AGEIZM DYSKRYMINACJA ZE WZGLĘDU NA WIEK. Iwona Raszeja-Ossowska. Poradnik Witryny Wiejskiej

Transkrypt

1 AGEIZM DYSKRYMINACJA ZE WZGLĘDU NA WIEK Iwona Raszeja-Ossowska 0

2 Spis treści Wprowadzenie... 2 Dlaczego problemu ageizmu nie można lekceważyć?... 4 Ageizm wyjaśnienie pojęcia... 4 Dlaczego osoby starsze są dyskryminowane?... 5 Przeciwdziałanie dyskryminacji ze względu na wiek w prawie polskim i międzynarodowym... 8 Aspekty formalno-prawne... 8 Skutki dyskryminacji ze względu na wiek... 9 Podstawowe przejawy dyskryminacji, z jaką na co dzień spotykają się ludzie starsi Podsumowanie i rekomendacje Kto może pomóc? Gdzie szukać informacji? Źródła

3 Wprowadzenie Szacuje się, że na świecie żyje około 605 mln ludzi starszych. W Europie seniorzy stanowią już 20% ogółu mieszkańców. Europa szybko się starzeje, przyrost naturalny maleje, w związku z czym oczekuje się, że w roku 2050 statystyczny obywatel UE będzie miał tuż pod pięćdziesiątkę. Obecnie najwięcej ludzi starszych żyje we Włoszech i Grecji, ale prognozy wskazują, że do roku 2020 aż 25 % społeczeństwa UE przekroczy 65 lat 1. Polskie społeczeństwo także się starzeje. Osoby w wieku powyżej 65 roku życia stanowią obecnie ok. 14,7% populacji, a w roku wg szacunków GUS - będzie ich ponad 23%. Prognozy wskazują ponadto dodatkowo na wyraźny wzrost liczby osób w późnej starości, czyli po 80 roku życia 2. Niestety bardzo często wzrost odsetka osób starszych w populacji odbierany jest jako zjawisko problemowe. Ma to swoje odbicie w przybieraniu negatywnych postaw wobec osób starszych, a także prowadzić może do lęku przed starością. Propagowanie kultu młodości dodatkowo odsuwa osoby starsze na margines, co sprzyja wykluczeniu, a także ageizmowi. Ageizm to wyrażenie niezbyt powszechnie znane, lub nie zawsze dobrze rozumiane. Termin ten odnosimy do zjawiska społecznego, które obok rasizmu i seksizmu jest trzecim wielkim izmem, wiązanym współcześnie ze społecznymi uprzedzeniami, dyskryminacją i odrzuceniem ludzi w podeszłym wieku. Chociaż nierówne traktowanie ze względu na wiek może dotyczyć osób w każdym wieku, w niniejszym opracowaniu przyjęto wąską definicję ageizmu. Odnosi się ona do nierównego traktowania, kierowania się uprzedzeniami i stereotypami oraz założeniem, że osoby starsze nie są zdolne do wykonywania określonych ról społecznych, takich jak np. rola pracownika. XXI wiek każe patrzeć na osoby starsze z perspektywy problemu. Tymczasem istnienie społeczeństwa jest nierozerwalnie związane z obecnością w nim ludzi starszych. Powinno to skłonić do głębszej refleksji na temat kierunku, w którym muszą zmierzać relacje z tą grupą, a także relacje samych seniorów z otoczeniem. Miejmy na uwadze także to, że ageizm może bezpośrednio dotknąć każdego z nas. Jest to jedynie kwestią czasu. 1 Demography Report Short Analytical Web Note 3/2015, Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2015, s dostęp: r. 2

4 Warto pamiętać Wiek określa tożsamość każdego wszyscy jesteśmy w określonym wieku, wszyscy się starzejemy. Wiek jest trudny do sklasyfikowania, ponieważ stanowi continuum, aczkolwiek dokonujemy kategoryzacji, podziału ludzi ze względu na wiek. Niniejsze opracowanie nie ma charakteru naukowego. Jego celem jest zaprezentowanie problemu ageizmu w sposób przystępny i możliwie kompleksowy, tak aby zainspirował do dalszych działań osoby współpracujące z seniorami, działające na rzecz seniorów, jak i samych seniorów. Materiał powstał w oparciu o publikacje polskie, brytyjskie, amerykańskie, australijskie. W opracowaniu wykorzystano także badania ogólnoeuropejskie. 3

5 Dlaczego problemu ageizmu nie można lekceważyć? Ageizm wyjaśnienie pojęcia Problem dyskryminacji ze względu na wiek nie jest nowy, ale w obliczu nowych zjawisk zachodzących we współczesnym świecie pozostaje nadal aktualny, zarówno w kontekście globalnym, jak i lokalnym. Dyskryminacja ze względu na wiek posiada pewną specyficzną cechę. W odróżnieniu od dyskryminacji odnoszącej się do rasy czy płci może bezpośrednio dotyczyć każdego człowieka. Przybiera formę adultyzmu (w przypadku ludzi młodych), bądź ageizmu (w przypadku osób starszych). Termin ageizm 3 został wprowadzony przez Roberta Butlera w 1969 roku i oznaczał proces systematycznego stereotypowania i dyskryminacji ludzi z powodu ich starszego wieku. Ageizm, podobnie jak seksizm czy rasizm, to postawa i przekonania oparte na stereotypach i uprzedzeniach - w tym wypadku odwołujące się do biologicznego zróżnicowania ludzi, zawiązanego z procesem starzenia się, które dotyczą kompetencji i potrzeb osób w zależności od ich wieku. Ageizm jest postawą skierowaną przeciwko ludziom starszym, którym przypisuje się cechy negatywne (pejoratywne), takie jak np. niesamodzielność, naiwność czy powolność. 3 Termin ageizm w języku polskim nie ma bezpośredniego tłumaczenia. Cześć badaczy próbowała wprowadzić do języka socjologicznego termin wiekizm, ale nie przyjął się on. 4

