Wolontariat a rynek pracy w Polsce

Transkrypt

1 Wolontariat a rynek pracy w Polsce Krzysztof Bondyra - IS UAM Wojciech Jagodziński IS UAM Raport przygotowany w ramach projektu Organizacja wielkich imprez: słabe i mocne strony angażowania wolontariatu Spis treści Oczekiwania pracodawców wobec pracowników z wyższym wykształceniem...2 Wolontariat w Polsce...6 Profil wolontariusza w Polsce Obszary działalności wolontariackiej Typy/ formy wolontariatu Motywacje młodych wolontariuszy Podsumowanie WOLIMP, Poznań 2010

2 Celem opracowania jest zobrazowanie relacji pomiędzy aktywnością o charakterze wolontariackim a szansami kandydatów z wykształceniem wyższym na rynku pracy. Zagadnienie to wydaje się szczególnie istotne w obliczu aktualnej sytuacji absolwentów szkół wyższych. Jak pokazują dane publicznych służb zatrudnienia, co piąty z nich pozostaje bez pracy przez pierwszy rok po ukończeniu edukacji. W tym kontekście istotna staje się odpowiedź na pytanie, czego oczekują pracodawcy od absolwentów studiów wyższych i czego mogą się spodziewać po wolontariuszu w miejscu pracy. Oczekiwania pracodawców wobec pracowników z wyższym wykształceniem Na podstawie wyników projektu badawczego dotyczącego osób z wyższym wykształceniem w Wielkopolsce 1 można wskazać, że najczęściej pojawiającą się w wypowiedziach pracodawców kwestią dotyczącą przygotowania zawodowego absolwentów był brak lub niewielki zakres umiejętności praktycznych. Niektórzy z badanych wypowiadali się na ten temat bardzo krytycznie: Tak naprawdę chyba w żaden sposób nie są przygotowywani (...). Ja kończyłam jedne studia, skończę drugie studia i tak naprawdę moja wiedza jest tak niewielka w stosunku do tego, co teraz robię, że tak naprawdę to, co w pracy robię, to trzeba się od nowa nauczyć. No jakieś tam podstawy, nazewnictwo, słownictwo to tak, to można ze studiów wynieść, ale normalnie nie, normalnie to nic specjalnego. (W 30) Z perspektywy pracodawców czas potrzebny na wdrożenie niedoświadczonego absolwenta do zadań związanych ze stanowiskiem pracy stanowi koszt, którego należy unikać. Należy zatem uznać doświadczenie zawodowe za kluczowy atut absolwenta szkoły wyższej jako potencjalnego pracownika. Nie każdy może jednak wykazać się doświadczeniem zawodowym, w dodatku zakresem zbliżonym do stanowiska, o które aplikuje. W związku z tym, firmy poszukujące poprzez biura pośrednictwa pracy pracowników wśród absolwentów traktują doświadczenie zawodowy zero/ jedynkowo, tzn. jest to warunek konieczny dla kandydata, aczkolwiek oczywiście niewystarczający. Zarazem kolejnym wskaźnikiem pozwalającym pracodawcom na ocenę potencjalnych pracowników jest wykazywanie inicjatywy. Może ona oznaczać poza zdobywaniem doświadczenia także poszerzanie swoich zainteresowań, czy zdolności interpersonalnych pod kątem uzyskiwania umiejętności przydatnych w późniejszej pracy. Kolejny cytat z przytoczonych wcześniej badań pracodawców odnosi się do tego zagadnienia: (...) u tej młodzieży, która w większym stopniu spełnia oczekiwania pracodawcy, występuje zjawisko własnej inicjatywy studenta, który w czasie studiów poświęca dużo czasu nie tylko na prace związane z programem studiów, ale też z uzupełnieniem o praktyczne umiejętności. (W 33) Pracodawcom nie wystarcza z reguły kandydat, który co prawda wzorowo wypełniał obowiązki studenckie, ale na inny sposób nie wykazywał chęci do nabywania umiejętności stosowania tej wiedzy w praktyce. Dotyczy to w szczególności kierunków humanistycznych, 1 Źródło: Raport z wywiadów pogłębionych z pracodawcami w ramach Projektu Oferta edukacyjna wielkopolskich szkół wyższych a potrzeby regionalnego rynku pracy, WSNHID 2007, Poznao

3 czy społecznych, gdzie przekazywana wiedza obejmuje szeroki zakres wiedzy, ale nie mającej prostego przełożenia na wymogi pracy zawodowej. Ponadto nie odnosi się ona w dużej mierze do konkretnych zadań zawodowych. Atutem absolwenta kierunku ścisłego, bądź technicznego są w większym stopniu konkretne umiejętności związane np. z obsługą specjalistycznych programów komputerowych, bądź specjalistyczną wiedzą z określonej dziedziny. Należy dodać, że w przywoływanych badaniach część pracodawców także niekiedy krytycznie odnosiła się do umiejętności praktycznych absolwentów kierunków ścisłych, pomimo że wskazywano najczęściej w takim kontekście na humanistów. Stąd od absolwentów kierunków humanistycznych oczekuje się ze strony pracodawców wyższego poziomu kompetencji interpersonalnych i umiejętności pracy w grupie: Bardzo ważne jest branie udziału w projektach, takich, które uczą studenta organizacji własnego czasu pracy, pracy w grupie, to bardzo ważne i cenione umiejętności. (W 18) Działalność w okresie studiów w organizacjach, bądź projektach, którą kandydat może udokumentować staje się niewątpliwym atutem i sygnałem dla pracodawcy, że czas potrzebny na adaptację o wymagań nowego miejsca pracy będzie krótszy i z większą dozą prawdopodobieństwa zakończy się sukcesem. Poniższa tabela prezentuje najczęstsze oczekiwania pracodawców, które znalazły się wyartykułowane w ofertach pracy zamieszczonych ogłoszeniach internetowych oraz prasowych. Pierwsze miejsca w rankingu zajmują znajomość języków obcych oraz wiedza branżowa. Należy jednak zwrócić uwagę na wysoką pozycję takich cech, jak motywacja do pracy (50% w Internecie, 30% w prasie), umiejętność planowania i organizacji pracy (38%/ 41%), doświadczenie (30%/21%). Warto zwrócić uwagę na fakt, że praktycznie identyczny odsetek wskazań w Internecie, co umiejętność planowania i organizacji uzyskało wykształcenie kierunkowe (39%). Wymagania pracodawców dla osób z wyższym wykształceniem na podstawie ofert pracy Źródło WSNHiD 2007 Wymagania Ogłoszenia internetowe Ogłoszenia prasowe %, N=1 899 %, N=1 559 znajomość języka angielskiego 60% 73% znajomość zagadnień z branży 56% - znajomość języka niemieckiego 50% 47% motywacja do pracy 50% 20% wykształcenie kierunkowe/ techniczne/ ekonomiczne 39% 49% zdolność/ umiejętność planowania i organizacji/ zorganizowanie/ dobra organizacja pracy 38% 41% obsługa komputera (pakietu MS Office) 35% 43% dyspozycyjność/ gotowość do podróży 32% 25% prawo jazdy kat. B 32% 26% doświadczenie w zawodzie/ 30% 21%

