ROLA GENERAŁA WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO W WOJNIE POLSKO-BOLSZEWICKIEJ 1920 ROKU

Transkrypt

1 ACTA UNIVERSITATIS WRATISLAVIENSIS No 3079 SOCJOLOGIA XLIV WROCŁAW 2008 JERZY ZDAŃSKI Akademia im. J. Długosza, Częstochowa ROLA GENERAŁA WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO W WOJNIE POLSKO-BOLSZEWICKIEJ 1920 ROKU Władysław Sikorski rozpoczął służbę w wojsku II Rzeczypospolitej zanim jeszcze państwo polskie formalnie się odrodziło. Gdy dobiegała końca I wojna światowa, płk Sikorski przebywał w Hust na Węgrzech. Czekała go rozprawa przed austriackim sądem wojennym za wypowiedzenie posłuszeństwa naczelnemu dowództwu. Jednakże jesienią 1918 r., po interwencji wiedeńskiego Koła Polskiego, został zwolniony i znalazł się we Lwowie 1. Był to już kres istnienia monarchii austro-węgierskiej. Wynikały z tego nowe zadania bieg historii włączył Sikorskiego w polsko-ukraińskie zmagania na terenie Galicji Wschodniej. Już w październiku 1918 r. płk Sikorski kierował jedną z trzech konspiracyjnych organizacji wojskowych we Lwowie Towarzystwem Wzajemnej Pomocy Byłych Legionistów. Austria zakończyła w tym czasie okupację Galicji i nadchodził decydujący czas, w którym Polacy mogli liczyć na odzyskanie niepodległości. Sikorski, przeczuwając rychły konflikt z Ukraińcami, rozpoczął scalanie polskich jednostek wojskowych i wydał rozkaz, który miał za zadanie przygotowywać Polaków do walki z oddziałami ukraińskimi 2. Stał się on nieformalnym dowódcą obrony Lwowa. Dwa razy udało mu się zbiec z niewoli ukraińskiej. Działania prowadził nawet wówczas, gdy na mocy rozkazu Józefa Piłsudskiego dowódcą odsieczy Lwowa został gen. Bolesław Roja, co pozbawiło Sikorskiego ogólnego dowództwa. W walkach z Ukraińcami wykazał duże zdolności organizatorskie i umiejętność opanowania najgroźniejszej nawet sytuacji. Potrafił przewidzieć taktykę wroga i podjąć odpowiednie działania. 1 O. Terlecki, Władysław Sikorski, Kraków 1986, s L. Malinowski, Politycy II Rzeczypospolitej, Toruń, Warszawa 1995, s

2 444 JERZY ZDAŃSKI Walki polsko-ukraińskie na terenie Galicji Wschodniej były pierwszymi, w jakich Władysław Sikorski brał udział w służbie odrodzonej Rzeczypospolitej. Niedługo potem miał się sprawdzić w operacji na szerszą skalę, nad Polską bowiem zawisło już wówczas niebezpieczeństwo konfliktu zbrojnego. Zbliżała się wojna polsko-bolszewicka. DOWÓDCA GRUPY POLESKIEJ Już pod koniec lipca 1919 r. płk Sikorski skierowany został na front. Otrzymał zadanie dowodzenia nowo formowaną 9. Dywizją Piechoty, która miała operować na Polesiu. Front Poleski był w owym czasie przeznaczony do likwidacji, a w jego miejsce utworzono Grupę Poleską płk. Sikorskiego, której trzon miała stanowić 9. Dywizja 3. Józef Piłsudski, mianując Sikorskiego dowódcą tej dywizji, wierzył, że pułkownik zaprowadzi w niej porządek i dyscyplinę. Tak też się stało: zabrał się on ostro do pracy, m.in. oddając pod sąd 36 oficerów, którzy dopuszczali się rabunków 4. Sikorski przez dłuższy czas był związany z Polesiem. Nie znał tego terenu bagnistego, trudno dostępnego, poprzecinanego gęstą siecią rzek. W rozpoznaniu sytuacji w celu optymalnego wykorzystaniu Polesia jako terenu działań wojskowych pomogło mu zdobyte na Politechnice Lwowskiej cywilne wykształcenie, był bowiem inżynierem, specjalistą w dziedzinie dróg wodnych. Nieznane Sikorskiemu wcześniej możliwości strategiczne Polesia odkryła przed nim ponadto lektura dzieł Ignacego Prądzyńskiego i Ludwika Mierosławskiego. Efektem tych studiów był opublikowany w 1920 r. artykuł