Między przymusem a akceptacją. Meandry władzy w literaturze i kulturze popularnej

Transkrypt

1

2

3 Między przymusem a akceptacją Meandry władzy w literaturze i kulturze popularnej

4

5 Między przymusem a akceptacją Meandry władzy w literaturze i kulturze popularnej pod redakcją Anny Gemry i Konrada Dominasa Pracownia Literatury i Kultury Popularnej oraz Nowych Mediów Wrocław 2014

6 Seria POPKultura POPLiteratura Recenzja naukowa: Dariusz Brzostek, Agnieszka Kruszyńska, Halina Kubicka, Agnieszka Szurek, Tomasz Smejlis, Grzegorz Trębicki, Violetta Wróblewska Redaktor serii: Anna Gemra Redakcja naukowa tomu: Anna Gemra, Konrad Dominas Redakcja językowa tekstów polskich: Dorota Ucherek Redakcja językowa tekstów angielskich: Agnieszka Szurek Korekta: Dorota Ucherek Indeks: Dorota Ucherek Skład i łamanie: Michał Wolski Projekt okładki: Michał Wolski Zdjecie na okładce: Jake Melara (flickr.com/jakemelara) W składzie wykorzystano krój pisma Minion Pro Roberta Slimbacha. Tytuł został złożony krojem Ubuntu Daltona Maaga. Druk: Sowa-Druk na Życzenie tel Copyright by Pracownia Literatury i Kultury Popularnej oraz Nowych Mediów ISBN: Pracownia Literatury i Kultury Popularnej oraz Nowych Mediów Instytut Filologii Polskiej Uniwersytet Wrocławski pl. Nankiera Wrocław

7 Spis treści Anna Gemra SŁOWO WSTĘPNE 7 Jakub Z. Lichański RETORYKA I WŁADZA. UWAGI NA MARGINESIE KSIĄŻKI SIR BERTRANDA RUSSELLA WŁADZA. NOWA ANALIZA SPOŁECZNA 9 Katarzyna Kaczor WE WŁADZY DYSKURSÓW. O POLSKICH DEFINICJACH FANTASY 25 Adam Mazurkiewicz (ZNIEWOLENI) WŁADCY ŚWIATA. O MOTYWIE WŁADZY W NURCIE SOCIAL FICTION POLSKIEJ FANTASTYKI 45 Bogdan Trocha WŁADZA W PROZIE MARCINA WOLSKIEGO 63 Teresa Banaś-Korniak LITERACKI WIZERUNEK POLSKIEJ SZLACHTY I BOGATEGO MIESZCZAŃSTWA Z PERSPEKTYWY TZW. AUTORÓW SOWIZDRZALSKICH (Z DRUGIEJ POŁOWY XVI I PIERWSZEJ POŁOWY XVII STULECIA) 77 Anna Kasprzycka KULTURA POPULARNA KONTRA PUTIN. JAK OPOZYCJA W ROSJI STARAŁA SIĘ WYGRAĆ WYBORY PREZYDENCKIE W 2012 ROKU 89

8 6 Aleksandra Koszela PANEM ET CIRCENSES. O WŁADZY W TRYLOGII IGRZYSKA ŚMIERCI SUZANNE COLLINS 103 Ewa Krzywicka GŁUPOTA U WŁADZY. RZECZ O FATALNYCH JAJACH MICHAIŁA BUŁHAKOWA 119 Adam Nowakowski PALPATINE UCZEŃ NICCOLÒ MACHIAVELLEGO? MYŚL POLITYCZNA FLORENCKIEGO FILOZOFA W FILMOWEJ SADZE GWIEZDNE WOJNY 129 Agata Zarzycka A POLITICAL SHAPESHIFTER: THE GOTHIC AND POP CULTURE IN THE GINGER SNAPS TRIPTYCH 141 Przemysław Dudziński, Robert Dudziński ZABIĆ TYSIĄC KOBIET NA TYSIĄCLECIE PAŃSTWA POLSKIEGO. WŁADZA (LUDOWA) I ŚMIERĆ W FILMIE JANUSZA KIDAWY ANNA I WAMPIR 151 Carla Z. Tirado Morttiz FIGHT CLUB: A FIGHT AGAINST SUBJECTION IN POSTMODERN TIMES 169 Jakub Krogulec CONTESTING THE CONCEPT OF PERPETUAL WAR: SPEC OPS: THE LINE AS A DECONSTRUCTION OF MODERN MILITARY SHOOTER GENRE 179 Jakub Kasperski DIALEKTYKA WŁADZY W HEAVY METALU 189 SUMMARIES 199 BIOGRAMY AUTORÓW 213 INDEKS NAZWISK 219

9 SŁOWO WSTĘPNE Oddajemy w Państwa ręce trzeci już tom monograficzny serii POPkultura POPliteratura, poświęconej najnowszym badaniom nad literaturą i kulturą popularną. Pierwszy, Związki i rozwiązki. Relacje kultury i literatury popularnej ze starymi i nowymi mediami, wyszedł w 2012 roku i był efektem zorganizowanej w 2011 roku przez Instytut Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego otwartej konferencji naukowej, w trakcie której poruszano rozmaite zagadnienia z zakresu literatury i kultury popularnej. Wielość problemów oraz bogactwo tematyki przy jednoczesnej świadomości, że mamy do czynienia z ogromną, ciągle rosnącą i zmieniającą się materią, jakiej dostarczają literatura i kultura popularna, sprawiły, że uznaliśmy, iż dobrze będzie nadać takim spotkaniom formę cykliczną. Drugi tom serii, opublikowany w 2014 roku i zatytułowany Literatura i kultura popularna. Badania i metody, to zbiór studiów zespołu naukowców skupionych wokół Pracowni Literatury i Kultury Popularnej oraz Nowych Mediów Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego. Monografia Między przymusem a akceptacją. Meandry władzy w literaturze i kulturze popularnej jest efektem drugiej konferencji z cyklu zapoczątkowanego w 2011 roku. Jej głównym organizatorem była wspomniana Pracownia. Interesowało nas tym razem, jak w tekstach kultury popularnej przejawia się motyw władzy. Zaproponowaliśmy uczestnikom m.in. takie zagadnienia, jak ideologizacja literatury i kultury popularnej, jej konformizm i nonkonformizm, obrazy, metafory i język władzy w tekstach kultury popularnej, wpływ tych tekstów na sposób kreowania świata w mediach oraz na światopogląd i zachowanie odbiorców, pośredniczenie tego typu utworów w komunikacji między władzą a społeczeństwem czy cenzura i autocenzura w literaturze i kulturze popularnej.