4 doświadczenie na podobnym stanowisku doświadczenie w zawodzie 30% 42% zdolność/ umiejętność do pracy w zespole/ grupie 25% 31% samodzielność 25% 23% posiadanie samochodu 23% 18% komunikatywność 22% 22% zdolności menadżerskie/ kierowanie zespołem/ predyspozycje kierownicze 18% 19% odpowiedzialność 18% 12% umiejętność negocjacji 17% 9% kreatywność 15% 21% Zaangażowanie w pracę 13% 13% zdolności/ kompetencje interpersonalne 13% 7% Źródło: Projekt Oferta edukacyjna wielkopolskich szkół wyższych a potrzeby regionalnego rynku pracy, WSNHiD, Poznań Dla studentów dostępne są w głównej mierze 3 podstawowe sposoby zwiększania swojej atrakcyjności zawodowej dla potencjalnego pracodawcy, zgodnie z zaprezentowanymi wcześniej oczekiwaniami. Będą to: 1) praktyki/ staże studenckie, 2) praca zawodowa oraz 3) wolontariat. Ostatecznie celem pracodawcy jest próba odpowiedzi na pytanie, jakim jest człowiekiem ten kandydat? Błędne decyzje rekrutujących weryfikuje każdorazowo praktyka i dłuższy okres czasu. W odniesieniu do wolontariuszy można odnotować przypisywanie im takich cech jak: aktywny prospołeczny zmotywowany chcący się rozwijać i pracować potrafiący współpracować w grupie mający potencjał bardziej otwarty i empatyczny w jego życiu jest także miejsce na wartości niematerialne odpowiedzialny godny zaufania Co pokazują badania pracodawców i analizy ofert pracy 2, większość wymienionych powyżej cech jest jednocześnie bardzo pożądana w odniesieniu do potencjalnych pracowników. (WSNHID 2007) 2 Projekt Oferta edukacyjna wielkopolskich szkół wyższych a potrzeby regionalnego rynku pracy, WSNHiD, Poznań 2007.

5 W momencie kiedy rozstrzygnięty został dylemat, czy student/ absolwent wykazywał się aktywnością pracodawcy zadają sobie następujące pytania: Co student konkretnego robił podczas swojej działalności? Z czym miał do czynienia osobiście w trakcie praktyki/działalności wolontariackiej? Jakie będzie miało to przełożenie na jego postawę, bądź pracę w mojej firmie? Bycie wolontariuszem staje się atutem zwłaszcza dla osób nie mających doświadczenia w pracy zawodowej. Zalety takich osób postrzegane są głównie przez pryzmat doświadczenia oraz większej inteligencji emocjonalnej, co przekłada się także na umiejętności interpersonalne. Jak ważne są te umiejętności pokazuje chociażby struktura ofert pracy kierowana do segmentu osób z wyższym wykształceniem w Internecie. Czołowe lokaty zajmują bowiem stanowiska wymagające nie tylko wysokiego poziomu kwalifikacji zawodowych, ale przede wszystkim umiejętności komunikacyjnych, zarządzania ludźmi oraz swoim czasem. Wykształcenie wyższe, a oferowane stanowisko w portalach internetowych: Ogółem= Na wykresie znajdują się stanowiska, które uzyskały min. 2% wskazań. Źródło: Projekt Oferta edukacyjna wielkopolskich szkół wyższych a potrzeby regionalnego rynku pracy, WSNHiD, Poznań 2007.