6 Dyskryminacja może przybierać formy pośrednie lub bezpośrednie, być rozgraniczana na instytucjonalną i indywidualną, a obszarem, w którym występuje, może być zarazem życie publiczne, jak i prywatne. Dlaczego osoby starsze doświadczają dyskryminacji ze względu na wiek? Wraz z rozwojem technologii, zakłóceniu ulegają relacje międzyludzkie. Zmienia się struktura rodziny, a wraz z nią rola seniorów. Uprzedzenia względem osób starszych tworzą się także przez lęki przed śmiercią oraz nieuchronnym starzeniem się. Upływ czasu nie kojarzy się pozytywnie, przez co ludzie starsi są utożsamiani z niedołężnością i nieprzydatnością. Świat wciąż się rozwija, a wraz z nim nowoczesne technologie, tzw. wyznaczniki postępu. Osoby starsze są bardzo często określane jako te, które nie dorównują nowoczesności. Brak umiejętności korzystania z nowych technologii klasyfikuje osoby w podeszłym wieku jako mniej atrakcyjne. Kult młodości, piękno i atrakcyjność, które odgrywają istotną rolę w obecnym świecie stoją w opozycji do starości, która kojarzy się ze zmarszczkami, brzydkim i mało atrakcyjnym wyglądem. Dlaczego osoby starsze są dyskryminowane? Młodzi i starzy obcy sobie? Powiedzenia: Masz tyle lat, na ile się czujesz, Młody duchem, stary ciałem uzasadniają naukowy rozdział na wiek metrykalny (inaczej kalendarzowy) i wiek biologiczny (wyznaczany poziomem zużycia organizmu). Istnieje dodatkowo rozdział na wiek społeczny, który wyznaczany jest przez role, jakie dana osoba pełni w strukturze społeczeństwa oraz na wiek czynnościowy odwołujący się do stanu sprawności intelektualnej i motorycznej. W odniesieniu do okresu starości podziały te zastępowane są odmienną klasyfikacją, a mianowicie: wiekiem starzenia się (wczesną starością) między 60. a 74. rokiem życia, wiekiem starczym (późną starością) między 75. a 89. rokiem życia i długowiecznością po 90. roku życia. Powyższe cechy nie pozwalają identyfikować się osobom młodszym z grupą seniorów pod wieloma względami grupą obcą. A im bardziej różnimy się między grupami (grupa własna i grupa obca), tym mniejszą sympatią się darzymy i gorzej oceniamy. Co więcej jesteśmy bardziej skłonni doszukiwać się podobieństw wewnątrz grup niż między przedstawicielami różnych zbiorowości 4. Tendencja ta ulega jednak stopniowej zmianie. Z badań wynika, że wiele osób wyraża neutralną postawę wobec ludzi starych. I co równie istotne największymi ageistami bywają ludzie najstarsi - młodsi mają prawdopodobnie coraz bardziej pozytywny obraz ludzi starszych. Można wyodrębnić także grupę osób starzejących się, które mają pozytywny stosunek do ludzi starszych i ich 4 Tamże. 5

7 społecznego funkcjonowania, ale którzy nie chcą mieć nic wspólnego ze swoimi rówieśnikami. Ich sposób myślenia o ludziach starszych można scharakteryzować następująco: Moi rówieśnicy są fajni i społecznie przydatni, ale nie chcę mieć z nimi nic wspólnego. Jest to stosunkowo nieliczna grupa osób w okresie późnej dorosłości (około 20%), które prawdopodobnie nie czują się stare lub podświadomie wypierają swoją starość 5. Wiek wyznacza wartość człowieka Człowiek okazuje się być przydatny jedynie, gdy jest sprawny i w odpowiednim wieku. Stary ma wydźwięk negatywny, zaś młody to nieomal gwarancja sukcesu. Niski status społeczny seniora wynika ze spostrzegania jedynie negatywnych stron starości. Jeśli seniorzy nie przysparzają korzyści samym sobie to i nie przysparzają korzyści innym: rodzinie, sąsiadom, kolegom, instytucjom. Medycyna dla młodości Osiągnięciem nowoczesności jest rozwój medycyny i poprawa warunków życia. Wiąże się to z większą dostępnością do najnowszych metod leczenia i rosnącymi nakładami finansowymi na służbę zdrowia. Jednak w rzeczywistości nowe technologie medyczne coraz częściej zmierzają do tego, by oznaki starości ukrywać bądź korygować. Medycyna oferuje więc szerszą gamę zabiegów chirurgii plastycznej, pozwalających przywrócić młodszy wygląd. Jednak bycie choć pozornie młodszym jest zarezerwowane dla osób zamożnych. Rozwój medycyny może obiektywnie przyczyniać się do poprawy dobrostanu fizycznego i psychicznego osób starszych. Nie oznacza wcale, że tak jest. 5 Por. J. Trempała, Ageizm a funkcjonowanie i rozwój ludzi starszych, Wyższa Szkoła Informatyki i Ekonomii TWP w Olsztynie, dostęp: r., Polacy wobec ludzi starszych i własnej starości, CBOS, Warszawa, listopad 2009, dostęp: r., J. Trempała, L. Zając Lamparska, Postawy wobec osób starszych: różnice międzypokoleniowe, PRZEGLĄD PSYCHOLOGICZNY, 2007, TOM 50, Nr 4, s

8 Powielanie obrazu Porządkowanie świata według kategorii wieku powoduje, że ludzie odbierają grupę osób starszych jako jednolitą, o cechach niepożądanych a stereotypowo przypisanych wszystkim tym osobom. W efekcie przekazy telewizyjne, książkowe powielają obraz osoby starszej jako biernej, samotnej, odizolowanej od społeczeństwa. Zamiast mądrości życiowej i pogody ducha synonimem starości stało się zgorzknienie, choroba, umieranie. Kiedy kończy się młodość a zaczyna starość? Nie istnieje żadna określona formalnie granica oddzielająca młodość od starości. Z uogólnionych badań wynika, że w opinii Europejczyków starość zaczyna się w wieku 62 lat (od 55 w Turcji do 68 w Grecji). Jednocześnie Europejczycy bardzo różnie określają wiek, w którym kończy się młodość. Dla Norwegów tym momentem jest ukończenie 34 lat, a dla Greków to 52 lata. Średnia dla krajów Europejskich to 40 rok życia. Oznacza to bardzo różny okres trwania tzw. wieku średniego. W Portugalii i Skandynawii trwa on 30 lat, na Cyprze i w Rumunii 15 lat, a w krajach europejskich średnio 22 lata 6. 6 A Snapshot of Ageism in the UK and across Europe, Age UK, London, 2012, s.2. 7

9 Przeciwdziałanie dyskryminacji ze względu na wiek w prawie polskim i międzynarodowym Aspekty formalno-prawne Teoretycznie prawa osób starszych w Polsce są na ogół dobrze chronione. Zastrzeżenia budzić może praktyka. Najbardziej niepokojące zjawiska związane z sytuacją prawną dotyczą ubezpieczeń społecznych (emerytalnych, rentowych) i opiekuńczo-pielęgnacyjnych, ochrony zdrowia, rozwiązywania przemocy w rodzinie 7. Zjawiska niepokojące, które wynikają nie tyle z regulacji prawnych, co z praktyki życia społecznego, obserwujemy na rynku pracy, na rynku dóbr konsumpcyjnych i usług, w funkcjonowaniu pomocy społecznej, w dziedzinie społecznego uczestnictwa seniorów. Dyskryminacja ze względu na wiek czasem wynika ze świadomych i zamierzonych działań, a czasem wywodzi się z niezrozumienia potrzeb osób starszych 8. Zakaz dyskryminacji gwarantuje Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Zgodnie z art. 14 dokumentu korzystanie z praw i wolności wymienionych w Konwencji powinno być zapewnione bez dyskryminacji wynikającej z takich powodów, jak płeć, rasa, kolor skóry, język, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub społeczne, przynależność do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie bądź z jakichkolwiek innych przyczyn 9. W prawie polskim zakaz dyskryminacji jest jedną z gwarancji konstytucyjnych. Art. 35 Konstytucji RP stanowi zasadę równości wobec prawa i zakazuje dyskryminacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Działania przeciw dyskryminacji prowadzi Komisja Europejska. Oprócz dwóch dyrektyw (dyrektywy w sprawie równości rasowej i dyrektywy ustanawiającej ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy) Komisja Europejska przyjęła w lipcu 2008 r. komunikat przedstawiający wszechstronne podejście do zintensyfikowania działań mających na celu ograniczenie dyskryminacji i promowanie równych szans, jak też decyzję Komisji powołującą rządową grupę ekspertów ds. niedyskryminacji. Potwierdzeniem podejmowania działań zmierzających do całkowitej eliminacji zjawiska dyskryminacji ze względu na wiek są wyroki sądowe. 7 Stan przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje działań, red. B.Szatur Jaworska, Warszawa 2008, s J.Nicole-Urbanowicz, Ageizm i dyskryminacja ze względu na wiek, Niebieska Linia, nr 6/ Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz

10 Zgodnie z uchwałą składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego osiągnięcie wieku emerytalnego i nabycie prawa do emerytury nie może stanowić wyłącznej przyczyny wypowiedzenia umowy o pracę przez pracodawcę 10. Przykładem ochrony praw osób starszych jest także wyrok Trybunału Wspólnot Europejskich w sprawie Reinharda Prigge a przeciwko Deutsche Lufthansa AG10. Sprawa dotyczyła klauzuli układu zbiorowego pracy, ustalającej na 60 lat granicę wieku, powyżej którego piloci byli uznawani za nieposiadających już zdolności fizycznych potrzebnych do wykonywania zawodu. Klauzula została uznana za sprzeczną z uregulowaniem dotyczącym zakazu dyskryminacji ze względu na wiek, zawartym w dyrektywie UE 11. Skutki dyskryminacji ze względu na wiek Konsekwencje ekonomiczne Dyskryminacja, jakiej doświadczają seniorzy, ma wpływ nie tylko na sytuację pojedynczych osób, ale także na społeczności lokalne i społeczeństwo jako całość. Im więcej osób po 50 roku życia pozostaje poza rynkiem pracy, tym większy jest koszt zasiłków (np. zasiłków dla bezrobotnych, zasiłków socjalnych) wypłacanych przez państwo, a jednocześnie maleją wpływy z podatków. Wykluczenie społeczne, do którego prowadzi dyskryminacja ze względu na wiek, ma ogromne, negatywne konsekwencje ekonomiczne. W Wielkiej Brytanii według oficjalnych danych rządowych roczne straty finansowe wynikające z dyskryminacji ze względu na wiek (rozumiane w kategoriach utraconej produktywności ludzi starszych) wynoszą 23 mld euro (prawie 108 mld zł), a koszt zasiłków i utraconych przychodów z podatków to dodatkowe 6,3 mld euro (30 mld zł) 12. Wskaźniki aktywnego starzenia Jednym ze wskaźników, który ma uchwycić dobrostan życia osób starszych, jest indeks prezentowany cyklicznie od 2013 r. przez brytyjską organizację Help Age International zwany globalnym indeksem oceny jakości życia seniorów (Global Age Watch Index). Uwzględnia on bezpieczeństwo materialne, zdrowie, edukację, zatrudnienie, sprzyjające środowisko. W pierwszej edycji prezentacji tego wskaźnika Polska zajęła 62. miejsce, tj. ostatnie w Europie, głównie w wyniku niskiej oceny samopoczucia seniorów oraz małej aktywności zawodowej osób starszych. 10 Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2009 r., sygn. II PZP 13/08, Biuletyn Sądu Najwyższego 2009/1, Lex Polonica nr Dyrektywa Rady UE 2000/78/WE ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy art. 2 ust. 5, art. 4 ust. 1 i art 6. ust. 1, (Dz.U. UE L. 03/16 z dnia r.). 12 E. Thorpe, Dyskryminacja ze względu na wiek w Unii Europejskiej, s. 052, dostęp: r. 9

11 Jednak w drugiej edycji w 2014 roku Polska znalazła się w zestawieniu wyżej, na 32 miejscu. Stało się tak, dlatego, że zmieniła się wartość wskaźnika wykorzystywanego do oceny samopoczucia starszych osób (tj. osoby starsze lepiej niż wcześniej oceniły chęć życia w porównaniu z młodszymi grupami) oraz przez większą aktywność zawodową osób w wieku lat (tj. wzrost wskaźnika zatrudnienia w tej grupie). Także ostatni obszar sprzyjające osobom starszym środowisko zanotował wzrost w rankingu z 43 pozycji na 37 w 2014 roku 13. Konsekwencje społeczne Seniorzy dysponują doświadczeniem i wiedzą gromadzoną przez długie lata. Obejmuje ona szereg ważnych sfer, takich jak: działalność gospodarcza, życie rodzinne, polityka i kultura. Nie angażując ludzi starszych, wykluczając ich z życia społecznego, bezpowrotnie zaprzepaszczamy posiadaną przez nich wiedzę. Ograniczanie udziału ludzi starszych w różnych dziedzinach życia społecznego prowadzi także do wzrostu ich izolacji, ogranicza mobilność a to z kolei zwiększa ryzyko problemów zdrowotnych dostęp: r. 10

12 Podstawowe przejawy dyskryminacji, z jaką na co dzień spotykają się ludzie starsi Zatrudnienie i praca: zmuszanie osób starszych do przejścia na emeryturę wbrew ich woli; nieprzyjmowanie do pracy z powodu wieku; zmuszanie do podjęcia nisko płatnej i tymczasowej pracy; uniemożliwianie korzystania ze szkoleń zawodowych, w których uczestniczą młodsi pracownicy; odmawianie wypłaty odprawy przysługującej z tytułu redukcji personelu; prześladowanie i poniżanie przez młodszych współpracowników. Przykłady dyskryminacji ze względu na wiek w miejscu pracy Rozmowa kwalifikacyjna: Kwalifikacje Pan ma, ale PESEL nie ten. Ogłoszenie rekrutacyjne: Proponujemy pracę w młodym, dynamicznym zespole. Ogłoszenie rekrutacyjne: Przyjmę do pracy młodą, do lat 25. Zatrudniona w firmie 55-letnia kobieta otrzymuje niższe wynagrodzenie niż wykonujący podobną pracę młodszy stażem kolega, co pracodawca tłumaczy większą dyspozycyjnością mężczyzny. Polecenie wydane przez właściciela restauracji menedżerowi odpowiedzialnemu za rekrutację pracowników, by na stanowiska kelnerów przyjmował wyłącznie młodych mężczyzn. Pracownikowi - starszej kobiecie i przy tym osobie niepełnosprawnej nie proponuje się szkoleń mających na celu podniesienie kwalifikacji, ponieważ jej szef woli inwestować w młodych, w pełni sprawnych pracowników mężczyzn. Studium przypadku Wypowiedź internauty: Czy będąc właścicielem firmy wolelibyście zainwestować (kursy, szkolenia itp.) w młodego, czy starego pracownika? I nie myślcie, że mnie to nie dotyczy - mam 55 lat i choć to przykre, to jednak dla mnie zrozumiałe. Już wiem, że wyżej nie podskoczę... Taka karma. 11