10 Tom, który Państwu przedstawiamy, zawiera 14 artykułów poświęconych różnym kwestiom związanym tak z toposem władzy, jak i z rozmaitym i sposobami jej rozumienia w tekstach kultury popularnej. Autorami tych studiów są pracownicy i doktoranci ośrodków naukowych z Polski i zagranicy. Książkę otwiera rozprawa Jakuba Z. Lichańskiego dotycząca relacji między retoryką a władzą, oparta na dziele sir Bertranda Russella Władza. Nowa analiza społeczna. Kolejne artykuły poświęcone są definiowaniu fantasy w polskim literaturoznawstwie (Katarzyna Kaczor), motywom władzy w polskiej i obcej literaturze fantastycznej (Adam Mazurkiewicz, Bogdan Trocha, Aleksandra Koszela, Ewa Krzywicka) czy obrazowi szlachty polskiej w literaturze sowizdrzalskiej (Teresa Banaś-Korniak). Nie brak także prac dotyczących obrazów władzy w filmie (Adam Nowakowski, Agata Zarzycka, Przemysław i Robert Dudzińscy, Carla Z. Tirado Morttiz), nowych mediach (Anna Kasprzycka, Jakub Krogulec) i muzyce (Jakub Kasperski). Do artykułów zostały dołączone słowa kluczowe oraz streszczenia bądź w języku angielskim, bądź polskim (dla tekstów obcojęzycznych). Mamy nadzieję, iż zasygnalizowane w nich problemy, szerzej omawiane w rozprawach, wzbudzą zainteresowanie czytelników. W książce znajduje się również indeks osobowy, ułatwiający zorientowanie się w zakresie prowadzonych badań. Wydawcą monografii i serii jest Pracownia Literatury i Kultury Popularnej oraz Nowych Mediów Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego. Seria, w której tom się ukazuje, ma podejmować szeroką, różnorodną tematykę związaną z badaniami polskiej i światowej literatury i kultury popularnej. Z należącymi do nich dziełami uczestnicy życia kulturalnego stykają się na co dzień; niejednokrotnie też kształtują one ich poglądy, gusta i potrzeby, nawet jeśli dzieje się to poza ich świadomością. Trudno zatem pomijać je w naukowym oglądzie, skoro ich wpływ na odbiorców jest tak duży. Dziękując wszystkim, których praca przyczyniła się do powstania i wzbogacenia tego tomu, zapraszam Państwa do lektury i refleksji nad rolą literatury i kultury popularnej w naszym życiu: rolą jeszcze jednej, niekoniecznie najmniej ważnej, władzy w naszej codziennej egzystencji. Anna Gemra

11 Jakub Z. Lichański Uniwersytet Warszawski Polska Retoryka i władza. Uwagi na marginesie książki sir Bertranda Russella Władza. Nowa analiza społeczna Sztuka wymowy w ogóle jest sztuką prowadzenia dusz ludzkich za pomocą mów, i to nie tylko w sądach i jakie tam inne zebrania czy zgromadzenia publiczne[1]. Słowa kluczowe władza, retoryka, audytorium, autorytet, Platon, Fajdros, Marek Fabiusz Kwintylian, Chaïm Perelman, sir Bertrand Russell KEYWORDS power, rhetoric, audience, authority, Plato, Phaedrus, Marcus Fabius Quintilian, Chaim Perelman, sir Bertrand Russell Nie wydaje mi się zresztą, aby mogło być coś świetniejszego, jak umieć mocą swych słów trzymać w napięciu zebrany tłum, skłaniać myśli słuchaczy, skierować ich wolę, dokąd by się chciało, a od czego by się chciało, odwodzić[2]. W 1938 roku, w wydawnictwie Allen & Unwin, sir Bertrand Russell opublikował książkę pod tytułem Power: A New Social Analysis (Władza. Nowa analiza społeczna)[3] studium, w którym badacz próbuje opisać fenomen, jakim jest tytułowa władza lub moc (tak można tłumaczyć słówko power ). Książka porusza wiele problemów, ale dadzą się one sprowadzić do czterech[4]. Po pierwsze, autor analizuje stwierdzenie, iż żądza władzy to część ludzkiej natury. Po drugie, podkreśla, że są różne formy władzy społecznej, w sposób zasadniczy powiązane między sobą. Po trzecie, dowodzi, iż rozmaite rodzaje organizacji władzy łączą się z pewnymi typami ludzkich jednostek. Kończy zaś konstatacją, że arbitralny sposób sprawowania władzy może i powinien być kontrolowany. Russell parokrotnie wspomina o retoryce konsekwentnie mówi zresztą raczej o perswazji ale nie poświęca jej wiele miejsca. Odnosi się nawet wrażenie, iż nie przywiązuje do niej wagi i niewykluczone, że postrzega ją jako zbędną w nowoczesnym społeczeństwie. Jak sądzę, jest to jeden z najbardziej znaczących błędów w tym, skądinąd, szalenie wartościowym i interesującym studium. Analizie retoryki jako ukrytego, ale momentami decydującego czynnika władzy, będzie poświęcony niniejszy artykuł. Motto z Platonowego Fajdrosa potwierdza, iż retoryka stanowi doniosły element życia publicz- Wprowadzenie [1] pl., Phaed, 261B (Platon, Fajdros, przeł., wstęp, objaśn., il. W. Witwicki, PWN, Warszawa 1958). [2] cic., De orat., i.8.30 (M. T. Cyceron, O mówcy, przeł., wstęp, koment. B. Awianowicz, Wydawnictwo Marek Derewicki, Kęty 2010). [3] B. Russell, Władza. Nowa analiza społeczna, wprowadz. K. Willis, przeł. M. Kądzielski, R. Gołębiewski, Książka i Wiedza, Warszawa [4] Zob. ibidem; Power: A New Social Analysis by Bertrand Russel [hasło], [w:] Wikipedia, ly/1mvtc5s [data dostępu: 1 XII 2010]; S. Brittan, Introduction to Bertrand Russell s Power: A New Social Analysis, [data dostępu: 1 XII 2010].

12 10 jakub z. lichański nego; co gorsza wcześniej Fajdros powiada: kto chce być mówcą, temu nie potrzeba wiedzieć, co jest istotnie sprawiedliwe, ale to tylko, co tłum za sprawiedliwe uważa; tłum przecież będzie sądził. I nie istotne dobro czy piękno, ale co uchodzi; przecież tym się ludzi przekonywa i nakłania, a nie prawdą [5]. Te dość okrutne słowa jednoznacznie sugerują, iż już Platon nie miał wątpliwości, jak działa władza, która musi zdobyć poklask tłumu, czyli audytorium ogólnego. Powyższą uwagę określam mianem warunku Platona-Fajdrosa. Natomiast przywołane w motcie słowa Marka Tulliusza Cycerona (De oratore) w sposób dobitny ukazują specyfikę władzy, jaką nad słuchaczami ma lub mieć może mówca. Dlatego też kwestii retoryki w działalności publicznej i politycznej nie należy pomijać, gdy rozpatrujemy problem władzy. Retoryka i władza: wprowadzenie Problem dotyczący powiązań pomiędzy retoryką a władzą, o którym bez najmniejszych złudzeń pisał Platon, definitywnie rozstrzygnął Kwintylian: A celem naszym jest przedstawienie wykształcenia mówcy idealnego. Takim zaś może zostać jedynie człowiek moralnie dobry. Dlatego też wymagamy od naszego mówcy nie tylko wyjątkowych zdolności oratorskich, ale również wszelkich zalet charakteru. Bo nie mogę się zgodzić na to, że zagadnienie moralności życia należy pozostawić jak niektórzy uważają filozofom, skoro przecież człowiekiem owym, prawdziwym obywatelem, powołanym do kierowania sprawami publicznymi i prywatnymi, który mógłby rozważnie rządzić państwami, zasadzać je na prawach, wyzwalać z błędów wyrokiem sądowym, jest naprawdę nie kto inny jak tylko mówca [6]. A zatem retoryka, mówca, władza i moralność są, przynajmniej (a przecież nie wyłącznie) zdaniem Kwintyliana, powiązane w sposób nierozerwalny[7]. Powyższą uwagę określam mianem warunku Kwintyliana. Sama kwestia jest, oczywiście, starsza i zaakcentować trzeba, że wrócę do przytaczanych już fragmentów z Fajdrosa, a także m.in. do sformułowań sofistów, Platona oraz Arystotelesa; zwyczajowo łączy się owe zagadnienia z rozwojem demokracji greckiej[8]. Jak pokazują badania, sprawy te nie przeminęły wraz z końcem imperiów antycznych, ale wpłynęły na kształtowanie relacji retoryka władza również w okresie późniejszym; elementem dodatkowym stała się wtedy też religia[9]. W obu opiniach Platona i Kwintyliana uderzają dwie kwestie: o ile Kwintylian patrzy na omawiane problemy w sposób dość idealistycz- [5] PL., Phaed., 260A. [6] QUINT., i, intr., 9 10 (M. F. Kwintylian, Kształcenie mówcy: księgi i, II i X, przeł., oprac. M. Brożek, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1951). [7] Zob. P. R. L. Brown, Power and Persuasion in Late Antiquity: Towards a Christian Empire, University of Wisconsin Press, Madison [8] Zob. J. Ober, Mass and Elite in Democratic Athens: Rhetoric, Ideology, and the Power of the People, Princeton University Press, Princeton 1989, s. 43, 104. [9] Zob. The Rhetoric of Power in Late Antiquity: Religion and Politics in Byzantium, Europe, and the Early Islamic World, red. E. DePalma Digeser, R. M. Frakes, J. Stephens, wyd. i, B. Tauris, London 2010; I. Wallerstein, European Universalism: The Rhetoric of Power, New Press, New York 2006.