6 Wolontariat w Polsce Przechodząc do przybliżenia wolontariatu w Polsce warto w tym miejscu precyzyjnie odróżnić to pojęcie od praktyk/ staży oraz pracy, pomimo, że ich wspólnym mianownikiem jest zwiększanie szans absolwenta uczelni wyższej na rynku pracy. Wolontariat, jak podkreśla wypracowana przez Stowarzyszenie Centrum Wolontariatu definicja, to dobrowolne, świadome, bezpłatne, bezinteresowne działanie na rzecz osób spoza najbliższego kręgu rodzinno-towarzyskiego. Wolontariat to także innymi słowy praca społeczna. Wolontariatem natomiast nie jest: praca zarobkowa za jej wykonywanie wręczany jest ekwiwalent pieniężny praktyka studencka celem jest przekazanie praktycznej wiedzy związanej z kierunkiem studiów, często obligatoryjna. Nawet gdy ma charakter nieobowiązkowy i niestudencki, to z reguły odbywa się na rzecz instytucji komercyjnych staż - celem jest przekazanie umiejętności w miejscu pracy bez stosunku pracy filantropia - dobroczynność, pomoc finansowa samo członkostwo w organizacjach 3 sektora samo członkostwo bywa niepoparte działaniem a więc świadomymi, ukierunkowanymi na cel czynnościami Na dobrowolność i bezinteresowność kładzie także nacisk także Ustawa z dn. 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. Nr 96, poz. 873 z późn. zm.). Analiza tej Ustawy pozwala stwierdzić, że na instytucje korzystające z pracy wolontariuszy nałożony jest szereg obowiązków. Świadomość tego powinna towarzyszyć osobom, które decydują się na podejmowanie działalności wolontariackiej. Rozwój centrów wolontariatu przyczynił się do uporządkowania przepisów prawnych, skupienia ich w jednym akcie prawnym oraz jednoznacznego określenia, czym jest wolontariat wraz z obowiązkami i prawami usługodawców i usługobiorców świadczeń woluntarystycznych. W 2003 roku przyjęta została Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie 3, której przyświecają dwa zasadnicze cele. Pierwszy ma rozwiązać kwestie legalności bądź nielegalności współpracy organizacji pozarządowych i instytucji publicznych z wolontariuszami. Drugi ma chronić bezpośrednio wolontariuszy i zabezpieczać ich interesy. Obydwa cele sprowadzają się do wspólnego mianownika, jakim jest poszerzanie świadomości zarówno pracodawców w zakresie angażowania wolontariuszy w działania organizacji lub instytucji, jak i wolontariuszy, którzy muszą mieć świadomość, że nie omijają przepisów i działają legalnie. Prawna definicja wolontariusza: 4 Status prawny wolontariusza określa ustawa z 2003 roku, w której to znajdują się zapisy dotyczące tego, kto może być wolontariuszem, w jakim wieku, jakie powinien posiadać kwalifikacje. 3 (Dz.U. z 2003 r. Nr 96, poz. 873 z późn. zm.), Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie 4 Tamże, Art.2, art. 43

7 Wolontariuszem może być każda osoba fizyczna, która dobrowolnie i bez wynagrodzenia za świadczone usługi na rzecz organizacji lub instytucji, wykonuje powierzone mu zadania zgodnie z ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Wolontariusz powinien być osobą pełnoletnią. W przypadku osób niepełnoletnich wymaga jest zgoda (pisemna) rodziców lub prawnych opiekunów. Wyjątek stanowią placówki opiekuńczo-wychowawcze i poradnie psychologicznopedagogiczne, w których to wolontariusz musi być pełnoletni, niekarany, ubezpieczony przez placówkę w zakresie odpowiedzialności cywilnej (OC), a także wykonywać zadania i obowiązki pod nadzorem kierownika danej organizacji/instytucji. Osoba bezrobotna może wykonywać świadczenia woluntarystyczne bez utraty prawa do zasiłku, gdyż łączy ją z organizacją stosunek cywilnoprawny, a nie stosunek pracy. Poza tym osoba bezrobotna nadal ma obowiązek do regularnego stawiania się w urzędzie pracy oraz poszukiwania pracy zarobkowej. Wolontariusz musi posiadać odpowiednie kwalifikacje i spełniać inne warunki i wymagania, które obowiązują w danym miejscu pracy, wtedy, gdy obowiązek ten wynika z przepisów prawa. Mogą to być np. badania lekarskie, uprawnienia specjalistyczne. Świadczenia woluntarystyczne nie są wliczane do stażu pracy, dlatego nie wpływają na uprawnienia pracownicze (renty, emerytury). Organizacje zatrudniające wolontariusza w świetle prawa: 5 Ustawa precyzuje, jakiego rodzaju organizacje, instytucje i jednostki są uprawnione do angażowania wolontariuszy. Podmioty te muszą działać w obszarze działalności pożytku publicznego. Zgodnie z art. 3 ustawy, działalność pożytku publicznego jest zdefiniowana, jako działalność społecznie użyteczna, którą prowadzą organizacje pozarządowe w sferze zadań publicznych. Zakres ten obejmuje zadania związane m.in. z pomocą społeczną, pielęgnowaniem tradycji i polskości, ochroną zdrowia, rozwojem gospodarczym i technologicznym kraju czy promocją państwa polskiego na arenie międzynarodowej. Z działalności woluntarystycznej mogą korzystać: Organizacje pozarządowe (w tym stowarzyszenia i fundacje), czyli takie, które nie są jednostkami sektora finansów, nie działają w celu osiągnięcia zysku, osoby prawne i jednostki nieposiadające osobowości prawnej, a którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną Organy administracji publicznej Jednostki, które podlegają lub są nadzorowane przez organy administracji publicznej, ale z wyłączeniem prowadzonej przez nie działalności gospodarczej Podmioty kościelne Stowarzyszenia jednostek samorządu terytorialnego Spółdzielnie socjalne 5 Tamże, Art.42, 43