Polesie jako teren strategiczny. Urywki studiów 5. Autor wykorzystał w nim swe wiadomości z dziedziny inżynierii, koncentrując się jednak na kwestiach militarnych, co świadczy o pogłębianiu się jego zainteresowań dowódczych 6. Po objęciu dowództwa nad 9. Dywizją Piechoty Sikorski dążył do zdynamizowania działań na Polesiu. Późnym latem i jesienią 1919 r. toczyły się na tym terenie lokalne walki. Sikorski chciał opanować miejscowości Mozyrz i Kalenkowicze ze względu na biegnącą tamtędy ważną trasę kolejową. Mimo że działania miały się rozpocząć dopiero na wyraźne polecenie Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego, Sikorski już we wrześniu 1919 r. opracował plan takiej operacji. Zanim nadszedł rozkaz, Grupa Poleska wczesną zimą 1920 r., stosując metody 3 L. Wyszczelski, Generał Władysław Sikorski dowódca w wojnie polsko-rosyjskiej , [w:] Generał Władysław Sikorski jako dowódca i polityk europejski, Siedlce 2004, s J. Szczypek, Władysław Sikorski. Fakty i legendy, Rzeszów 1984, s Bellona 1920, nr 3. Cztery lata później Sikorski opublikował też pracę Polesie jako węzeł strategiczny wschodniego frontu, poświęconą temu samemu zagadnieniu. 6 R. Wapiński, Władysław Sikorski, Warszawa 1978, s. 98.

3 Rola Władysława Sikorskiego w wojnie 1920 roku 445 partyzanckie, uniemożliwiała bolszewikom przeprowadzenie planowanej koncentracji wojsk oraz zajęła dogodne pozycje do własnych działań zaczepnych. Objawiła się wówczas strategia Sikorskiego: dążenie do prowadzenia aktywnych działań nawet wówczas, gdy jego wojska znajdowały się w obronie 7. W czasie tych działań Sikorski sprawdził się jako dowódca polowy, obalając tym samym złośliwe komentarze o braku takich predyspozycji. Autorka jego biografii, Walentyna Korpalska, pisze: Jako dowódca cieszył się Sikorski wielkim autorytetem wśród podległych mu oficerów i żołnierzy. Pozwoliło mu to w trudnych chwilach wydobyć z żołnierzy największy wysiłek. Postawą swoją zmuszał do szacunku i posłuszeństwa [ ] Powierzone mu zadanie bojowe wykonał, jak mógł najlepiej, pokonując nastroje zwątpienia i zniechęcenia w podległych mu oddziałach 8. Wreszcie 26 lutego 1920 r. nadszedł rozkaz natarcia na Mozyrz i Kalenkowicze. Operacja ta miała na celu zdobycie bazy operacyjnej wroga, z której konsekwentnie prowadzone były wypady na pozycje zajmowane przez Grupę Poleską. Jednak przede wszystkim zdobycie Mozyrza i Kalenkowicz miało przeciąć ważną dla Sowietów linię kolejową, łączącą Mohylew na Białorusi z ukraińskim Żytomierzem. W dalszej perspektywie planowano podjęcie operacji wraz z wojskami Ukraińskiej Republiki Ludowej w celu oswobodzenia Kijowa i wyparcia bolszewików z miasta 9. Przygotowując się do ataku, Grupa Poleska została wzmocniona 15. Pułkiem Piechoty mjr. Józefa Wolfa i 2. Brygadą Jazdy płk. Zdzisława Kosteckiego oraz drobniejszymi formacjami kawalerii. Otrzymała też do dyspozycji dwa pociągi pancerne Piłsudczyk i Kaniów. Łącznie siły polskie liczyły około 7000 żołnierzy piechoty i 700 jazdy. Potencjał przeciwnika został oszacowany jako mniejszy; ponadto oddziały bolszewickie były w fazie przegrupowywania 10. Ofensywa polska rozpoczęła się 5 marca i trwała do 16 marca. Była prowadzona w bardzo trudnych warunkach atmosferycznych i terenowych. Polacy musieli się spieszyć, ponieważ nadchodziła wiosna, a roztopy mogły jeszcze bardziej utrudnić działania. Najgorszy dla płk. Sikorskiego był brak łączności z wojskami, a przez to nieposiadanie aktualnych danych o położeniu oddziałów polskich i sowieckich. Rzutowało to na wydawanie zarządzeń i