys. gospodarstw, czyli prawie 6 tysięcy mniej niż w r. Wnioski o dopłaty bezpośrednie złożyło w r tys. gospodarstw 88% ogólnej liczby. 25 tys. gospodarstw * * liczba gospodarstw rolniczych liczba wniosków o płatności Zmiany powierzchni gospodarstw rolnych (powyżej 1 ha) Średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwie wzrasta bardzo wolno. w r. było to 7,9 ha. Ogólna średnia powierzchnia gospodarstw była wyższa i wynosiła 9,9 ha. Porównywanie wielkości w rożnych latach jest utrudnione ze względu na zmiany w ewidencji statystycznej. 12 ha użytków rolnych ,6 8,9 9,9 2 powierzchnia UR Wicki 2

21 212 Średnia wielkość gospodarstw wg województw Najwięcej gospodarstw małych występuje w południowo wschodniej części Polski. Największe gospodarstwa są na północy i zachodzie. [Źródło: Raport z wyników. Powszechny Spis Rolny. GUS Warszawa, s 3.] Średnia powierzchnia gospodarstw rolnych w wybranych krajach UE (wg Eurostatu) W porównaniu z gospodarstwami w najważniejszych krajach UE w Polsce gospodarstwa są małe. Duże rozdrobnienie gospodarstw występuje wciąż na południu Europy (dane z r.) tys. gospodarstw Rumunia Grecja Bułgaria Polska Litwa Hiszpania Holandia Słowacja Belgia Niemcy Francja W. Brytania Dania średnia powierzchnia gospodarstwa w ha Liczba gospodarstw rolniczych w wybranych krajach (wg Eurostatu) Liczba gospodarstw rolniczych w wysokorozwiniętych krajach UE jest znacznie niższa niż w Polsce. We Francji czy w Niemczech, które mają podobną ilość użytków rolnych jest to nawet czterokrotnie mniej (dane z r.). tys. gospodarstw Dania Holandia Wielka Brytania Niemcy Francja Hiszpania Włochy Polska Rumunia liczba gospodarstw rolniczych Wicki 21

22 212 Struktura gospodarstw rolniczych w Polsce (wg PSR ) W strukturze gospodarstw rolniczych dominują gospodarstwa najmniejsze. Gospodarstwa do 1 ha stanowią aż 55% ogółu gospodarstw. Gospodarstwa największe, powyżej 2 ha to tylko 8% ogólnej liczby gospodarstw 1-2 ha - 22% powyżej 5 ha - 2% 3-5 ha - 2% 2-3 ha - 15% 2-3 ha - 4% 15-2 ha - 5% 3-5 ha - 18% 1-15 ha - 1% 7-1 ha - 11% 5-7 ha - 11% Zmiany w strukturze gospodarstw rolnych w Polsce Od roku w strukturze gospodarstw rolniczych znacząco wzrosła liczba gospodarstw większych. W r. było to 6%, a w r. już 12% gospodarstw. 1% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % do 5 ha 5-1 ha 1-15 ha powyżej 15 ha Zmiany w strukturze użytkowania ziemi wg wielkości gospodarstw Gospodarstwa o powierzchni powyżej 15 ha, których było 12%, użytkowały 51% ziemi rolniczej. Podobnie duże jest ich znaczenie w produkcji towarowej. 1% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % do 5 ha 5-1 ha 1-15 ha powyżej 15 ha Wicki 22

23 212 Porównanie znaczenia gospodarstw według grup obszarowych (dane z r.) Biorąc pod uwagę wytwarzaną produkcję rolniczą, to produkcja kilkunastu procent gospodarstw średnich i dużych jest najważniejsza. 1% 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% % 12% 55% 51% 16% liczba gosp. produkcja towarowa do 5 ha 5-1 ha 1-15 ha powyżej 15 ha Zakończenie KONIEC WYKŁADU Wicki 23