8 Spółki akcyjne, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz kluby sportowe będące spółkami, ale ich działalność nie jest nastawiona na osiągnięcie zysku Podmioty gospodarcze nie mogą angażować ani korzystać z usług wolontariuszy. Umowa z wolontariuszem: 6 Ustawa reguluje relacje zależności między dwiema stronami, czyli instytucją i wolontariuszem, na podstawie ustnej lub pisemnej umowy zwanej porozumieniem o współpracy w zakresie powierzonych zadań. Wolontariusz świadczy usługi na podstawie zawartego porozumienia o współpracy między nim a organizacyjną korzystającą z jego usług. Porozumienie to jest umową cywilną, a nie umową o pracę. Porozumienie może zostać zawarte w formie ustnej, jeżeli współpraca jest krótsza niż okres 30 dni. Natomiast okres współpracy dłuższy niż 30 dni musi zostać potwierdzony na piśmie. Korzystający z usług wolontariusza ma obowiązek zawarcia porozumienia pisemnego w każdym przypadku (niezależnie od długości okresu współpracy) na wyraźną prośbę wolontariusza. Elementy porozumienia: zakres, sposób i czas wykonywania świadczeń, możliwości rozwiązania porozumienia, określenie konieczności wykonywania świadczeń osobiście. Korzystający z usług wolontariusza ma obowiązek wydać mu pisemne zaświadczenie o wykonywanych przez niego pracach i zadaniach na rzecz organizacji. Wolontariusz może wystosować prośbę o zaświadczenie w trakcie lub po zakończeniu współpracy. Prawa i obowiązki instytucji korzystających z usług woluntarystycznych: 7 Obowiązujące przepisy prawne nakładają na organizacje zatrudniające wolontariuszy prawa i obowiązki, które dotyczą aspektów informacyjnych, materialnych i ochronnych. Organizacja korzystająca z usług wolontariusza ma obowiązek poinformować go o ewentualnym ryzku dla zdrowia i bezpieczeństwa, które jest związane z wykonywanymi świadczeniami, a także o sposobie ochrony przed zagrożeniami. Do obowiązków organizacji należy również zapewnienie bezpieczeństwa i higienicznych warunków wykonywania świadczeń oraz odpowiednich środków do ochrony indywidualnej. Organizacja nie jest zobligowana do przeprowadzenia szkolenia BHP. Organizacja musi pokryć koszty podróży służbowych i diet wolontariusza na zasadach dotyczących pracowników. Wolontariusz może w formie pisemnej odstąpić od tych świadczeń. 6 Tamże, Art.44 7 Tamże, Art. 45, 47

9 Korzystający może dobrowolnie pokryć inne koszta związane ze świadczonymi usługami przez wolontariusza, np. koszt szkolenia. Na korzystającym jest nałożony obowiązek do poinformowania wolontariusza o jego prawach i obowiązkach oraz umożliwić mu dostęp do tych informacji. Ubezpieczenie wolontariusza 8 Zgodnie z obowiązującymi przepisami jest wymagane ubezpieczenie wolontariusza przez dwa podmioty: organizację zatrudniającą ochotnika lub państwo, w zależności od długości okresu umowy z wolontariuszem. Organizacja ma obowiązek ubezpieczyć wolontariusza od następstw nieszczęśliwych wypadków w przypadku zawarcia porozumienia na czas krótszy niż 30 dni. Jeżeli porozumienie o współpracy jest zawarte na okres dłuższy niż 30 dni to wolontariusza obejmuje ubezpieczenie z tytułu nieszczęśliwych wypadków na mocy tzw. małej ustawy wypadkowej, czyli znowelizowanej "Ustawy o zaopatrzeniu z tytułu wypadków i chorób zawodowych nabytych w szczególnych okolicznościach". W tym przypadku organizacja nie musi samodzielnie ubezpieczać wolontariusza, gdyż robi to państwo za pomocą ZUS. Jeśli wolontariusz ulegnie wypadkowi lub dozna urazu w czasie wykonywanej pracy to przysługuje mu: renta z tytułu niezdolności do pracy, jednorazowe odszkodowanie, świadczenie zdrowotne w zakresie leczenia następstw wypadku lub choroby zawodowej. Korzystający może, ale nie musi opłacać składkę na ubezpieczenie zdrowotne wolontariusza, jeżeli nie jest on ubezpieczony z innego tytułu. Składka jest naliczana od kwoty najniższego wynagrodzenia podanego przez GUS. W przypadku śmierci wolontariusza, w skutek nieszczęśliwego wypadku, rodzinie przysługuje zasiłek pogrzebowy, renta rodzinna i jednorazowe odszkodowanie. Świadczenia są finansowane ze środków budżetu państwa. Organizacja może, ale nie musi ubezpieczyć wolontariusza w zakresie odpowiedzialności cywilnej, gdzie wszelkie roszczenia obydwu stron są kierowane do towarzystwa ubezpieczeniowego. (np. zniszczenie majątku organizacji) Wolontariat międzynarodowy 9 Wolontariusze mogą świadczyć usługi zarówno w Polsce, jak i za granicą. Obowiązują ich przepisy ustanowione prze państwo polskie, ale również ratyfikowane w tym zakresie umowy międzynarodowe. Zasady korzystania z usług wolontariuszy stosuje się także w przypadku wolontariuszy zagranicznych i cudzoziemców mieszkających legalnie w Polsce. 8 Tamże, Art.46 9 Tamże, Art.48