rozkazów, które często okazywały się już nieaktualne wskutek zmieniającej się szybko sytuacji. Mimo trudności operacja zakończyła się pełnym sukcesem. Zdobycie Mozyrza oddawało w ręce polskie ważny port rzeczny na Prypeci. Rozbito dwie so- 7 L. Wyszczelski, op. cit., s W. Korpalska, Władysław Eugeniusz Sikorski. Biografia polityczna, Wrocław 1988, s G. Nowak, Władysław Sikorski w wojnie o niepodległość i granice Rzeczypospolitej w latach , [w:] Generał Władysław Sikorski szkice historyczne w 60. rocznicę śmierci, Z. Moszumański, J. Zuziak (red.), Toruń 2004, s L. Wyszczelski, op. cit., s

4 446 JERZY ZDAŃSKI wieckie dywizje. Polakom dostała się ponadto ogromna zdobycz w postaci taboru wodnego i kolejowego oraz broni i amunicji. Na cześć dowódcy akcji jednemu ze zdobycznych pociągów pancernych nadano nazwisko płk. Sikorskiego 11. Za udany atak na Mozyrz i Kalenkowicze Sikorski otrzymał awans do stopnia generała podporucznika (stosowny dekret w tej sprawie Piłsudski wydał 1 maja 1920 r. ze starszeństwem od 1 kwietnia 1920 r.). Gdy rok później Piłsudski, przyznając odznaczenia za całość działań wojennych przeprowadzonych w czasie wojny polsko-bolszewickiej, wymieniał zasługi Grupy Poleskiej, stwierdził, że zdobycie Mozyrza i Kalenkowicz odbyło się w trudnych warunkach klimatycznych oraz że akcja ta przywróciła korzystny układ strategiczny całego frontu 12. Bolszewicy jednak nie pozostali bierni i dość szybko przystąpili do odzyskiwania utraconych terenów. Grupa Poleska doszła aż do linii Dniepru, jednakże w połowie czerwca wskutek sowieckiej ofensywy na Ukrainie oraz wycofywania się polskich wojsk z tego terenu podjęto także decyzję o wycofaniu Grupy Poleskiej na zachód. 20 czerwca rozpoczął się odwrót oddziałów gen. Sikorskiego w kierunku Słucza i Horynia. Pomimo trudnych warunków oraz wzrastających nastrojów zniechęcenia i osłabienia żołnierzy, Sikorski panował nad sytuacją. Maciej Rataj napisał w swoich pamiętnikach: Cofał się w porządku, bodajże jedyny z swoją grupą na ogromnej przestrzeni znad Dniepru pod Modlin przez błota poleskie i mimo przebytej drogi odwrotnej, demoralizującej żołnierzy, potrafił utrzymać wśród swoich oddziałów dyscyplinę 13. To, że w oddziałach Sikorskiego panował ład, było zasługą zarówno osobistego autorytetu generała, jak i stosowanych przez niego środków represyjnych (m.in. rozstrzeliwania dezerterów). Ciężkie chwile nadeszły dla Sikorskiego i jego wojsk, gdy Wódz Naczelny wydał 27 lipca 1920 r. rozkaz utrzymania za wszelką cenę Brześcia. Według koncepcji Piłsudskiego pod Brześciem miała się rozegrać bitwa obronno-zaczepna, a po niej ofensywa w kierunku północno-wschodnim. Na temat realności planu marszałka opinie są podzielone. Ludzie wywodzący się z kręgu osób blisko związanych z Sikorskim uważali, iż plan był niemożliwy do zrealizowania w ówczesnych uwarunkowaniach oraz że utrzymanie Brześcia i stworzenie z miasta bazy wypadowej do dalszych działań przekraczało potencjał Grupy Poleskiej. Krąg piłsudczykowski był natomiast zdania, iż o niepowodzeniu zdecydowała postawa samego gen. Sikorskiego, który zbyt późno, wbrew woli dowództwa Frontu Północno-Wschodniego, przystąpił do wycofywania oddziałów Grupy Poleskiej do Brześcia i organizowania obrony 14. Walki pod Brześciem rozpoczęły się 28 lipca. Bolszewicy wykazali się niezwykłą determinacją i nacierali na miasto mimo ogromnych strat ludzkich. 11 G. Nowak, op. cit., s Por. R. Wapiński, op. cit., s M. Rataj, Pamiętniki ( ), Warszawa 1965, s L. Wyszczelski, op. cit., s ; por. W. Korpalska, op. cit., s. 99.