13 Rzeczywiście wiele osób uzna wysłanie na szkolenie 25-letniego pracownika za lepszą, długoterminową inwestycję dla firmy niż sfinansowanie tego samego szkolenia 55-letniemu pracownikowi. Podstawą takiego podejścia jest założenie, że młodszy pracownik po odbyciu szkolenia będzie służył firmie znacznie dłużej niż starszy. Niemniej jednak można zakwestionować ten sposób myślenia, odnosząc się do nowych realiów świata pracy. Obecnie pracownicy coraz rzadziej skłonni są spędzać całe życie w jednej firmie. Stąd też prawdopodobieństwo, że 55-letni pracownik będzie pracował w tej samej firmie przez kolejne 10 lat, jest o wiele większe niż w przypadku 25-latka. Dobra praktyka Amerykańscy pracodawcy coraz rzadziej traktują kapitał ludzki z grupy 60+ jak produkt drugiej kategorii. Według amerykańskiego Departamentu Pracy, przez ostatnie trzydzieści lat liczba zatrudnionych po 65 roku życia zwiększyła się dwukrotnie, a według różnych prognoz niedługo będą oni stanowić nawet do 10% wszystkich pracowników. Pracodawcy starają się umożliwić im jak największą efektywność, a przede wszystkim powstrzymać ich przed odejściem do konkurencji. Jedną z broni jaką dysponują, jest przyjazna osobom starszym architektura i design - dostosowanie miejsca pracy do potrzeb starszego pracownika. Jednym z pionierów tego podejścia jest amerykańska sieć drogerii CVS. Gdy niecałe 10 lat temu ruszyła z programem Mature Workers (Dojrzali Pracownicy), mniej niż siedem procent zatrudnionych przekroczyło 50 rok życia. Dzisiaj jedna piąta to osoby 50+, w tym aż siedem procent to 90-latkowie. Firma, oprócz elastycznych warunków pracy (dowolne godziny albo program podróżniczy Snowbird, w ramach którego seniorzy mogą pracować w sklepach w różnych częściach kraju i spędzać zimy w cieplejszym klimacie), zdecydowała się na drobne udogodnienia w wystroju wnętrz. Półki z produktami zostały obniżone i spłycone, aby pracownicy nie nadwyrężali barków. Ceny na etykietach drukowane są dużą czcionką, a do półek przymocowano szkła powiększające. Pracownicy mają też do dyspozycji ergonomiczne krzesła i są zachęcani, aby co jakiś czas po prostu na nich odpocząć przed resztę zmiany. W wielu sklepach zamiast kafli czy śliskiej podłogi z laminatu, położono wykładziny, na których po prostu trudniej się potknąć. Drobne wypadki w pracy, takie jak złamania w wyniku upadku, to jeden z większych problemów pracodawców stawiających na seniorów - według Centrum ds Kontroli i Zapobiegania Chorobom (Centers for Disease Prevention and Control) jedna piąta dotyczy pracowników M. Gawrońska, BIURO PRZYJAZNE SENIOROM JAK TO SIĘ ROBI W AMERYCE?, dostęp: r. 12

14 Opieka zdrowotna: odmawianie leczenia osób starszych uzasadniane ich zaawansowanych wiekiem; przemilczanie problemów chorego; umieszczanie seniorów na oddziałach i w klinikach oferujących niewystarczające, niespecjalistyczne świadczenia zdrowotne; utrudnianie dostępu osób starszych do określonych usług/ leków lub udzielanie niejasnych informacji o oferowanych świadczeniach; niestawianie u osób starszych prawdziwej diagnozy na podstawie występujących objawów, tłumaczenie ich występowania po prostu podeszłym wiekiem ; bariery architektoniczne w budynkach. Ageizm uwidacznia się także w sytuacji, w której pacjent jest traktowany mniej kompetentnie, odbiera się mu możliwość decyzji, pomija pytania o zgodę na leczenie instytucjonalne, nie słucha jego zdania i traktuje nadopiekuńczo lub dosłownie jak dziecko. Personel opiekujący się osobami starszymi często stosuje w kontaktach z seniorami język infantylny, dziecinny. Wśród personelu placówek opiekuńczych panuje bowiem przekonanie, że dziecięca retoryka jest mile widziana i świadczy o ich trosce wobec podopiecznych. Niestety taki sposób komunikacji utrwala sposób myślenia o osobie starszej jako o kimś bezradnym i zależnym. Osobami dyskryminującymi pacjentów są zarówno lekarze, jak i pielęgniarki, czyli osoby, które z racji zawodu mają częste kontakty z seniorami. 13

15 Przykłady dyskryminacji ze względu na wiek w sektorze ochrony zdrowia opisane przez pacjentów 15 Osoba dyskryminująca lekarz 1. Skierowanie na obuwie ortopedyczne nie jest już pani potrzebne, skoro ma pani tyle lat i coraz mniej chodzi. 2. W pani wieku nie ma sensu wykonanie zabiegu. 3. W takim wieku trzeba wołać księdza, a nie lekarza. 4. Lekarz stwierdził, że już jestem za stara i nie potrzeba leków podawać, bo to jest już koniec życia. 5. Wykryli u mnie oponiaka a lekarz zapytał: ile ma pani lat? Zajrzał w kartotekę i stwierdził, że operacja jest niepotrzebna. Osoba dyskryminująca pielęgniarka 1. Pielęgniarka zwracała się do mnie słowami: babciu, babcia. 2. Pielęgniarka była obojętna na moje prośby. Powiedziała, że musi się w pierwszej kolejności zająć młodszymi pacjentami. 3. Pielęgniarka zwracała się do mnie bardzo arogancko i bezosobowo. Do młodszych pacjentów była milsza. 4. Wygląda pani jak koczkodan niech Pani coś ze sobą zrobi. Byłam po operacji i nie mogłam się sama uczesać. Młodszym paniom na sali pomagała, a mnie nie. 5. Na oddziale urologii ja i inne pacjentki starsze dostawałyśmy środki nasenne, aby w nocy spać i nie chodzić. Personel miał wtedy ciszę i spokój. Seniorom odmawia się prawa do diagnostyki, w tym głównie onkologicznej, do operacji, do kosztownego, długotrwałego leczenia, do refundacji leków i środków higienicznych. W konsekwencji zmuszani są do rezygnacji z leczenia i rehabilitacji. Wielu nie stać na korzystanie z porad w gabinetach prywatnych, na zakup leków, sprzętu rehabilitacyjnego, na wyjazdy do sanatorium, a czasem nawet na usługi stomatologiczne i protetyczne (sektor usług w praktyce zupełnie skomercjalizowany). Geriatria w Polsce W Polsce liczba geriatrów (lekarzy specjalistów zajmujących się schorzeniami wieku podeszłego) znacznie odbiega od średniej europejskiej: w połowie 2014 r. było jedynie 321 geriatrów, czyli średnio 0,8 geriatry na 100 tys. mieszkańców. Tymczasem w Niemczech wskaźnik ten wynosi 2,2, 15 S. Kropińska, Dyskryminacja osób starszych ze względu na wiek w polskim systemie ochrony zdrowia, Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2013, s