10 Jeżeli państwo polskie zawarło umowę z innym państwem lub organizacją międzynarodową, której przepisy w inny sposób regulują angażowanie i korzystanie z usług wolontariuszy, wtedy stosuje się zapisy tej umowy. Profil wolontariusza w Polsce W badaniach nad wolontariatem w Polsce realizowanych przez Stowarzyszenie Klon/ Jawor, czy CBOS autorzy wychodzili jednak także poza ścisłe rozumienie ustawowe wolontariatu. Polegało to na rozszerzeniu pojęcia wolontariatu także o nieodpłatną i dobrowolną działalność na rzecz swojej społeczności lokalnej, lub osób potrzebujących. Chodziło w tym wypadku o uchwycenie w badaniach działań o charakterze woluntarystycznym, które nie miały charakteru zinstytucjonalizowanego (w ramach organizacji pożytku publicznego ściśle określonych w ustawie). Do takich działań można bowiem zaliczyć także działalność chociażby w komitecie rodzicielskim, czy we wspólnocie parafialnej. Jak pokazują wyniki badania Klon/ Jawor 2008, w roku ,2%, czyli 4 mln Polaków wykonywało bezpłatną pracę na rzecz innych. W badaniu CBOS 2010 odsetek Polaków zaangażowanych w działalność społeczną w 2009 r. wyniósł 15%. Wyniki te się pokrywają, generalnie można powiedzieć, że aktywność tego typu dotyczy co siódmego mieszkańca naszego kraju. Wolontariusz to przeważnie osoba aktywna zawodowo, z reguły z wyższym wykształceniem (kadra kierownicza i wyżsi specjaliści) lub studenci i uczniowie. Na podstawie badań Stowarzyszenia Klon/Jawor oraz CBOS 10 grono polskich wolontariuszy można podzielić ponadto zasadniczo na 3 kategorie wiekowe: osoby uczące się (uczniowie i studenci do 25 roku życia), osoby o ustabilizowanej pozycji zawodowej (36-45 lat) oraz osoby w wieku poprodukcyjnym, czyli emeryci, dla których tworzone są programy aktywizacji po zakończeniu kariery zawodowej. Najmniej aktywne osoby mieszczą się w przedziale wiekowym Można to wiązać z tym, że stoją one u progu wejścia na rynek pracy i prowadzenia życia na własny rachunek; mniej czasu poświęcają na działalność woluntarystyczną. Z drugiej strony wśród osób młodych częstszym zjawiskiem jest emigracja zarobkowa, stąd mniejszy poziom zaangażowania w wolontariat krajowy w tej grupie wiekowej. Osoby młodsze (do 25 r. ż.) preferują działania oparte na jednorazowym akcjach, które są dynamiczne i nie zakładają wykonywania systematycznej pracy. Z kolei osoby nieco starsze (od 36 r. ż.) wolą pomagać w dłuższej perspektywie czasowej. Należy także zaznaczyć, że w ostatnich latach wzrosła liczba godzin, które są przeznaczane na działalność woluntarystyczną i na rzecz społeczności lokalnych. Tym samym idea wolontariatu jest stopniowo coraz bardziej rozpowszechniania w społeczeństwie. Na podstawie przywoływanych badań można powiedzieć, że wolontariuszami w Polsce zostają częściej osoby z wykształceniem wyższym lub średnim. Liczną grupę 10 Stowarzyszenie Klon/Jawor, Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z badao 2007, Warszawa 2008 oraz CBOS, aktywnośd Polaków w organizacjach obywatelskich , Warszawa 2010

11 wolontariuszy stanowią studenci kierunków humanistycznych, w tym należy wyszczególnić studiujących pedagogikę(ze wskazaniem na specjalizację pracy z dziećmi niepełnosprawnymi ruchowo i umysłowo). Dla młodych ludzi jest to okazja do zdobycia doświadczenia zawodowego, które może polepszyć ich pozycję wyjściową przy późniejszym poszukiwaniu pracy. Osoby z wykształceniem zawodowym podejmują rzadziej działania o charakterze woluntarystycznym. Na przestrzeni kilku ostatnich lat zniwelowała się różnica dotycząca poziomu uczestnictwa w praktykach woluntarystycznych ze względu na płeć. Istnieje niemal wyrównany poziom zaangażowania się w tego rodzaju działalność zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn. Najwięcej ochotników pod względem zróżnicowania regionalnego jest rekrutowanych z terenów Polski wschodniej i południowo-wschodniej, z kolei bardziej bierną postawą wyróżniają się mieszkańcy Polski południowej, południowo-zachodniej i północnej. Miejsce zamieszkania ma również wpływ na charakter świadczonych usług. W małych miejscowościach usługi woluntarystyczne są w mniejszym stopniu sformalizowane, przez co często nie znajdują odzwierciedlenia w statystykach. Praca dobrowolna i nieodpłatna jest najczęściej wykonywana w kręgu znajomych, rodziny czy na rzecz wspólnoty parafialnej. Liczniejsze społeczności lokalne lub zbiorowości terytorialne charakteryzuje większe zróżnicowanie jednostek i bardziej skomplikowany podział pracy. Stąd też istnieje więcej płaszczyzn do działania wolontariuszy. Usługi woluntarystyczne można świadczyć w organach administracji publicznej, organizacjach pożytku publicznego czy w miejscu pracy. Dlatego w większych ośrodkach miejskich częstszym zjawiskiem jest profesjonalizacja wolontariatu, czy jego świadczenie na rzecz organizacji pożytku publicznego, bądź organizacji sektora pozarządowego oraz spełniających ważne społecznie funkcje. Z kolei dochód, jak pokazują badania Klon/ Jawor, dzieli grupę wolontariuszy na dwie dychotomiczne kategorie. Osoby należące do skrajnych grup, czyli o najniższym (uczniowie i studenci) i najwyższym (powyżej 1000zł/członka rodziny) dochodzie są bardziej skłonni do angażowania się w działalność woluntarystyczną, niż osoby usytuowane w okolicach środka skali dochodów. Wynika to z tego, że osoby z tej kategorii są bardziej skoncentrowane na poprawie własnych warunków materialnych, niż osoby o już ugruntowanej pozycji finansowej lub pozostający (częściowo lub w całości) na utrzymaniu rodziców/ rodziny. Taki stan rzecz ma bowiem miejsce w dużej części wśród uczących się. Obszary działalności wolontariackiej Badania nad wolontariatem w Polsce pokazują szerokie spektrum obszarów działalności wolontariackiej. Poniżej prezentowane są najpopularniejsze pola aktywności wolontariackiej w Polsce: Pomoc najuboższym, bezdomnym i humanitarna Ratownictwo - OSP, GOPR, WOPR, inne Ekologia, ochrona środowiska, opieka nad zwierzętami Sport Edukacja, oświata, wychowanie młodzieży Zdrowie, rehabilitacja