5 Rola Władysława Sikorskiego w wojnie 1920 roku 447 W tej sytuacji utrzymanie Brześcia stawało się niemożliwe. Gdy rozpoczynało się natarcie, Sikorski wyjechał do Białej Podlaskiej na spotkanie z wizytującym front gen. Józefem Hallerem. W chwili, gdy powrócił, niemożliwe było już przywrócenie wyjściowego położenia; generał jednak ponownie wykazał się zdolnościami opanowywania paniki i przywracania ładu w trudnej sytuacji. Po upadku twierdzy brzeskiej w nocy z 1 na 2 sierpnia 1920 r. pokierował odwrotem, a na linii Bugu jego oddziały pozostały do 4 sierpnia 15. DOWÓDCA 5. ARMII Dziwić może fakt, iż pomimo porażki pod Brześciem, Sikorski nie tylko nie poniósł z tego tytułu żadnych konsekwencji, ale na mocy decyzji Naczelnego Wodza z 6 sierpnia 1920 r. został mianowany dowódcą 5. Armii. Od razu otrzymał zadanie utrzymania przepraw na Narwi lub na Narwi i Orzycu. Rozkaz do przegrupowania z 6 sierpnia wyznaczał 5. Armii działania o charakterze pomocniczym, precyzując je w następujący sposób: od granicy niemieckiej do Pułtuska włącznie pododcinek 5 tej Armii pod dowództwem gen. ppor. Sikorskiego. Zadanie: trzymać przeprawy przez Narew i Orzyc, i przez kawalerię działać aktywnie na prawe skrzydło nieprzyjaciela. Wszelkie próby wdarcia się nieprzyjaciela rozbijać 16. Piłsudski w tym czasie miał duże uznanie dla zdolności organizacyjnych i dowódczych Sikorskiego, zapewne dlatego polecił mu wykonanie tak odpowiedzialnego zadania. W czasie, gdy wielu dowódców załamywało się podczas odwrotów i nie umiało sobie poradzić z chaosem w swoich oddziałach, Sikorski wykazał się niebywałym hartem ducha i umiejętnościami. Naczelne dowództwo widziało jednak słabość 5. Armii, która w owym czasie dopiero się formowała. Jej siły były skromne, część jednostek podlegała armii jedynie nominalnie, nie biorąc udziału w walkach na jej odcinku, część była reorganizowana po ciężkich stratach odwrotowych, jeszcze inne były improwizowane niemal dopiero na linii frontu. Z tego wynikał fakt, iż 5. Armii w rozkazie z 6 sierpnia powierzono zadania głównie defensywne i osłaniające. Pod wpływem wiadomości, że decyzje zawarte w Rozkazie do przegrupowania są znane Sowietom, 9 sierpnia zdecydowano się dokonać pewnych modyfikacji planu. Według nowego rozkazu zadanie 5. Armii polegać miało na nieprzepuszczeniu przeciwnika między Modlin a granicę, na osłonie linii kolejowej Modlin Mława, a w miarę rozwoju wydarzeń wojennych na uderzeniu na północną flankę nieprzyjaciela, obejściu go od północy i zepchnięciu na południe, ku Narwi. Zadania te formułował Rozkaz operacyjny specjalny nr z dnia 9 sierpnia 1920 własnoręcznie napisany przez gen. Tadeusza Rozwadowskiego 15 G. Nowak, op. cit., s Cyt. za: W. Korpalska, op. cit., s. 100.