13 Retoryka i władza ny, o tyle Platon nie ma złudzeń, jakie są rzeczywiste relacje pomiędzy mówcą, audytorium i przedmiotem mowy oraz moralnością. Jeśli mówca działa jako przedstawiciel władzy, to bardziej będzie realizował to, o czym dyskutuje się w dialogu Fajdros, niż to, na co wskazuje rzymski teoretyk retoryki. Celem takiego mówcy będzie, jak po wiekach określi to Chaïm Perelman, uzyskanie poparcia audytorium dla przedstawianych poglądów [10]. Tę uwagę nazywam regułą Perelmana. W zaprezentowanych powyżej opiniach Platona, Kwintyliana oraz Perelmana tkwi sedno problemu, które dalej spróbuję przeanalizować w sposób pełniejszy. Pierwsze pytanie, jakie automatycznie się nasuwa, dotyczy kwestii raczej oczywistej: dlaczego rację ma bardziej Fajdros niż Kwintylian czy wcześniej Sokrates? Częściowej odpowiedzi udziela Tukidydes; warto, z punktu widzenia władzy, zwrócić uwagę na mowę Archidamosa (II 11)[11]. Samemu dziełu Tukidydesa poświęcona jest spora literatura przedmiotu, odwołam się zatem do swoich dotychczasowych ustaleń dotyczących tejże mowy przytoczę konkluzję wywodów: mowa ta nie uzasadnia w ogóle przyczyn wojny, a prezentuje jedynie pewne ogólniki wraz z sugestią, iż przyczyna jest słuszna. Sama mowa, w swej [...] [głównej] części, mówi tylko o [...] [regułach] zachowania się w trakcie pochodu wojskowego i tu przywołuje dwa, powszechnie zapewne akceptowane, toposy: pierwszy orzeka o niepewności losu (period 5), drugi o gniewie, który zaćmiewa rozsądek (period 8). Jednak najbardziej efektowne są periody 2 i 3, w których mówca zarazem [...] [odnosi] się do konieczności (period 3 ca ła Grecja...) oraz do prawno- -moralno-religijnego [...] [usprawiedliwienia] czynu (period 2 [δίκαιου]) zmieszanego z poczuciem sławy i chęcią dorównania legendzie oraz wielkości przodków. W całej mowie uderza [...] [zupełny] brak jakiegokolwiek merytorycznego [...] [umotywowania] podjęcia tak brzemiennej w skutki decyzji. Zarazem trzeba podkreślić, iż mówca odwołując się do wskazanych w periodach 5 i 8 toposów oraz szczególnie w ich uzasadnieniach, por. periody 6 i 9, podtrzymuje w słuchaczach, poprzez [...] [odniesienie] się do oczywistych dla nich sądów, przekonanie o słuszności czy raczej prawdziwości podjętych działań. Mówi bowiem o rzeczach [...] [bezdyskusyjnych] dla każdego ze słuchających go wojowników. Także odwołanie się do sław y, jako nagrody wojownika, jest, jak sądzę,»mocnym«argumentem, de facto bowiem stawia słuchacza w sytuacji»bez wyjścia«: skoro jesteś taki dzielny udowodnij to. Zarazem narzucenie jednej woli, woli wodzów, zdejmuje niejako ze słuchaczy poczucie odpowiedzialności jednostkowej: zwłaszcza iż czyn jest słuszny (dikaion), a cała Grecja [nań] czeka [...] [12]. 11 [10] Ch. Perelman, Imperium retoryki. Retoryka i argumentacja, przeł. M. Chomicz, red. nauk. R. Kleszcz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 34 n. [11] thuc., ii.11 (Tukidydes, Wojna peloponeska, przeł., przedm. K. Kumaniecki, Czytelnik, Warszawa 1998). [12] J. Z. Lichański, Retoryka historia, teoria, praktyka, DiG, Warszawa 2007, t. 2: Retoryka praktyczna ćwiczenia, s

14 12 jakub z. lichański Dwie sprawy wymagają podkreślenia: merytoryczne oraz moralne uzasadnienie rozpętania wojny. Z punktu widzenia analizowanego przeze mnie problemu władzy i retoryki te właśnie kwestie nabierają szczególnego znaczenia. Uzasadnienie merytoryczne sprowadza się tu do dwu konstatacji: 1. Wszyscy oczekują od nas, że wypowiemy wojnę Atenom oraz że jesteśmy w stanie wojnę tę wygrać po spełnieniu pewnych, w mowie określonych, warunków (z punktu widzenia nauki o status jest to odpowiedź na pytania dotyczące tego, czy istnieje przedmiot naszych rozważań, czym jest i jaki jest). 2. Wojna ta jest słuszna, także z perspektywy moralno-religijnej ma zatem najwyższą sankcję (w ten sposób określiliśmy stan sprawy status quaestionis). Opisana sytuacja spełnia warunek Platona-Fajdrosa, co więcej zapewne spełnia regułę Perelmana ; nie spełnia natomiast warunku Kwintyliana. Wyjaśnienie jest oczywiste, ale podam je: oto konstatacja 2 zostaje sformułowana przez Archidamosa bez uzasadniania. Wydaje się ono jasne dla każdego, kto krytycznie analizuje jego mowę, ale nie dla tłumu jak słusznie odnotował już Platon. Dla tłumu ważny jest tylko pozór uzasadnienia. Szczególnie że mowa zaczyna się od słów: Cała Grecja oczekuje, dla swej nienawiści do Aten, że.... Słowa te zostają wzmocnione sankcją religijno-moralną i ten argument ma rozwiać wszelkie wątpliwości słuchaczy. Warto jeszcze wskazać na elementy retoryczne w tejże mowie: opiera się ona na nadużyciu znaczenia jednego słowa oraz na efektownej metaforze, a może raczej peryfrazie Grecji, jakoby oczekującej na wielki czyn Lacedemończyków i sprzymierzonych z nimi. Mówca narzuca słuchaczom swój punkt widzenia, bo, przede wszystkim, tworzy identyfikację z audytorium, gdy odwołuje się do oczywistych i jasnych dla niego i jego odbiorców toposów, które budują wzajemne porozumienie. Także poprzez apel do emocji (poczucia dumy i chęci sławy); wątpliwości natury moralnej rozwiewa religijno-moralno-prawne uzasadnienie podejmowanego działania. W ten sposób słuchacze zostają zachęceni do wzięcia udziału w wojnie. Nie ma zatem wątpliwości, że sir Russell zgodziłby się, iż mowa Archidamosa wyczerpuje przynajmniej część z problemów, jakie wskazał jako charakterystyczne dla władzy (trzy pierwsze). Natomiast nawet tak skrótowe przypomnienie istoty tejże mowy uświadomiło dwie kwestie: 1) władza musi być poddawana kontroli (czwarty z problemów podnoszonych przez Russella, por. warunek Kwintyliana ), 2) retoryka jest dla władzy warunkiem sine qua non powodzenia przy prezentowaniu przez jej przedstawicieli konkretnych rozwiązań (przypominam warunek Platona-Fajdrosa oraz regułę Perelmana!). Retoryka i władza: próba opisu związków Podstawowe pytanie, jakie można zadać przy lekturze tekstu Russella, jest oczywiste: dlaczego w swych rozważaniach praktycznie pomija on sprawy retoryki? Jednak najpierw przywołam wnioski, jakimi gdzie