16 w Czechach 2,1, w Słowacji 3,1, a w Szwecji blisko 8. Dodatkowo z racji braku systemu i adekwatnego finansowania geriatrii nie wszyscy lekarze geriatrzy pracują w swojej specjalności. W 2013 r. (według Naczelnej Izby Lekarskiej) w ramach kontraktu z NFZ świadczeń udzielało jedynie 160 geriatrów, czyli zaledwie połowa wszystkich, jakich mamy 16. Opieka społeczna: Przed 1990 rokiem osoby starsze były najliczniejszą grupą świadczeniobiorców pomocy społecznej, ale już w 2001 r. zaledwie co dziesiąty klient pomocy społecznej przekroczył 60 rok życia. Najliczniejszą grupę stanowili i stanowią bezrobotni i ich rodziny. Zjawisko masowego bezrobocia i wywołana przez nie pauperyzacja z jednej strony, oraz regulacje prawne dotyczące zasad przyznawania świadczeń z drugiej, powodują usuwanie w cień potrzeb ludzi starych. Jest to także efekt przeciętnie lepszej sytuacji materialnej gospodarstw domowych ludzi starych w porównaniu z gospodarstwami młodszych od nich osób pozbawionych pracy i mających na utrzymaniu dzieci 17. wąski zakres usług pomocy społecznej dostępnych dla seniorów - potrzeby osób starszych są odkładane przez samorządy na dalszy plan, gdyż w pierwszej kolejności rozwiązywane są problemy osób bezrobotnych, niepełnosprawnych czy problemy rodzin dysfunkcyjnych; ograniczony dostęp do usług opiekuńczych samorządy dofinansowują usługi opiekuńcze w niewielkim zakresie; mechanizm progu dochodowego w pomocy społecznej nie bierze się pod uwagę specyfiki starości (np. wysokie koszty leków); ograniczony dostęp do programów integracji społecznej i zawodowej programy te są głównie adresowane do osób w wieku produkcyjnym i w praktyce niedostępne dla seniorów; izolacja osób niesprawnych ruchowo i/lub intelektualnie od osób sprawnych instytucje pomocy społecznej koncentrują się na usługach opiekuńczych; bariery architektoniczne w dostępie do ośrodków pomocy społecznej brak windy, znaczne oddalenie od miejsca zamieszkania (np. na terenach wiejskich); nieprzyjazne procedury formalizm w podejściu do osoby starszej, jako petenta, mała czcionka w dokumentach, odwoływanie się do zasobów internetowych. 16 Opieka medyczna nad osobami w wieku podeszłym, Najwyższa Izba Kontroli, Warszawa 2015 r. 17 B. Tokarz (red.), Stop dyskryminacji ze względu na wiek, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa 2005, s

17 Wiek nie może być powodem udzielenia pomocy W art. 7. ustawy o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 r. zamieszczona została lista 15 powodów udzielania pomocy społecznej jednostkom i rodzinom. Z zestawienia wynika, iż podeszły wiek nie może być powodem udzielenia pomocy. Jakie zatem ryzyka socjalne znajdujące się wśród wymienionych 15 pozycji mogą dotyczyć ludzi starych? Są to w pierwszej kolejności: niepełnosprawność, długotrwała lub ciężka choroba oraz ubóstwo. Dobra praktyka Urząd Miasta w Katowicach zaprosił mieszkańców Katowic do udziału w realizacji programu z zakresu polityki społecznej pod nazwą,: Aktywni Seniorzy. Celem programu jest wsparcie katowickich seniorów poprzez zwiększenie ich aktywności i uczestnictwa w życiu społecznym. Program skierowany jest do mieszkańców Katowic, którzy ukończyli 60 rok życia. Idea programu polega na udzieleniu przez prywatnych przedsiębiorców i jednostki podlegające Miastu Katowice zniżek dla seniorów, które następnie są realizowane na podstawie specjalnej Karty Programu Aktywni Seniorzy wydawanej w prowadzonym przez Stowarzyszenie FAMI.LOCK, Punkcie Konsultacyjnym Programu dostęp: r. 16

18 Usługi finansowe: odmawianie ludziom starszym możliwości skorzystania z niektórych usług ze względu na założenie, że nie pokryją oni związanych z nimi kosztów w ciągu lat życia, które im jeszcze zostały (np. w przypadku udzielania kredytów, zaciągania pożyczek); odmawianie osobom starszym możliwości dokonywania niektórych decyzji finansowych (np. udzielania poręczeń kredytów znajomym lub najbliższym); nachodzenie seniorów, często w ich własnych domach, przez handlowców i akwizytorów. Innym istotnym aspektem stawiającym starszych klientów w gorszej sytuacji jest wykluczenie cyfrowe. Osoby starsze, bardzo rzadko korzystające z internetowej obsługi konta, pozbawione są istotnych przewag, jakie daje taka obsługa, np. bezpłatnych przelewów czy wygodnego zarządzania swoimi finansami bez konieczności wychodzenia z domu i stania w męczących kolejkach. Brakuje ofert z kontami internetowymi dla osób starszych, ponieważ oferty takie kierowane są przede wszystkim do młodych 19. Osoby starsze mają trudności w uzyskaniu pożyczek, otrzymaniu kart kredytowych, zdarza się także, że nie mogą skorzystać z zakupów na raty. Należy zaznaczyć, że w pewnych przypadkach odmowa udzielenia kredytu osobie starszej może być zasadna: pod uwagę brane są dochody osoby starszej, wiek i przewidywany okres spłaty pożyczki. Są jednak takie sytuacje, kiedy przyczyną odmowy jest tylko i wyłącznie wiek i wówczas można je nazwać dyskryminacją. W wielu bankach stosowane są niejawne procedury wyznaczające granice wieku w dostępie do określonych usług finansowych Osoby starsze na rynku usług finansowych, s B. Tokarz (red.), Stop.., op. cyt., s

19 Studium przypadku Zdarzają się sytuacje, gdzie osobie starszej z powodu jej wieku odmawia się możliwości zakupów na raty, kredytu czy też karty kredytowej. W "Gazecie Wyborczej" ukazał się artykuł prof. Jerzego Jedlickiego "Przepraszam, że jeszcze żyję". W tekście autor - znany 75-letni historyk - zwraca się z prośbą do Rzecznika Praw Obywatelskich o przyjrzenie się praktykom ukrytej dyskryminacji ze względu na wiek. Przytacza swoją historię odmowy przyznania mu przez ING Bank Śląski karty kredytowej, pomimo oszczędności posiadanych w owym banku od 15 lat. Ubezpieczenia: odmawianie ubezpieczenia osób starszych na czas podróży uzasadniane ich zaawansowanym wiekiem; automatyczne podwyższanie stawek ubezpieczeniowych samochodu w przypadku osób starszych niezależnie od ich dotychczasowej praktyki jako kierowców; pobieranie wyższych składek ubezpieczenia zdrowotnego podyktowane przekonaniem o częstych problemach zdrowotnych osób starszych. Ubezpieczenia społeczne: odmawianie przyznania niektórych zasiłków uzasadnione wiekiem; utrata niektórych zasiłków po przekroczeniu wieku emerytalnego; opodatkowanie emerytury wypłacanej przez państwową instytucję. Dostęp do pozostałych dóbr i usług: pojawiające się na rynku atrakcyjne oferty i okazje dotyczące zakupu dóbr i usług są bardzo często niedostępne dla osób starszych (np. można z nich korzystać wyłącznie poprzez internet); ogromnym problemem jest niedostosowanie autobusów, tramwajów i innych środków transportu do potrzeb osób niepełnosprawnych i osób mających problemy z chodzeniem (wysokość stopni, brak poręczy itp.). Seniorzy nie są postrzegani jako ważna grupa konsumentów. Niewiele firm zdaje sobie sprawę, że wraz z postępującym procesem starzenia się populacji zmienia się także struktura wiekowa ich klientów. W Polsce osoby starsze nie mają wysokich emerytur, ale ich dochody są stabilne i regularne. Na rynku brakuje jednak produktów i usług dedykowanych seniorom i odpowiadających ich potrzebom: sprzętu rehabilitacyjnego, ubrań, obuwia, prasy, oferty rozrywkowej. W świetle tych 18