6 448 JERZY ZDAŃSKI i podpisany m.in. przez Piłsudskiego i Sikorskiego. W celu wykonania tego zadania armia Sikorskiego została wzmocniona dodatkowymi formacjami, ale jej działania nadal miały charakter głównie pomocniczy. 11 sierpnia o godzinie gen. Sikorski oficjalnie objął dowództwo nad 5. Armią. Sytuacja w tym czasie była bardzo trudna, gdyż bolszewicy szybko parli na zachód, a marszałek Michaił Tuchaczewski skierował dużą ilość sił do głębokiego manewru na granicę pruską, w celu obejścia Warszawy od północy, z zamiarem sforsowania doliny Wisły i zaatakowania polskiej stolicy od wschodu. Stawiało to 5. Armię Sikorskiego w bardzo niebezpiecznej sytuacji, gdyż kierowały się na jej pozycje przeważające liczebnie wojska sowieckie. Sikorski, zdając sobie sprawę ze słabości swych oddziałów, starał się jednak panować nad wszystkim, a zwłaszcza zapobiegać chaosowi i dezercjom żołnierzy. Nie wahał się uciekać do przymusu i środków drastycznych, z rozstrzeliwaniem włącznie. W swojej książce Nad Wisłą i Wkrą pisał później: zaznaczam, że rozstrzeliwując szeregowych za ucieczkę z pola bitwy, tym bardziej nie cofnę się przed stosowaniem kary śmierci w stosunku do oficerów, którzy ponoszą pełną odpowiedzialność za stosunki panujące w podległych im oddziałach [ ] Nie dopuszczę do tego, by lekkomyślność czy bezmyślność niektórych oficerów zgubiła Ojczyznę. Złych oficerów usunę bezwzględnie, z dobrymi wytrwam na stanowisku i zwyciężę sierpnia gen. Rozwadowski wydał nowy rozkaz dla 5. Armii. Stawiał on przed wojskami Sikorskiego zadanie: powstrzymanie marszu Sowietów przez Pułtusk i Stary Gołymin po to, by 17. Dywizja Piechoty i inne oddziały wycofały się spokojnie na Nasielsk. Następnym krokiem miała być obrona przepraw przez Wkrę i kierowanie grupy kawalerii w okolice Szreńska, by uniemożliwić tym samym przedostanie się kawalerii sowieckiej w kierunku na Sierpc 18. Zadanie postawione przez Naczelne Dowództwo przed 5. Armią było w zasadzie niemożliwe do zrealizowania wskutek nacisku przeciwnika i słabości samej armii, której przydzielono zbyt szeroki pas obrony. Co więcej, oddziały Sikorskiego zamierzano wykorzystać także do prowadzenia ograniczonych działań zaczepnych, co jednak okazało się nierealne i rychło zarzucono ten pomysł. Gdy zatem w godzinach południowych 12 sierpnia na stanowisko dowodzenia 5. Armii w Nowym Dworze przybyli generałowie Tadeusz Rozwadowski i Maxime Weygand, po zapoznaniu się z położeniem wojsk własnych i nieprzyjacielskich, podjęto nowe decyzje dotyczące działań wojsk Sikorskiego. Miały się one skupić na obronie linii Wkry i nie dopuścić Rosjan zamierzających nacierać na Warszawę od północy. Następnie miały dokonać zwrotu zaczepnego i odrzucić dywizje rosyjskie za Narew. Nie sprecyzowano, kiedy owa operacja miałaby się 17 W. Sikorski, Nad Wisłą i Wkrą. Studium z polsko-rosyjskiej wojny 1920 roku, Lwów, Warszawa, Kraków 1928, s. 126 (jest to fragment rozkazu Sikorskiego z 14 sierpnia 1920 r.). 18 L. Wyszczelski, op. cit., s. 41.