15 Retoryka i władza indziej zamknąłem wywody odnoszące się do zagadnień podobnych, a łączących się z problemem rodzajów sądów, jakie spotykamy w wypowiedziach polityków bądź wypowiedziach politycznych: Pierwszy typ sądów tyczy kwestii stricte wojskowych i postaram się pokazać, jak autor je przedstawia; drugie związane są z kwestiami tyczącymi oceny sytuacji politycznej. Ten drugi typ sądów jest o tyle interesujący, iż opiera się na analizie istniejącej sytuacji geopolitycznej oraz próbie określenia, jakie są możliwe scenariusze dalszego rozwoju sytuacji. Mamy tu do czynienia z typowymi dla retoryki politycznej argumentacjami, które opierają się na przesłankach niepewnych, a zarazem wykorzystują pewne schematy myślowe. Sądy, jakie spotykamy w rozważaniach o charakterze politologicznym, po pierwsze możemy podzielić na dwa rodzaje: 1. sądy, które oparte są na autorytecie bądź/i są uogólnieniem pewnych eksperymentów; 2. sądy, które swoje uzasadnienie mają w tzw.»prawach historii«lub są ekstrapolacją czegoś, co kiedyś się wydarzyło, po drugie tylko pierwsze z nich można poddać jakiejś procedurze weryfikacji vs. falsyfikacji. Przykład, który analizowałem, pokazuje, iż i w drugim wypadku autorytet odgrywa lub może odegrać istotną rolę, gdy jakiś sąd (zwłaszcza drugiego typu) chcemy poprzeć lub zdyskredytować. Wynik ten oznacza, iż odbiorca/audytorium daje się przekonać nie»mocą«argumentu, ale właśnie autorytetem mówiącego, a także tym, iż odwołuje się on do opinio communis oraz do, być może, poglądów wspólnych dla jakiejś grupy[13]. Nie zmienia to faktu, iż sądy tego typu nie poddają się żadnym procedurom weryfikacyjnym, a ich przypadkowa i z reguły po czasie prawdziwość nie zmienia ich statusu logicznego. Orzeka on, iż nie są to sądy logiczne, a zatem nie dotyczy ich dychotomia: prawda fałsz. Sądy te przynależą zatem do retoryki: jednak tu nie została zastosowana przez mówcę/autora podstawowa zasada dobrej kompozycji. Zatem na gruncie retoryki są one po prostu luźno rzuconymi uwagami, a fakt, iż okazały się, w pewnym zakresie, prawdziwe, nie jest zasługą mówiącego (zmianie uległ kontekst, w jakim oceniamy te sądy)[14]. Można zatem powiedzieć ogólnie, iż sądy typu drugiego, o ile są pozbawione, jak w analizowanym przykładzie, szerszych uzasadnień, nie mogą być uważane za nic innego, jak tylko za metafory bądź modele jakichś sytuacji, które stanowią wspólną płaszczyznę porozumienia pomiędzy mówcą a audytorium. Jednak, co trzeba podkreślić, omawiane sądy są tym, co za Kennethem Burkiem, możemy nazwać»symbolami«, przy pomocy których budujemy wspólnotę określonej grupy społecznej[15]. Z tego punktu widzenia 13 [13] Zob. T. A. van Dijk, Ideology: A Multidisciplinary Approach, Sage Publications, London Thousand Oaks [California] 1998, s ; S. K. Foss, Rhetorical Criticism: Exploration and Practice, Waveland Press, wyd. 3, Grove Hill [Illinois] 2004, s. 3 65; J. Z. Lichański, op. cit., t. 1: Historia i teoria retoryki, s [14] Zob. T. A. van Dijk, Discourse and Context: A Socio-cognitive Approach, Cambridge University Press, Cambridge 2010, s [15] K. Burke, A Rhetoric of Motives [1950], University of California Press, Berkeley 1969, s

16 14 jakub z. lichański ten typ sądów [nie tylko] spełnia bardzo istotną [...] [funkcję] w kształtowaniu [...] spójności jakiejś grupy, ale [też] trwale kształtuje zarówno przekonania, jak i poglądy tejże grupy [16]. A zatem retoryka (interpretowana jako teoria argumentacji) odgrywa podstawową rolę w rozważaniach o charakterze politologicznym. Część jej sądów może być weryfikowana/falsyfikowana, część nie. Co więcej: sądy te odgrywają podstawową rolę dla procesu identyfikacji jakiejś grupy odbiorców. Dla kwestii omawianych w niniejszych wywodach wskazane problemy mają znaczenie kluczowe. Analizy poczynione w pierwszej części niniejszego studium doprowadziły do wniosków, iż władza jest swoiście ograniczana przez trzy zasady, które nazwałem warunkiem Platona-Fajdrosa, warunkiem Kwintyliana oraz regułą Perelmana. Jeśli nałożymy te zasady na przytoczone wcześniej kwestie dotyczące technik argumentacyjnych w sądach o charakterze politologicznym, to otrzymamy zbiór reguł tworzenia nie tylko sądów, ale i dowodzeń w obrębie problematyki politologicznej. Używam określenia politologiczna, a nie polityczna, chodzi mi bowiem o zaakcentowanie zapewne fałszywego, ale powszechnego mniemania, że sądy właśnie politologiczne mają walor ocen naukowych w tym sensie, iż nie są tylko opiniami czy przekonaniami, lecz zbliżają się do sądów w sensie logicznym. Fakt, że jest to pogląd prawdopodobnie całkowicie błędny, nie zmienia w niczym przeświadczenia o naukowym charakterze tejże dziedziny badań oraz o charakterze sądów w tejże nauce formułowanych[17]. Nie wchodzę tu w skomplikowany problem różnicy pomiędzy politologią a political science, ale zdaję sobie sprawę z różnic, jakie zachodzą między tak określanymi dziedzinami wiedzy[18]. Kwestia ta nie ma bowiem znaczenia dla zagadnienia związków politologii z retoryką[19]. Retoryka i władza są złączone ze sobą nierozerwalnie, głównie w dwu obszarach: w przynależnym do etapu inventio wyboru hipotezy czy raczej tematu wystąpienia oraz w części argumentatio, w której rolę podstawową odgrywa oczywiście teoria status. Jej celami są: po pierwsze określenie stanu sprawy (status quaestionis), po drugie odpowiedzi na pytania o to, czym jest problem, jaki jest i, przede wszystkim, czy jest, po trzecie ustalenie zagadnień formalnych, w tym logicznych, związanych [16] J. Z. Lichański, Retoryka i polityka: sir Bertrand Russell i... retoryka analiza pewnego przykładu, Forum Artis Rhetoricae 2012, nr 2, s [17] Zob. Politologia w Polsce. Stan badań i perspektywy rozwojowe. Materiały konferencji naukowej, Wrocław 1997, red. nauk. T. Łoś-Nowak, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń Wrocław 1998; A. Żukowski, Politologia jako dyscyplina naukowa i kierunek kształcenia. Zarys problematyki, Instytut Nauk Politycznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn [18] Zob. The Evolution of Political Science. APSR Centennial Volume Special Issue November 2006, [data dostępu: 14 VI 2011]. [19] Zob. B. Garsten, The Rhetorical Revival in Political Theory, Annual Review of Political Science t. 14 (2011); K. Burke, op. cit.; idem, The Philosophy of Literary Form. Studies in Symbolic Action [1941], University of California Press, Berkeley 1973, s , ; J. Z. Lichański, Retoryka historia, t. 1 2; J. S. Ige Johnson, Chapter 7. Self-Fashioning in Political Turmoil. Power, Truth, and Rhetoric in Cicero, Quest: An African Journal of Philosophy 2002, nr 1/2.