20 danych trudno nie zgodzić się z twierdzeniem, że przemysł nastawiony jest przede wszystkim na ludzi młodych. Warto jednak pamiętać, że na rynku funkcjonują podmioty, które próbują wykorzystać zaufanie i niedoinformowanie osób starszych. Z badań wynika, że seniorzy przy podejmowaniu decyzji handlowych polegają szczególnie na doradcach (w tym szczególnie finansowych), rekomendacji znajomych i członków rodziny, a także na samej reklamie. Bezwarunkowe zaufanie do doradcy wiąże się z większą tendencją do ulegania jego wpływowi i sugestii, a oferty prezentowane przez niego często nie są weryfikowane. Większość osób nie czyta umów (są zbyt długie i niezrozumiałe), więc informacje pozyskują głównie od pracownika instytucji. Seniorzy są też bardziej podatni na emocjonalne podejście w zawieraniu transakcji. Większe znaczenie przywiązują do tego, że znają doradcę osobiście, że jest on miły i sympatyczny. Są szczególnie podatni na działanie reguły wzajemności to, że ktoś poświęcił im czas, swoje zainteresowanie i życzliwość, postrzegają jako zobowiązanie do realizacji transakcji, tak by doradca również uzyskał jakąś korzyść w wyniku spotkania. Reklama nie wydaje się kwestią problematyczną, jeśli seniorzy traktują ją jako impuls, pierwszy sygnał o nowym produkcie, o którym, w dalszych etapach, dowiadują się więcej. Kłopot stanowi traktowanie reklamy jako źródła informacji pełnowartościowej i wyczerpującej 21 Wiele zdobyczy techniki upowszechniło się na przestrzeni ostatnich 10 lat, co powoduje, że większość osób starszych nie potrafi z nich korzystać. Nieumiejętność ta ogranicza dostęp do informacji i utrudnia codzienne funkcjonowanie. Dobrym przykładem są karty do bankomatu. Banki często przyznają je osobom starszym, ale nie zapewniają odpowiedniego przeszkolenia. Jeśli osoba starsza nie radzi sobie z obsługą bankomatu, zdarza się, że prosi o pomoc przypadkowych przechodniów, udostępniając im swój PIN, co naraża ją na kradzieże 22. Seniorzy mają często problemy ze wzrokiem. Nieczytelne umowy bankowe czy ogłoszenia w prasie, mała czcionka napisów na produktach spożywczych, na ulotkach informacyjnych dołączanych do leków utrudnia im lub wręcz uniemożliwia dostęp do oferty handlowej. Język codzienny i język mediów: podkreślanie, akcentowanie negatywnych konsekwencji procesu starzenia się społeczeństw - wzrastająca liczba ludzi starszych prezentowana jest jako zagrożenie dla stabilności i 21 Osoby starsze na rynku usług finansowych, op. cyt., s B. Tokarz (red.), Stop.., op. cyt., s

21 efektywności rynków pracy, systemów zabezpieczenia społecznego oraz sfery usług publicznych; jednostronne prezentowanie osób starszych jako chorych, słabych, zależnych, bezproduktywnych i żyjących na marginesie społeczeństwa; przekazy telewizyjne, książkowe powielają obraz osoby starszej jako biernej, samotnej, odizolowanej od społeczeństwa (zamiast mądrości życiowej i pogody ducha synonimem starości stało się chorowanie, umieranie); osoby w podeszłym wieku zostały niemal wyparte z przekazów medialnych i reklamowych - osoba starsza występuje głównie w jednej roli: biednego emeryta lub jako użytkownik protez zębowych w reklamach. Starsi mężczyźni stosunkowo często pojawiają się w mediach np. w roli ekspertów czy autorytetów. Natomiast starsze kobiety pokazywane są w mediach w bardzo ograniczony sposób: jako osoby, które opiekują się np. wnukami i wnuczkami lub osoby, którymi trzeba się opiekować. W ten sposób dochodzi do podwójnej dyskryminacji ze względu na wiek i płeć. Upowszechniane informacje powinny być dostępne i zrozumiałe dla każdego. W sytuacji, kiedy coraz więcej wiadomości przekazywanych jest za pośrednictwem nowych technologii (komputer, internet, telefon komórkowy), należy dążyć do zapewnienia jak najszerszego dostępu do tych urządzeń. Osoby, które nie mają możliwości korzystania ze zdobyczy techniki, powinny mieć dostęp do alternatywnego źródła informacji. Fakt, że wiele informacji i usług dostępnych jest tylko przez internet, w sposób szczególnie dotyka osoby starsze. Transport publiczny: niedostateczna liczba autobusów niskopodłogowych; wysokie schody oraz brak poręczy w pojazdach (bariery tego rodzaju występują zwłaszcza w prywatnych busach, popularnych w wielu mniejszych miejscowościach); nieodpowiednia lokalizacja przystanków autobusowych (wiele z nich rozmieszczonych jest w miejscach trudno dostępnych dla osób mających problemy z poruszaniem się); kierowcy gwałtownie ruszają, nie czekając, aż starszy pasażer usiądzie prowadzi to do upadków i złamań; brak kultury osobistej ze strony kierowców i innych pasażerów (przykre komentarze i nieustępowanie miejsc). 20