12 Religia, działalność parafii Wspólnoty lokalne Zatrudnienie, praca zawodowa Organizacje młodzieżowe (np. harcerstwo, związki studenckie) Organizacje kobiece Partie, ugrupowania i ruchy polityczne Kultura, nauka i sztuka Turystyka i rekreacja Związki zawodowe Kontrola społeczna polityków i administracji publicznej Wspólnoty samopomocowe hobby Samorządy i izby zawodowe, cechy, organizacje pracodawców Ruchy społeczne, akcje i kampanie społeczne Ogółem, co pokazują badania zarówno Klon Jawor jak i CBOS, wolontariusze wybierają najczęściej organizacje charytatywne, które wspierają najuboższych i bezdomnych (2,5% ogółu wolontariuszy wg KJ 2008, 4% CBOS 2010). Porównywalnie dużą popularnością wśród ochotników cieszą się organizacje i ruchy religijne, wspólnoty parafialne oraz możliwość pomagania na misjach (2% ogółu wolontariuszy KJ wg 2008, 4,5% CBOS 2010). Ochotników można również spotkać w organizacjach o charakterze edukacyjnym, oświatowym, wychowawczym oraz w radach rodziców (2% ogółu wolontariuszy wg KJ 2007, 8% CBOS 2010). Wśród najliczniejszej grupy wolontariuszy, czyli uczniów i studentów tendencje rozkładają się nieco inaczej niż wśród ogółu. Młodzi ochotnicy angażują się najczęściej w zadania prowadzone przez organizacje sportowe (5,8% KJ 2008), ale nie jest im obca pomoc także w organizacjach charytatywnych (3,9% KJ 2008). W świetle badań młodzi wolontariusze działają również często na rzecz organizacji młodzieżowych (2,8% KJ 2008). Nieco mniejszym poziomem zainteresowania cieszą się działania na płaszczyźnie ekologicznej (2,1% KJ 2008), naukowej czy kulturalnej (1,9% KJ 2008) oraz wsparcie takich instytucji jak OSP, GOPR, WOPR (2,4% KJ 2008). Organizacje pożytku publicznego, które mają w swoich szeregach wolontariuszy, przygotowują im zakres obowiązków. Rodzaj powierzonych zadań jest uzależniony od profilu działania danej organizacji. Najczęściej zakres ten obejmuje: Prace porządkowe Prace promocyjne (zbieranie podpisów, rozdawanie ulotek) Pomoc osobom potrzebującym Prace organizacyjne, administracyjne Wyszukiwanie informacji Tłumaczenia tekstów Porady z danego zakresu Korepetycje Koordynację przedsięwzięć, projektów, (imprez, festynów)

13 Typy/ formy wolontariatu Formy działalności woluntarystycznej można podzielić ze względu na ich czas trwania oraz ze względu na charakter środowiska, w jakim to podejmowane są te praktyki. W pierwszej grupie mieści się wolontariat akcyjny, czyli krótkookresowy. Opiera się na pojedynczych, szybkich akcjach i jednorazowej pomocy, gdzie niemalże od razu jest widoczny efekt. Są to często sportowe przedsięwzięcia na dużą skalę lub zbiórki pieniędzy czy darów rzeczowych, gdzie wolontariusze pełnią funkcję pomocniczą. Przeciwieństwo stanowi wolontariat długookresowy, czyli bezterminowy. Ten rodzaj działalności wymaga stałej, regularnej pracy na rzecz organizacji lub osób indywidualnych i tym samym poświęcenia większej ilości czasu. Wolontariusz podejmuje współpracę z placówką, aby pomoc świadczyć w dłuższej perspektywie czasowej. W przypadku wolontariatu wyróżnionego ze względu na rodzaj otoczenia usługi woluntarystyczne są świadczone na trzech poziomach oddziaływania: lokalnym pośrednim wirtualnym Wolontariat lokalny jest podejmowany w najbliższym otoczeniu wolontariusza. Ze wsparcia i pomocy ochotników korzystają wspólnoty parafialne, ośrodki pomocy społecznej, domy kultury czy schroniska dla zwierząt. Na poziome pośrednim znajduje się wolontariat pracowniczy, który staje się nową formą aktywizacji pracowników. Działalność woluntarystyczna nie jest związana z miejscem zamieszkania. Pracownicy firm mając możliwość i poparcie pracodawców angażują się w pomoc na rzecz organizacji i placówek społecznych. Wykorzystują przy tym umiejętności i doświadczenie zawodowe, a z drugiej strony budują morale własnego zespołu. Z kolei e-wolontariat działa w środowisku wirtualnym na makropoziomie. E-wolontariuszem może zostać każda osoba potrafiąca obsługiwać komputer i mająca dostęp do Internetu. Skala tego zjawiska jest widoczna w zróżnicowanych inicjatywach, które są podejmowane przez ochotników w sieci. Polegają one na budowaniu wirtualnych encyklopedii i bibliotek zakładaniu internetowych grup wsparcia i grup samopomocowych aż po tworzenie portali edukacyjnych i serwisów dziennikarstwa obywatelskiego. Na pograniczu wolontariatu znajdują się woluntarystyka i workcampy, które opierają się na praktykach zagranicznych. Pogranicze w tym wypadku oznacza niejednokrotnie pobieranie pewnych świadczeń pieniężnych (oprócz refundacji kosztów), co w świetle polskiego prawa wyklucza pojecie wolontariatu. Woluntarystyka łączy ze sobą dwa elementy wolontariat i turystykę. Przybiera ona postać rocznej przerwy (gap year) od nauki lub pracy. W tym czasie wolontariusz pomaga lokalnym społecznościom w życiu codziennym, uczestniczy w projektach edukacyjnych, a przy tym podnosi swoje umiejętności z języków obcych i zwiedza dany zakątek świata. Natomiast workcampy skupiają zazwyczaj młodych ludzi, dla których stają się sposobem spędzenia wakacji za granicą. Wyjazd jest obostrzony kilkoma warunkami: należy uiścić składkę członkowską w organizacji, mieć ukończone 18 lat i komunikatywnie posługiwać się językiem angielskim. Wolontariusze działają w różnych