17 Retoryka i władza z omawianym problemem[20]. Sprawy, na które wskazałem wcześniej, mieszczą się w obrębie i argumentacji, i nauki o status. Problemy teoretyczne warto teraz skonfrontować z konkretnymi przykładami. Wszystkie one mają charakter historyczny, czego przyczyna jest prosta po pierwsze, dość dobrze znane są różne okoliczności towarzyszące tym kwestiom; po drugie nie budzą one aż tyle namiętności, co egzemplifikacje współczesne. Dwa z nich są analizowane w drugim tomie przywoływanego już podręcznika retoryki[21], a jeden zaczerpnąłem ze studium Władysława Smoleńskiego nt. Sejmu Wielkiego[22]. Przykład pierwszy to mowa Mikołaja Reja z 3 i 1559 skierowana do Senatu Korony Polskiej na posiedzeniu w Piotrkowie Trybunalskim. Problem dotyczył czytania statutów»od deszczki do deszczki«i tego, że żadne konkretne ustalenia nie mogą dojść do skutku z powodu choroby króla i obstrukcyjnych działań senatorów [23]. Znów przywołam konkluzję komentarza z cytowanego już podręcznika (uzupełniając ją w przypisach o wcześniej tu omówione reguły teoretyczne): Komentarz dodatkowy: 1. Mowa M. Reja należy oczywiście do genus deliberativum i jej celem jest doradzanie; temat jest bardzo istotny, stąd sposób opracowania tematu jest także bardzo poważny. Styl generalnie jest w ysoki, acz można nawet wskazać takie jego dodatkowe [...] [elementy], jak: żart, przysłowie[24]. 2. Tekst nastawiony jest prawie wyłącznie na argumentację i jest to argumentacja w pełni racjonalna: odwołuje się do poczucia obowiązku i poczucia prawa, a także, nieco sofistycznie, do poczucia sławy, resp. niesławy, jakie będą udziałem senatorów (jeśli nie zaczną [oni] obradować w sposób bardziej konstruktywny). 3. W argumentacji niezwykle istotną role odgrywa pow tórzenie [...] w różnych postaciach; mówca stara się w ten sposób podkreślić pewne elementy swego wystąpienia, a głównie: a) iż w zasadzie podstawowe kwestie zostały już rozstrzygnięte, i to głosami obu izb, b) iż pomiędzy [...] [obiema] izbami nie ma zasadniczych różnic w ocenie problemów, które ma sejm rozstrzygnąć, c) iż pomiędzy [...] [obiema] izbami istnieje zgoda co do wagi i znaczenia podejmowanych dla dobra Rzplitej uchwał. 15 Analiza przykładów [20] Zob. R. Volkmann, Wprowadzenie do retoryki Greków i Rzymian, przeł. L. Bobiatyński, oprac. H. Cichocka, J. Z. Lichański, [w:] iidem, Zarys historii retoryki. Od początku do upadku cesarstwa bizantyńskiego, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, wyd. 2, popr., Warszawa 1995; J. Z. Lichański, Retoryka historia, t. 1, s [21] Ibidem, t. 2, s , [22] W. Smoleński, Ostatni rok Sejmu Wielkiego [1897], Kurpisz, Poznań 2006, s [23] K. Płachcińska, Obraz kultury retorycznej społeczeństwa szlacheckiego na podstawie na podstawie mów sejmowych z lat , Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s. 256; zob. też J. Z. Lichański, Retoryka historia, t. 2, s. 49. [24] Zob. J. Górski, De generibus dicendi liber, druk M. Siebeneicher, Kraków 1559; J. Z. Lichański, Retoryka w Polsce. Studia o historii, nauczaniu i teorii w czasach I Rzeczypospolitej, DiG, Warszawa 2003, s. 40.

18 16 jakub z. lichański Ten zabieg wspomaga u mówcy świadomie niejasne operowanie formami czasownika; nie w pełni wiemy, czy coś jest forma dokonaną, czy niedokonaną, czy czas czynności jest przeszły, czy nie, itp. 4. Nie [...] [całkiem] podzielam opinię Krystyny Płachcińskiej [...], iż mamy tu do czynienia z dwoma zabiegami: oba przysłowia z periodu 4 są osią argumentacji oraz [...] zawiera[ją] się w nich ostrzeżenie i groźba[25]. Przysłowia pełnią faktycznie istotną rolę, ale w tym periodzie; a w całości mowy odwołanie do wielkości sprawy, sławy przodków oraz... obwiniania najwyżej stojących, gdy coś w państwie idzie źle są, moim zdaniem, istotniejszymi argumentami. Wątpię też, czy Rej nawet odważyłby się na jawną bądź zakamuflowana groźbę; oba przysłowia wskazują raczej na to, że mówca sugeruje słuchaczom, aby byli po prostu skromniejsi i ostrożniejsi, bo mogą wiele stracić. Natomiast faktycznie ma rację badaczka, iż oba przysłowia (może nawet loci communes) [...] [wykazują] w mowie istotne znaczenie. Struktura argumentacji wyglądałaby zatem następująco: Konkluzja:»to, co ku czci tej sławnej koronie a ku słusznemu postanowieniu potrzeb Rzeczypospolitej należyć a przysłuszeć będzie«[26]. Do tejże konkluzji zostaje dostosowana całość argumentacji. Struktura argumentacji: Punktem wyjścia jest podwójna teza:»jako się ta sławna a chwalebna sprawa zaczęła, około postanowienia a skutecznego wypełnienia spraw koronnych a prawa pospolitego«,»ktorą sprawę słusznie sławną a chwalebną każdy stan koronny nazywać może[27], gdyż się w niej zamyka już divinum et humanum, a to jest, co uczy a okazuje, reddere et atribuere unicuique quod suum est«, Dalszy tok argumentacyjny»obraca się«wokół dowodzenia prawdziwości tych dwu tez, tak aby dojść do konkluzji:»zgodziliśmy się wszyscy król oraz posłowie, senatorowie, cały naród szlachecki, iż problem prawny, który rozstrzygamy, jest ważny dla nas wszystkich«argument pragmatyczny[28].»tak zawsze postępowali i nasi przodkowie, głównie zresztą dla dobra Rzplitej«argument z przykładu.»procedować można szybciej bo w zasadzie zgadzamy się wszyscy, iż są to dobre prawa, a ponadto jużeśmy większość kwestii omówili i przyjęli«ponownie argument pragmatyczny[29]. [25] K. Płachcińska, op. cit., s. 257 n. [26] Mamy tu wprowadzony warunek Platona-Fajdrosa oraz warunki 1 3 określone przez sir B. Russella. [27] Tu daleko dobitniej pojawiają się cztery warunki wymienione w poprzednim przypisie. [28] Tu jeszcze wyraźniej widać warunki określone w przyp. 26. [29] Jw. oraz dodatkowo reguła Perelmana.