22 Urzędy: bariery architektoniczne: brak wind czy poręczy przy schodach, śliskie podłogi, brak ławek/ krzeseł w poczekalniach, (na korytarzach); brak czytelnych oznaczeń w urzędach (tablice, strzałki); niezrozumiały język urzędowy i zawiłe procedury często osoby starsze odchodzą z informacją, że mają wypełnić plik formularzy, ale nie rozumieją przebiegu sprawy; zniecierpliwienie i protekcjonalne traktowanie osób starszych przez urzędników zdarzają się takie sytuacje, że urzędnik, widząc, że osoba starsza ma trudności w komunikacji już na samym wstępie sugeruje, aby przyszła z kimś z rodziny; odsyłanie od urzędu do urzędu brak przystępnej informacji, jak załatwić sprawę, jakie przysługują prawa takie traktowanie jest szczególnie uciążliwe dla tych seniorów, którzy mają kłopoty z poruszaniem się; mała czcionka druków i formularzy; nowoczesne technologie w wielu urzędach wprowadzane są komputerowe kolejki czy inne udogodnienia, jednak nie zawsze pracownicy urzędu są przeszkoleni, aby wytłumaczyć osobie starszej obsługę tych nowych urządzeń 23. Trudności w zrozumieniu urzędniczych procedur czy w wypełnieniu formularza wywołują zniecierpliwienie urzędników, a czasem nawet wrogie postawy względem starszych petentów. W takich sytuacjach osoby starsze słyszą: Proszę przyjść z córką, Pani i tak nie zrozumie, to po co ja mam tłumaczyć, Jest pani na emeryturze, ma pani czas, więc proszę czekać 24. Partycypacja i aktywność społeczna: 23 Tamże, s Tamże, s. 84. bariery architektoniczne i niedogodna lokalizacja punktów wyborczych; niezrozumienie ze strony władz lokalnych potrzeby wspierania aktywności osób starszych (znacznie mniejsze środki z budżetów samorządów przeznaczane są w porównaniu do innych grup na wspieranie inicjatyw skierowanych do seniorów); niski poziom konsultowania decyzji władz lokalnych ze środowiskiem osób starszych; brak dobrego kanału przekazywania informacji o sprawach lokalnych osobom starszym (seniorzy potrzebują zróżnicowanych form komunikacji); mała liczba oferowanych rozwiązań kompleksowych i systemowych w zakresie aktywizacji osób starszych. 21

23 Na podstawie badań na temat starzenia się przeprowadzonych na University of Michigan wysnuto wnioski, że seniorzy XXI wieku czują się młodsi przeciętnie o około 13 lat w stosunku do tego, co pokazuje ich metryka. I pewnie dlatego w klubach sportowych w Los Angeles programy nazywane na przykład: "Siwe tenisówki" przyciągają tłumy seniorów, często 70-latków. Oferuje się tam specjalne zestawy ćwiczeń opracowanych tak, by bezpiecznie ćwiczyć niemłode już ciała 25. W Europie czy Stanach Zjednoczonych od kilkunastu lat podejmuje się działania służące aktywizowaniu i zwiększaniu zatrudnienia osób powyżej 50 roku życia. Za dobry przykład mogą służyć dwa duże rządowe programy realizowane w Wielkiej Brytanii: New Deal 50 plus i Age Positive Campaign. Sztandarowym przykładem sukcesu jest program aktywizacji zawodowej osób 50+ zrealizowany w Finlandii. Dzięki mobilizacji wszystkich ważnych sił społecznych udało się zwiększyć stopę zatrudnienia osób 50+ z poziomu 30 proc. na początku lat 90. do ponad 50 proc. Wskaźnik ten w Polsce kształtuje się na poziomie 32,9 % dostęp: r Dostęp: r. 22

24 Podsumowanie i rekomendacje Liczba i odsetek osób starszych (powyżej 60 lat) zwiększa się w bezprecedensowym tempie, do 2050 będą oni stanowić więcej niż jedną piątą światowej populacji. Problem dyskryminacji ze względu na wiek może być udziałem osób w różnym wieku, także młodych, jednak osób starszych dotyka on w szczególny sposób, co może przyczynić się do wykluczania ich ze społeczeństwa. Dyskryminacja ze względu na wiek może przyjmować różne formy i dotyczyć różnych aspektów życia społecznego: zatrudnienia, dostępu do opieki zdrowotnej, edukacji, usług, udziału w procesie decyzyjnym i dialogu społecznym. Dyskryminacja ze względu na wiek przejawia się w podkreślaniu, akcentowaniu negatywnych konsekwencji procesu starzenia się społeczeństw. Przyczyną niewłaściwego traktowania seniorów są przede wszystkim negatywne stereotypy na temat starości, brak wiedzy o potrzebach ludzi w starszym wieku lub po prostu brak kultury osobistej i szacunku dla osób starszych. Głównym założeniem, na którym bazują stereotypy dotyczące osób starszych, jest przekonanie o złym stanie ich zdrowia, a tym samym o niesprawności i niesamodzielności, oraz postrzeganie osób starszych jako jednorodnej grupy społecznej. To jest czasami zwracane się bezceremonialne przez ty w szpitalu, w urzędzie, u lekarza. To jest pomiatanie godności. To jest upokarzanie. To jest wyłączanie, wykluczanie z badań takich jak mammografia czy kolonoskopia, z uzasadnieniem, że już się nie opłaca. To jest odmawianie natychmiastowego zespolenia złamanego stawu biodrowego, do czego jest absolutne prawo. Nie domagają się tego, bo jest poczucie, że przecież nie ma na to pieniędzy. To jest zgoda często na to, że Dziennik Ustaw jest publikowany w formie elektronicznej. Co oznacza, że osoby, które z powodu wieku lub stanu zdrowia nie korzystają z Internetu, nie znają, nie mają swobodnego dojścia do treści obowiązującego prawa w kraju, a to jest dyskryminacja. Poważnym problemem jest sprawa świadomości, ponieważ ageizm to postawa zawierająca w sobie negatywne, stereotypowe nastawienie do osób starszych. Społeczeństwa najbardziej cywilizowanych krajów świata odwróciły się od tradycji wcześniejszych pokoleń doceniających wartość doświadczeń ludzi starszych. Świat przewartościował wiek, który stał się balastem, a nie kumulacją mądrości. Teraz jesteśmy w fazie powrotu do korzeni najstarszych cywilizacji: musimy docenić możliwości ludzi starszych między innymi i z tego powodu, że coraz wyraźniejsze stają się problemy demograficzne, a 23

25 ludzie żyją coraz dłużej. Może z czasem powróci i szacunek dla dojrzałości, a młodość stanie się nie stanem permanentnym i obowiązującym, ale przejściowym, jak to kiedyś bywało. Ostatnio zauważalny jest pewien przełom. Ludzie starsi czy też starzy są coraz bardziej dostrzegani przez marketingowców, do których dociera to, że nie można pomijać coraz liczniejszej grupy społecznej. Rekomendacje Planowanie przestrzenne i architektura 1. Projektowanie i/lub adaptowanie/ modernizowanie przestrzeni publicznej i budynków użyteczności publicznej, a także budynków mieszkalnych w taki sposób, aby ludzie starsi mogli bezpiecznie i swobodnie poruszać się zarówno w mieszkaniu, jak i poza mieszkaniem, tj. mieli ułatwiony dostęp do budynków i do otwartych przestrzeni (brak barier architektonicznych); mieli odpowiednio wyposażone tereny zielone, rekreacyjne, gdzie mogą odpoczywać; mieli odpowiednio dużo dobrze utrzymanych i bezpiecznych obszarów zielonych (parków, placyków) i miejsc do siedzenia oraz aktywności ruchowej na powietrzu; Dobra praktyka: zapewnienie w budynkach użyteczności publicznej dobrego oznaczenia na zewnątrz i wewnątrz, wystarczającej liczby miejsc do siedzenia i toalet, łatwo dostępnych wind, ramp, poręczy, schodów i antypoślizgowych podłóg. 2. Przystosowanie mieszkań do różnych poziomów sprawności i możliwości finansowych osób starszych tak, by dać im poczucie bezpieczeństwa oraz możliwość niezależnego życia w miarę zmieniających się potrzeb. Dobra praktyka: budowa/remont mieszkań komunalnych/towarzystwa budownictwa społecznego lub innych form, w których osoby starsze mogą mieszkać bezpiecznie, wygodnie, mając dostęp do opieki; stworzenie lokalnego banku/ systemu zamiany mieszkań dla seniorów. 3. Transport Ulepszanie systemu transportu publicznego w taki sposób, by uwzględniał ograniczone możliwości fizyczne osób starszych. 24