14 obszarach ekologii, archeologii, edukacji czy wykonują drobne prace fizyczne lub pomagają przy organizowaniu wydarzeń kulturalnych. Motywacje młodych wolontariuszy Na wykresie poniżej prezentowane są wyniki badań Klon Jawor odnośnie motywacji podejmowania wolontariatu. Respondentom została dana możliwość dokonania wielokrotnego wyboru. Najczęstszą motywacją, która przejawia prawie 2/3 wolontariuszy na poziomie deklaracji jest po prostu chęć niesiania pomocy innym (a to z kolei wynika z przekonań). Kolejnie dwie najczęstsze motywacje nie są już tak altruistyczne: 1/3 osób żywi przekonanie, że dzięki temu w ramach reguły wzajemności w przyszłości może się spodziewać odwzajemnienia pomocy, także 1/3 robi to, ponieważ odczuwa dzięki temu po prostu satysfakcję, przyjemność. Robienie czegoś dla innych podnosi w tym wypadku samoocenę a także w niektórych wypadkach pozwala na redukcję własnych napięć psychicznych wywołanych trudnym położeniem innych. Dla co piątego wolontariusza ważne jest zagospodarowanie czasu poprzez kontakt z ludźmi. Wolontariat bywa zaraźliwy. W tym wypadku jest to pozytywne zjawisko związane z konformizmem - 17% jako jedną z motywacji wskazało fakt, że ich znajomi się także udzielają. Należy wspomnieć także o kilku innych motywacjach, które mogą popychać młodych ludzi do działań woluntarystycznych na rzecz innych a nie znajdują odzwierciedlenia wprost

15 w statystykach. Będą to chęć rozwijania zainteresowań, czy potrzeba zmian. Istnieją także powody niewypowiadane wprost a często nieuświadamiane przez samych wolontariuszy: Snobizm, chęć podkreślenia swojej wyjątkowości, wyróżnienia się w szarym tłumie Zaczarowanie losu (K. Henne, SWPS): postawa ta wyraża się w przeświadczeniu, że łaskawość losu wyrażona osiągniętym sukcesem, by została podtrzymana musi zostać odwzajemniona zrobieniem czegoś dla innych. Aspekt dramaturgiczny autoprezentacja i dokumentacja dokonań w cv przed potencjalnym pracodawcą i próba wywarcia dobrego wrażenia Można zatem przyjąć, że największe prawdopodobieństwo wystąpienia zachowań prospołecznych występuje, gdy spełnione są dwa warunki w odniesieniu do podmiotu działającego: odczuwanie odpowiednio wysokiego poziomu empatii oraz dążenie do realizacji własnego interesu (rozumianego także jako korzyści emocjonalne). Jeśli chodzi o deklarowane powody nie podejmowania się działalności wolontariackiej, bądź społecznej respondenci w przywoływanym badaniu Klon/ Jawor wskazywali: Brak czasu Niezainteresowanie tematyką wolontariatu czy działalności społecznej Potrzeba zadbania w pierwszej kolejności o siebie i rodzinę Brak propozycji z zewnątrz Brak czegoś do zaoferowania Nieznajomość interesującej grupy/organizacji Fizyczna niezdolność Brak zaufania do działań tego typu organizacji Brak informacji nt. możliwości podjęcia takiej działalności Podejmowanie się podobnej działalności już w przeszłości Podsumowanie Wolontariusz w Polsce to najczęściej osoba młoda, która jest aktywna zawodowo i ma stabilną sytuację na rynku pracy. Najwyższym poziomem aktywności charakteryzują się osoby między 36 a 45 rokiem życia, a najniższym osoby w wieku 26 a 35 lat. Wolontariusz to z reguły osoba wykształceniem wyższym lub średnim (kadra kierownicza i specjaliści) albo posiada status ucznia lub studenta związanego z kierunkiem pedagogicznym lub humanistycznym. Częściej ochotnikami zostają osoby o najniższych lub najwyższych dochodach niż osoby średnio-sytuowane. Bardziej sformalizowane praktyki woluntarystyczne są świadczone w większych ośrodkach miejskich niż w mniejszych miejscowościach. Szczególnie młodzi ochotnicy angażują się częściej w akcje jednorazowe i krótkotrwałe niż w przedsięwzięcia o dłuższej perspektywie.