19 Retoryka i władza»procedować można szybciej«powtórzenie jako argument (!)»bo jeśli się nasze obrady obrócą na złe, a nie na dobre dla społeczności (= wspólnoty), to wina spadnie na tych, którzy to spowodowali«(tu pojawiają się przysłowia sugerujące, aby kierować się doświadczeniem innych [i] skromnością, jako zasadą w życiu społecznym) argumenty różne: a) ponownie pragmatyczny, b) z przykładu (w tej funkcji przysłowia), c) z doświadczenia (jeśli coś źle się dzieje w kraju nie szuka się przyczyn, ale obwinia rządzących)[30]. prawie za każdym razem istotnym elementem w argumentacji jest podkreślanie dwu kwestii: wagi sprawy oraz jej wielkiego znaczenia dla wszystkich w Rzplitej[31]. W ten sposób dochodzimy do konkluzji i powtórzenia tezy [32]. Jak zatem widać, reguły, które opisują m.in. Perelman czy sir Russell, były stosowane przez mówców politycznych w czasach renesansu z pełną swobodą. Uderza tylko kolejność wprowadzania argumentów: oto Rej posługuje się tymi o znaczeniu pragmatycznym (do takich należą m.in. warunek Platona-Fajdrosa oraz reguła Perelmana ) i apeluje do ambicji senatorów (pierwsze trzy warunki sir Russella). Dopiero w zakończeniu odwołuje się do moralności słuchaczy. Biorąc pod uwagę fakt, iż mowa Reja odniosła skutek, można przyjąć, zastosowany porządek argumentacji okazał się poprawny. Drugi przykład jest bardziej skomplikowany, dotyczy bowiem mowy wygłaszanej in extremis, czyli w warunkach dość specyficznych. Oto wódz naczelny zwraca się do wojska przed bitwą, która rozstrzygnie o losach nie tylko wojsk pod Chocimiem (wrzesień październik 1621[33]), ale i, być może, Rzeczypospolitej[34]. Ponieważ analiza tej mowy jest dość obszerna, odwołam się znów tylko do konkluzji: Cóż można powiedzieć na zakończenie wszystkich analiz. Teksty różnią się między sobą [...] dość znacznie. Acz są pobudką do boju / zachętą do czynu, przynależą zatem do rodzaju doradczego, to jednak konstrukcja argumentacji we wszystkich [...] jest inna. Tekst pierwszy [...] [z podręcznika szkolnego okrojona wersja Wacława Potockiego] buduje argumentację wokół dość oczywistego przekonania o wyższości w sztuce wojennej wojsk Rzeczypospolitej nad armią turecką oraz na konieczności obrony Ojczyzny ([...] [tu argumentację] wspomagają personifikacje matki-ojczyzny czy metonimie ukazujące polskie dziewczyny rodzące dzieci Turkom itp.). Mamy zatem raczej argumenty oparte na przykładach. Mowa [...] [bazowałaby więc] tylko 17 [30] Poza warunkami wcześniejszymi pojawiają się: warunek Kwintyliana odwołanie do moralności; oraz warunek 4 sir B. Russella kontrola sprawujących władzę. [31] Ponownie pojawiają się warunek Kwintyliana oraz warunek 4 sir B. Russella. Oznaczałoby to, iż dopiero pod koniec wystąpienia mówca odwołuje się do ethos i pathos; wcześniejszy wywód jest oparty bądź na argumentach pragmatycznych, bądź logicznych. [32] J. Z. Lichański, Retoryka historia, t. 2, s [33] Chodzi oczywiście o mowę hetmana J. K. Chodkiewicza oraz o trzy jej wersje: ze współczesnego podręcznika szkolnego, z pism W. Potockiego oraz oryginalną według J. Sobieskiego. Kwestii edytorskich, jako nieistotnych dla niniejszych wywodów, nie będę tu omawiał. Zob. ibidem, s [34] Zob. ibidem, s

20 18 jakub z. lichański na w yliczeniach jako technice argumentacyjnej; co nie byłoby błędem, ale mocno ograniczyłoby oddziaływanie mowy[35]. Tekst drugi [...] [pełna wersja Wacława Potockiego] [...] [zasadza] się na nieco innej argumentacji, w której obok elementów wskazanych już (głównie oparcie mowy na przykładach oraz wyliczeniach) pojawia się bardzo ważna argumentacja [...] na trzech filarach: [1] wojna jest sprawiedliwa, [2] wojska Rzeczypospolitej wesprze Bóg, do którego pomocy winniśmy się odwołać, [3] [...] [można wierzyć] w opiekę Boga, o ile się do Niego odwołamy i Jemu zaufamy. Tu jednak argumenty oparte są też na przykładach, ale jest przeprowadzona dość oczywista myśl, iż oto cnota rycerska, a także wierność [...] [religii], najpewniej [...] [zagwarantują] sławę rycerską. Obrona Ojczyzny i w ogóle cała wojna są słuszne, wynikają bowiem z zagrożenia, jakie wartościom reprezentowanym przez ludy Rzeczypospolitej niosą wojska tureckie. Mamy zatem do czynienia z przesunięciem akcentów, ale przesunięciem niezwykle istotnym[36]. A oto schemat argumentacji (podaję go, [gdyż] jest [...] dość znamienny): słuszność wojny, jej sprawiedliw y charakter to dla argumentacji podstawowe pojęcia. Wiara w Boga, który wspomoże walczących o słuszną sprawę, w sprawiedliwej wojnie, to nie tylko wyraz autentycznej wiary czy religijności, ale bardzo mocne zachęcenie słuchaczy, aby sami w sobie także pobudzili wiarę w zwycięstwo[37]. Warto jednak zwrócić uwagę na pewien drobny, ale niezwykle istotny szczegół: oto wyśmiewając wielkość wojsk sułtana, hetman podkreśla, iż nieprzyjaciel jest... bogaty. A zatem łup oraz sława te[ż] będą wielkie (»lubią sławę i złoto przy sławie żołnierze«). Podkreślam ten fragment, widać [w nim] bowiem, iż hetman łączy w mowie wzniosłość sprawy z przyziemnością ewentualnego zysku[38]. Tekst trzeci [...] [według zapisu Jakuba Sobieskiego] to autentyczna mowa. Jest ona prosta w zakresie słownictwa, doboru figur myśli. Potocki [...] tylko ją lekko parafrazuje. Wszystkie teksty są skonstruowane bardzo prosto: w zasadzie składają się z trzech elementów (w pierwszej mowie wyraźnie zaznaczają się tylko dwa!). Są to: wstęp, argumentacja (popierająca tezę wojna jest słuszna, sprawiedliwa, a Polaków i Litwinów wspiera Bóg, oraz obalająca argumenty strony przeciwnej wróg jest za potężny), zamknięcie[39]. [35] Taka argumentacja odwoływałaby się do warunku Kwintyliana oraz do reguły Perelmana. [36] Pojawia się tu, poza oboma wskazanymi już warunkami, także i to w bardzo znaczącej pozycji warunek Platona-Fajdrosa oraz próba, chyba udana (sądząc po przebiegu bitwy), tworzenia podstaw identyfikacji według K. Burke a. [37] Mamy tu prawie dokładnie powtórzoną argumentację z mowy Archidamosa por. wcześniejsze uwagi na jej temat w niniejszym tekście. [38] Sądzę, iż występują tu dość specyficznie przetworzone pierwszy i trzeci z warunków określonych przez sir B. Russella. Odniesienie do możliwości wzbogacenia się jest dość silnym bodźcem dla wielu ludzi; a taką możliwość daje władza, w tym przypadku nad pokonanym wrogiem. [39] Prawie dokładne powtórzenie schematu mowy Archidamosa.