26 Dobra praktyka. niskopodłogowe autobusy, duże tablice informacyjne (informacja o trasie) z dużą czcionką w środkach komunikacji publicznej, powszechne komunikaty głosowe informujące o przystankach; zapewnienie dużej czcionki na rozkładach jazdy; ustawianie ławeczek na przystankach. Aktywizacja społeczna, zawodowa 1. Zwiększenie zaangażowania osób starszych w życie społeczności Dobre praktyki przygotowywanie programów aktywizacji seniorów; proponowanie różnych form uczestnictwa seniorów w zbiorowych przedsięwzięciach: np. spotkania tematyczne, przedsięwzięcia kulturalne, sportowe, turystyczne; wprowadzenie programu zniżek i innych zachęt pozwalających korzystać seniorom z gminnych wydarzeń kulturalnych, sportowych, rekreacyjnych, itp. (np. karta seniora); włączanie seniorów w imprezy miejskie, międzypokoleniowe, poprzez dbałość o dostępność, oświetlenie, łatwość komunikacji, dobrą, czytelną informację, przeciwdziałanie tworzeniu enklaw dla seniorów. 2. Edukacja, informacja, komunikacja Promowanie pozytywnego wizerunku osób starszych jako grupy twórczej, zróżnicowanej, edukowanie służb społecznych. Rozwijanie łatwo dostępnego i przystosowanego dla ludzi starszych systemu informacji. Eliminowanie e-wykluczenia wśród osób starszych. Dobre praktyki wprowadzenie problematyki pozytywnego postrzegania seniorów do edukacji przedszkolnej i szkolnej oraz włączanie seniorów w imprezy szkolne; podejmowanie inicjatyw o charakterze międzypokoleniowym wzmacniających integrację społeczną; 25

27 rozwój takich sposobów informowania o wydarzeniach, decyzjach itd., by mogły one dotrzeć do wszystkich mieszkańców, również niekorzystających z nowych technologii oraz mediów; wprowadzenie w placówkach podległych gminie obowiązku i zachęcanie innych instytucji, firm, organizacji do drukowania informacji (oficjalne formularze, napisy w gminnej tv, teksty na tablicach) dużymi literami, drukowanie kluczowych informacji o jasnych nagłówkach i tłustym drukiem; udostępnienie komputerów i internetu za darmo lub bardzo tanio w publicznych miejscach (biura samorządu, domy kultury, biblioteki, szkoły) oraz zorganizowanie bezpłatnych szkoleń i pomocy dla osób, które nie potrafią skorzystać z nowych technologii); inicjatywy międzypokoleniowe (np. Uniwersytety Międzypokoleniowe). Opieka zdrowotna i socjalna Zapewnienie łatwo dostępnych, kompleksowych usług zdrowotnych oraz właściwej opieki środowiskowej. Promowanie i ułatwianie prozdrowotnego stylu życia: zdrowego odżywiania i aktywności fizycznej. Dobre praktyki tworzenie grup wsparcia aktywności fizycznej, aktywności społecznej; promocja wspólnych zajęć rodzinnych, sąsiedzkich (międzypokoleniowych); tworzenie miejsc aktywności (ścieżki zdrowia seniora, siłownie); tworzenie i wspieranie systemów pomocy sąsiedzkiej; tworzenie bezpłatnego systemu powiadamiania ratunkowego wspierającego chore osoby samotne. Osobom starszym nie podoba się postrzeganie, że senior to osoba specjalnej troski. Ktoś, kto nagle kończy życie zawodowe, ma xx lat i nagle trzeba go traktować jako kogoś zupełnie innego. Kogoś, kto przekroczył niewidzialną barierę i stał się kimś dziwnym. Seniorzy nie chcą być traktowani na specjalnych zasadach, chcą być co najwyżej zauważalni. Ich nie można zaraz po zakończeniu kariery zawodowej izolować, nie można zrobić miejsca tylko dla starszych ludzi tak, jak to się dzieje w przypadku Uniwersytetów Trzeciego Wieku. Oni chcieliby przebywać z młodymi ludźmi, chcieliby się uczyć, a nie być w jakiejś oazie poza światem. Przemysław Wiśniewski, Violetta Morawska, Fundacja Zaczyn dostęp: r. 26

28 Kto może pomóc? Gdzie szukać informacji? Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej ul. Nowogrodzka 1/3/5, Warszawa tel. (22) Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich Al. Solidarności 77, Warszawa tel. (22) , (22) , fax (22) Państwowa Inspekcja Pracy ul. Krucza 38/42, Warszawa tel. (22) , fax (22) , Ministerstwo Sprawiedliwości Al. Ujazdowskie 11, Warszawa tel.: (22) Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych ul. Gałczyńskiego 4, Warszawa tel.: (022) , Biuro Rzecznika Praw Pacjenta ul. Młynarska 46, Warszawa tel.: (22)

29 Ogólnopolska bezpłatna infolinia Rzecznika Praw Pacjenta: Organizacje pozarządowe realizujące projekty w ramach Rządowego Programu na Rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych - listy organizacji dostępne na stronie: (SENIORZY). Źródła Opracowania książkowe A Snapshot of Ageism in the UK and across Europe, Age UK, London, Nelson TD., Ageism and discrimination, W: Birren J. (red.) Encyclopedia of Gerontology, wyd. 2. San Diego: Academic Press Nelson TD., Psychologia uprzedzeń, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2003 r. Nicole-Urbanowicz J., Ageizm i dyskryminacja ze względu na wiek, Niebieska Linia, nr 6/2006. Szatur B. (red.) Stan przestrzegania praw osób starszych w Polsce. Analiza i rekomendacje działań, Warszawa Tokarz B. (red.), Stop dyskryminacji ze względu na wiek, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Warszawa Everyday Age Discrimination. What older people say, ISBN: , Help the Aged, London Dokumenty Dyrektywa Rady UE 2000/78/WE ustanawiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy art. 2 ust. 5, art. 4 ust. 1 i art 6. ust. 1, (Dz.U. UE L. 03/16 z dnia r.). Uchwała Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego z dnia 21 stycznia 2009 r., sygn. II PZP 13/08, Biuletyn Sądu Najwyższego 2009/1, Lex Polonica nr starszych-i-konsekwencje-starzenia-sie-ludnosci-polski-w-swietle-prognozy-na-lata ,18,1.html, dostęp: r. Źródła internetowe 28