16 Największą popularnością wśród młodych wolontariuszy cieszą się organizacje sportowe, młodzieżowe, oraz pomoc charytatywna. Często będą to także OSP, GOPR, WOPR oraz organizacje ekologiczne. Wolontariat na podstawie przytoczonych badań oraz obserwacji jest czymś więcej niż samym działaniem. Jest on raczej konsekwencją pewnych przyjętych postaw życiowych, co silnie koreluje z wyznawanymi wartościami oraz poczuciem większego zaufania do współobywateli, wpływu na otoczenie czy optymizmu. Jednocześnie studenci wolontariusze przyznają, że poza wartością autoteliczną wolontariat pozwala im się realizować na różne sposoby. Cyniczne traktowanie go jako trampoliny do kariery nie jest w Polsce jeszcze zjawiskiem powszechnym. Bycie wolontariuszem jest dla młodego człowieka kwestią bardziej indywidualnych wyborów niż nacisków systemowych i kulturowych (jak np. w USA w przypadku traktowania aktywności społecznej jako warunku koniecznego przyjęcia na studia) Pomimo to sama forma wolontariatu staje się dla studentów coraz częściej przedmiotem kalkulacji w związku z poszerzaniem dostępnej oferty. Zdecydowanie się na którąś z jego licznych form może oznaczać określone korzyści pod kątem przyszłej atrakcyjności na rynku pracy, ale także możliwości spędzenia czasu, nawiązania znajomości czy podróżowania. Angażowanie się w wolontariat jeszcze na etapie szkoły ponadgimnazjalnej, bądź na studiach to dla młodych ludzi bardzo korzystna forma zdobywania doświadczeń i realizowania siebie jak pokazują statystyki, z reguły po 25 r. życia już zbyt dużo czasu i uwagi pochłania dążenie do ugruntowania pozycji zawodowej, czy sytuacji rodzinnej (aż do osiągnięcia stabilizacji) Korzyści z wolontariatu dla młodych ludzi to przede wszystkim: Zaspokojenie potrzeb obszaru potrzeb wyższego rzędu, samorealizacji, uznania i uczestnictwa Rozwój osobowości Definiowanie swoich mocnych i słabych stron w działaniu i w kontekście dynamiki grupowej, czy konkretnych zadań Możliwość podjęcia odpowiedzialności oraz wykazania się Możliwość wyjścia poza codzienność, doświadczania czy podróżowania przy minimalnych nakładach własnych Niekiedy możliwość pracy w międzynarodowym zespole, czy innej kulturze organizacyjnej, podniesienie poziomu kompetencji językowych Płynne i łatwiejsze wejście na rynek pracy Ostatni wymieniony aspekt ma szczególne znaczenie w obliczu wysokiego poziomu bezrobocia absolwentów szkół wyższych, stałego przyrostu ich bezwzględnej liczby oraz oczekiwań pracodawców. Te z kolei często rozmijają się z kwalifikacjami młodych kandydatów do pracy, którzy z reguły są do niej nie przygotowani po opuszczeniu murów uczelni. Dotyczy to w szczególności braku doświadczenia rozumianego jako umiejętności aplikowania zdobytej wiedzy w sytuacjach praktycznych oraz znajomości specyfiki branży i funkcjonowania firm.

17 Sporym mankamentem są także wymieniane przez pracodawców braki w zakresie komunikacji interpersonalnej, czy organizacji pracy. Ponadto struktura ofert pracy dla osób z wykształceniem wyższym pokazuje, że poza specjalistyczną wiedzą oczekuje się coraz częściej kandydatów o kompetencjach kierowniczych. Wolontariat stanowi zatem doskonałą szansę na wdrożenie się młodych osób w działalność odbiegającą od bezpiecznego środowiska uczelni i tym samym nabycie umiejętności pozwalających się wstrzelić w oczekiwania przyszłych pracodawców. Szczególnie w odniesieniu do absolwentów kierunków humanistycznych wolontariat jest szansą na wyróżnienie się spośród masy współtowarzyszy doli studenckiej. Dzieje się tak, ponieważ percepcja cech wolontariuszy wśród pracodawców sprawia, że stają się oni atrakcyjnymi pracownikami. Można zatem powiedzieć, że przy spełnieniu warunków koniecznych, acz w obliczu dużej konkurencji na rynku pracy niewystarczających jak: 1) potwierdzone certyfikatem/ certyfikatami kwalifikacje zawodowe, 2) odpowiedni poziom znajomości języków obcych, czy komputera, 3) inne kluczowe dla stanowiska i branży wymagania pracodawców - działalność wolontariacka i płynące z niej doświadczenia pozwalają w znaczący sposób zwiększyć szanse dostania wymarzonej dla absolwenta studiów wyższych posady. W obliczu korzyści w wymiarze jednostkowym, ale i społecznym należy w większym stopniu promować tego typu działalność w środowisku akademickim szczególnie poprzez: przedstawienie studentom różnorodnej oferty organizacji i programów wolontariackich uświadamianie studentom korzyści płynących z wolontariatu pod kątem zwiększania atrakcyjności na rynku pracy podkreślanie możliwości łączenia wolontariatu ze studiami (a nawet i pracą) z uwagi na z reguły większą elastyczność niektórych działań, niż praca zarobkowa Instytucją, która naturalnie wpasowuje się m. in. w te zadania są akademickie biura karier. Jak zauważa Dorota Pisula z BK UAM: Wczesny kontakt studenta (już na drugim lub trzecim roku) z Biurem Karier pozwala na przekazanie niezbędnych informacji, które ułatwią mu wzięcie odpowiedzialności za podejmowane decyzje edukacyjne i zawodowe oraz podjecie konkretnych działań przygotowywujących do późniejszego życia zawodowego. Z doświadczeń doradców zawodowych wynika, że podejmowanie prac dorywczych w trakcie nauki, praktyki wakacyjne i działalność wolontariacka w organizacjach oraz stowarzyszeniach pozytywnie wpływają na późniejsze poszukiwania stałej pracy. 11 Wspomniane wcześniej działania promocyjne nie mogą się jednak ograniczać do oddziaływania na studentów i absolwentów rejestrujących się w bazach biur karier, bądź udających się do placówek. Konieczne staje się wyjście im naprzeciw podczas targów pracy i imprez jak chociażby organizowane przez BK UAM Akademie rozwoju i Przedsiębiorczości. I wreszcie dodatkowym elementem aktywizacji wolontariackiej studentów w przypadku tak dużych uczelnie jak uniwersytety, powinno być także podejmowanie działań promocyjnych na poziomie wydziałów. 11 Red. Bondyra K. Pracodawcy kontra nauczyciele? Dostosowywanie potrzeb szkoleniowych i kwalifikacji mieszkańców powiatów ostrowskiego, krotoszyńskiego, pleszewskiego i jarocińskiego do wymogów regionalnego rynku pracy. Poznao

18