21 Retoryka i władza Otwierający mowy opis mówc y jest w pierwszej [...] opisem statycznym, podczas gdy w [...] drugiej i trzeciej [...] jest dynamiczny. Drugi z opisów [i polski, i łaciński] ukazuje ponadto hetmana nie tylko jako mówcę, ale i jako wojownika właśnie. Jednocześnie to w tej mowie poeta podkreśla, iż hetman odwołuje się do tradycji»starego trzyma się sposobu / zawołanych hetmanów [...]«[40]. Wstęp w [...] mowach różni się znacznie: w pierwszej jest dość konwencjonalny i przywołuje tylko topos skromności mówcy oraz [...] [przypomina] o wielkości zadania, które wszystkich czeka. W drugiej [...] [i trzeciej] jest [...] rozbudowany. Pojawia się i topos skromności mówcy, i wielkość zadania, ale [...] [zaakcentowana] zostaje [też] wielkość słuchaczy. Wielkość zadania określona jest efektowną antytezą»to pole [...] nie słowa, nie czczej pary dźwięki, ale kocha roboty bohat y rsk iej ręk i [...]«[41]. Argumentacja jest także różna w [...] [analizowanych] mowach. W pierwszej to tylko proste wyliczenia zadań, jakie stoją przed wojskiem, oraz przywołanie dawnej chwały. W drugiej [i trzeciej] to argumentacja oparta na rozumowaniu, którego schemat już podawałem wyżej. Filarami tegoż rozumowania są: przekonanie o słuszności i sprawiedliwości wojny, a także wiara, iż [...] to zadanie zlecone przez Boga (stąd w komentarzu wskazałem i na możliwe aluzje do historii walk króla Dawida z wrogami, i do [jego] Psalmów, w których metaforyka wojenna jest dość częsta)[42]. Zamknięcie nie pojawia się w pierwszej z mów [...]. W drugiej [i trzeciej], [...] [które są] w gruncie rzeczy apostrofą do Boga, zawarte jest przekonanie, że nieprzyjaciele Rzeczypospolitej to wrogowie Boga (»nieprzyjacioł y swoje«). Jednak dalej występuje antyteza: oto wrogowie [...] [pokładają ufność] w [swojej] wielkiej [...] [liczebności], w sile wojsko Rzeczypospolitej ufa w Bogu. Zwycięstwo to będzie chwała Boga, a nie ludzi[43]. A zatem tylko drugi [i trzeci] z tekstów [...] [mają] czytelną strukturę argumentacyjną; [...] [są to interesujące mowy], acz dziś [...] [ich schemat dowodowy jest nieco trudny] do mechanicznego zastosowania. Warto go jednak dokładnie poznać, aby lepiej zrozumieć, jak myśleli nasi przodkowie, jakie wartości wyznawali [44]. Jak się okazuje, w sytuacji in extremis pojawia się także jako silny bodziec budowanie identyfikacji pomiędzy mówcą a audytorium. Jest 19 [40] Bardzo ciekawe odwołanie do warunku 4 sir B. Russella: żołnierze mogą skontrolować mówcę od razu, bo albo powiedział on prawdę, albo skłamał. W tym przypadku powiedział prawdę, a zatem można mu ufać (rozumowanie niepoprawne, ale oparte na prawdziwej przesłance). To także stworzenie podstaw do identyfikacji według K. Burke a. [41] Efektowne przywołanie warunku Kwintyliana, ale dostosowanego do konkretnej sytuacji. [42] Prawie dokładne powtórzenie mowy Archidamosa, a zatem pojawiają się warunek Platona-Fajdrosa, reguła Perelmana oraz trzy pierwsze warunki sir B. Russella, a także w specyficzny sposób dostosowany do sytuacji warunek Kwintyliana. Silnie tworzona jest tu też identyfikacja według K. Burke a. [43] Tu w konkluzji pojawia się i warunek Platona-Fajdrosa, i warunek Kwintyliana, z tym że ten ostatni dostosowany jest do sytuacji pola bitwy. [44] J. Z. Lichański, Retoryka historia, t. 2, s

22 20 jakub z. lichański to możliwe tylko wtedy, gdy mówca wie, że jego słowa są prawdziwe oraz że jego słuchacze mają szansę je zweryfikować natychmiast i wyłącznie pozytywnie. W ten sposób osiąga sukces, bo audytorium mu ufa. Pozostałe warunki, zwłaszcza warunek Kwintyliana, który stanowi odwołanie do ethos i pathos, mają charakter pomocniczy, ale źle wykorzystane byłyby dla mówcy kulą u nogi. W sumie widzimy tu powielony schemat znany z tekstu Tukidydesa. Wreszcie przykład trzeci. Jest to opis sytuacji politycznej, jaka powstała między majem 1791 a kwietniem 1792 w tej części Europy. Przypomnę tylko, iż Rzeczypospolitej groziła już wtedy realnie wojna na trzy fronty i próbowano prowadzić grę dyplomatyczną mającą ją przed tym uchronić[45]. Przykład ten o tyle nie będzie równoważny przywołanym wcześniej, że oprócz cytatów z korespondencji dyplomatycznej zawiera komentarz badacza, Władysława Smoleńskiego. Jednak stara się on bardzo spokojnie przedstawić sytuację i, jak sądzę, unika ocen o charakterze subiektywnym. A oto ów fragment (z zachowaniem oryginalnej pisowni): Jeżeli z Prusami gotowa była Rosya wejść w ostateczności w kompromis i dopuścić je do korzyści rozbioru Rzeczypospolitej, to względem Austryi, która sama jedna obstawała za utrzymaniem konstytucji 3 maja, zajęła postawę wprost lekceważącą. Na notę [Wenzela Antona von] Kaunitza z 23 maja gabinet petersburski odpowiedział dopiero w dziewięć miesięcy po jej komunikacji, 1 marca r. 1792, po ratyfikacyi już zawartego pokoju z Turkami. Widząc kłopoty Austryi z powodu wypadków francuskich, imperatorowa zachęcała ją do uzbrojeń, przyrzekała nawet połowiczną pomoc, byleby zrzekła się systemu swego wobec Polski.»Zresztą tłumaczono gabinetowi wiedeńskiemu jeżeli będzie upierać się przy zamiarze wzmocnienia Polski, zostaniecie przy nim sami. Królowi pruskiemu mniej jeszcze niż nam dogadza w Polsce tron dziedziczny i wzmocniona władza królewska«. Jednakże zamiar rozbioru Rzeczypospolitej taiła Rosya starannie, zapewniając Austryę o nietykalności granic polskich. 1 marca cesarz Leopold umarł. Wiadomość o tem nie wywołała w naszych mężach stanu konsternacyi. Król, przeświadczony, że»wiedeń i Berlin [...] póty nic przeciwko Francyi nie będą czynili podług żądania imperatorowej, póki ona nie upewni, że nam da pokój«, poddawał się na wieść o śmierci cesarza niejakim wątpliwościom [...][46], które optymizmem swoim zażegnywał marszałek [Ignacy] Potocki.»Wiadomość o zgodnie cesarza pisał była i mnie powodem do rozmaitych uwag względem dalszego politycznego z nami stosunku domu austriackiego, którego rzetelne interesa w tej porze zawsze jedne, w rzeszy niemieckiej bardziej jeszcze wymagają związków z doma- [45] Zob. W. Smoleński, op. cit., s [46] Zob. fragment listu S. A. Poniatowskiego do F. Oraczewskiego, z 7 III 1792, zbiory prywatne: to wszystko tak było, póki Leopold II żył. Niespodziana śmierć jego jeżeli i jakie przyniesie odmiany, tego jeszcze wiedzieć nie możemy (cyt. za: W. Smoleński, op. cit., s. 317).

23 Retoryka i władza mi: brandenburskim i saskim. Rzeczą jest rozwadze przeciwną wnosić ze strony cesarza zmienność systemu ostatecznego i obawiać się niepomyślnych dla nas skutków«[47]. Jakoż Franciszek II popierał początkowo w Petersburgu system ojcowski, który jednak rychło musiał porzucić. 21 kwietnia Zgromadzenie narodowe francuskie wypowiedziało Austryi wojnę. Cesarz, potrzebujący pomocy, stracił możność przeszkodzenia zamiarom Rosyi względem Polski [...][48]. Ta właśnie okoliczność przyśpieszyła decyzję imperatorowej w sprawie wkroczenia wojsk rosyjskich w granice Rzeczypospolitej i spowodowała rozpad Rady państwa w materii doręczenia ministrom polskim deklaracyi. Wypadki powyższe nie mogły pozostać bez wpływu na zachowanie się względem Polski elektora [...] [saskiego Fryderyka Augusta] [49]. Komentarz jest tu bardziej złożony. W przytoczonych fragmentach korespondencji wyraźnie widać, iż poza listem kancelarii carskiej nadawcy, a zapewne i adresaci kierują się mieszaniną warunku Platona-Fajdrosa oraz warunku Kwintyliana i zapominają o pierwszym warunku sir Russella oraz o regule Perelmana (nie mówiąc o identyfikacji). Nie zapomni o niej m.in. elektor saski; ani Rosja, która na co wskazuje fragment przywołanej korespondencji dyplomatycznej połączyła ją z warunkiem Platona-Fajdrosa i, swoiście rozumianą, identyfikacją (chodzi o wspólne interesy rosyjsko-pruskie). Natomiast kompletnie nie funkcjonuje tu warunek czwarty sir Russella. Z przytoczonej korespondencji polskich polityków wynika niezbicie, iż nie mieli oni żadnej możliwości kontrolowania (wszystko jedno, jakimi sposobami) działań władz w Petersburgu i Berlinie. Należy wszakże zwrócić uwagę na pewien problem, który acz w związku z nieco innymi kwestiami określił dobitnie Georg Wilhelm Friedrich Hegel. Pisał on: sowa Minerwy wylatuje o zmierzchu, co oznacza, iż ocena aktywności politycznej w dłuższej perspektywie zależna jest od spraw, które w chwili podejmowania decyzji nie były politykom znane[50]. Oczywiście pewne elementy w przytoczonym tu przykładzie wskazywały, iż stanowisko Rosji jest klarowne i Austria, gdyby chciała zachować konsekwencję, musiałaby wypowiedzieć wojnę i Rosji, i Prusom. To był absurd, jeśli wziąć pod uwagę napięcie w stosunkach austriacko- -francuskich. A zatem przywołany fragment sugeruje, że w dłuższym przedziale czasowym wygrywają warunek Platona-Fajdrosa oraz reguła Perelmana. Dzieje się tak m.in. dlatego, że są one stricte pragmatyczne. I to też należy uwzględniać w analizie problematyki władzy jeśli zaś pragmatykę zastąpimy pojęciem Realpolitik, to nie ulega wątpliwości, iż w owej analizie ten element może odgrywać rolę decydującą. Natomiast konstatację Hegla potraktować trzeba tylko jako ostrzeżenie, iż pewne 21 [47] I. Potocki, list do S. A. Poniatowskiego, z 16 III 1792, Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie, nr 929. [48] Zob. W. Kalinka, Polityka dworu austryackiego w sprawie konstytucyi 3 maja, Księgarnia S. A. Krzyżanowskiego, Kraków 1873, s. 41, 43. [49] W. Smoleński, op. cit., s [50] G. W. F. Hegel, Zasady filozofii prawa, przeł. A. Landman, PWN, Warszawa 1969, s. 17.

24 22 jakub z. lichański kwestie będą i tak znane albo dopiero post factum, albo i w ogóle, bogowie bowiem lubią sobie żartować co sparafrazował Albert Einstein, gdy mówił o wyrafinowaniu Boga. Konkluzje Jak sądzę, przywołane przykłady, wraz z analizą tekstu Tukidydesa, dobrze przedstawiły kwestię, której poświęcam niniejsze rozważania. Zacznę od spostrzeżenia, iż po pierwsze sugestie sir Bertranda Russella zostały w pełni potwierdzone i mogą wciąż służyć do opisu zagadnień związanych z władzą. Po drugie wprowadzone tu na początku warunek Platona-Fajdrosa, warunek Kwintyliana oraz reguła Perelmana też zostały pozytywnie zweryfikowane jako potencjalnie pomocne w rozpatrywaniu zagadnień dotyczących władzy. Analiza przykładów udowodniła przydatność tych narzędzi; wolno powiedzieć także, iż omawiana przez Kennetha Burke a kwestia identyfikacji[51] okazała się niezwykle użyteczna. Polityk musi dążyć do tego, aby porozumienie między nim a audytorium było jak najpełniejsze. Kwestia autorytetu nie jest aż tak znacząca jak kwestia sympatii, jaką budzi mówca w audytorium. Niezwykłą ważność objawił wszakże jeszcze jeden element, którego w takich analizach nie wolno pomijać. Jest to tzw. Realpolitik, określająca pragmatyczną postawę ludzi władzy w postępowaniu i wobec siebie nawzajem, i wobec innych. Wymienione wcześniej warunki dobrze sprawdziły się w analizie konkretnych wypowiedzi; gorzej, gdy rozpatrujemy jakiś proces, w którym władza ma głos decydujący. Wtedy okazuje się, iż czwarty warunek sir Russella (kontrola władzy) jest dość iluzoryczny. Nawet jeśli przytoczymy przykład WikiLeaks, to i tak się dojdziemy do wniosku, że władza tylko do pewnego momentu toleruje tego typu kontrolę jej poczynań. Jest to oczywiste, albowiem przykłady, które analizowałem, sugerują jedno: właśnie tego warunku w zderzeniu z pozostałymi zupełnie nie sposób zrealizować. Dlaczego tak się dzieje nie trzeba chyba wyjaśniać; wynika to m.in. z faktu, iż z reguły władza, resp. ludzie ją sprawujący kontrolują przepływ informacji i dzięki temu dyktują zasady debaty. A to zapewnia im przewagę: w sprawowaniu władzy chodzi zwykle o to właśnie. Absolutną rację miał zatem Cyceron, formułując zdanie otwierające niniejsze wywody. Gdy analizujemy relacje pomiędzy retoryką a władzą, musimy zawsze pamiętać, jaki jest cel polityka, którego wypowiedzi są przedmiotem naszych badań. Jak sądzę, to stanowi podstawowe zadanie krytyki retorycznej w odniesieniu do sfery publicznej odkrywać normy i wartości, do jakich odwołuje się polityk, i nie obrażać się na audytorium z nim się identyfikujące. Jak powiedział przed laty José Ortega y Gasset: retoryka to rozsądek i chłodny namysł nad analizowanym tekstem[52]. To my mamy odkrywać, jak mówca posługuje się takimi kategoriami jak ethos, logos i pathos. [51] K. Burke, A Rhetoric of Motives [52] J. Ortega y Gasset, Rozmyślania o Europie, [w:] idem, Bunt mas i inne pisma socjologiczne, wyb. S. Cichowicz, wstęp J. Szacki, PWN, Warszawa 1982, s. 647 (przeł. H. Woźniakowski).