7 Rola Władysława Sikorskiego w wojnie 1920 roku 449 rozpocząć, przewidywano jednak, że nie nastąpi to wcześniej, jak 14 sierpnia 19. W tym samym czasie Sikorski podejmował wiele działań, mających doprowadzić nie w pełni sformowaną jeszcze 5. Armię do gotowości bojowej. 13 sierpnia rozpoczęło się natarcie bolszewickie na Warszawę, z tym, że przeważające siły wroga kierowały się na pozycje zajmowane przez 5. Armię Sikorskiego, a nie jak przewidywało dowództwo polskie na przedmieście warszawskie, bronione przez 1. Armię gen. Franciszka Latinika. Wobec zaistnienia takiej sytuacji dowódca frontu gen. Haller i szef sztabu generalnego gen. Rozwadowski wymogli na Sikorskim wcześniejsze rozpoczęcie odciążającego natarcia nad Wkrą, choć 5. Armia nie była do takich działań jeszcze w pełni przygotowana. Gen. Sikorski, zdając sobie sprawę ze słabości swoich wojsk, sprzeciwił się wykonaniu tego zadania, twierdząc, że przyniesie ono niechybną porażkę, przyczyniając się przy tym do zagłady 5. Armii. Stwierdził, że jego oddziały a i to przy nadludzkich wysiłkach będą gotowe do przeprowadzenia akcji nad Wkrą najwcześniej 15 sierpnia. Wobec tak zdecydowanej postawy Sikorskiego dowódca Frontu Północnego płk Włodzimierz Ostoja-Zagórski zdecydował się na opóźnienie terminu ofensywy 5. Armii. Tymczasem gen. Sikorski wieczorem 13 sierpnia wydał rozkaz, w którym wyznaczył swoim oddziałom uderzenie następnego dnia z linii rzeki Wkry w kierunku północnym i północno-wschodnim celem rozbicia XV Armii rosyjskiej i sparaliżowania zamiarów nieprzyjaciela. W ten zaś sposób dowódca 5. Armii podporządkował się formalnie kontrowersyjnemu rozkazowi wydanemu przez gen. Hallera 20. Rano 14 sierpnia Sikorski zwrócił się do żołnierzy z odezwą: Sercem i myślą jest z Wami cały Naród. Cała Polska wierzy i ufa, że w walce, która się dziś na śmierć i życie zaczyna, jeden może być wyniki: Zwycięstwo i triumf wojsk Rzeczypospolitej Polskiej. Wytrwania i mocy! 21. Tego samego dnia też wydał Sikorski wspomniany już wcześniej rozkaz o rozstrzeliwaniu żołnierzy i oficerów siejących zamęt i defetyzm w szeregach. Na tym etapie walk ujawniła się ambicja gen. Sikorskiego, którą niewątpliwie starał się rozbudzić w nim Haller. Sikorski bowiem postawił przed swoimi żołnierzami zadania znacznie przekraczające ich możliwości: nie tylko odrzucenie III i XV Armii za Narew, ale też zmuszenie do odwrotu IV Armii. W tym czasie położenie 5. Armii było bardzo ciężkie. Dźwigała ona na swoich barkach większą część masy uderzeniowej rosyjskiego Frontu Zachodniego. Szczególnie ciężkie walki toczyły się nad Wkrą w rejonie Sochocina i Borkowa. Odrzucenie za Narew dwóch armii sowieckich znacznie przewyższało siły 5. Armii, ale sukcesem było już samo zahamowanie ich ofensywnych zapędów. Sikorski całą energię skupił na wyparciu III i XV Armii, nie bacząc na poważne 19 Ibidem, s Ibidem, s Cyt. za: L. Malinowski, op. cit., s. 168.

8 450 JERZY ZDAŃSKI zagrożenie ze strony Armii IV. Skierował ponadto do pierwszej linii większość sił, jakimi dysponował. Świadczy to, iż generał nastawiał się głównie na prowadzenie działań ofensywnych mimo niekorzystnego stosunku sił. Dla strony polskiej kluczem do zwycięstwa miało być opanowanie Nasielska i dążenie to stało się teraz naczelnym celem Sikorskiego. Działania w tym kierunku podejmowano głównie 16 sierpnia. Dzień wcześniej 5. Armia odniosła poważne sukcesy: powstrzymała natarcie XV i części III Armii w kierunku Wisły, wyparła nieprzyjaciela za Wkrę, przecięła linię kolejową Warszawa-Działdowo oraz zdezorganizowała system dowodzenia IV Armii 22. Generał Sikorski poważnie angażował się w działania wojenne, działał z wielką energią. Maciej Rataj pisał, że gdy 16 sierpnia zobaczył Sikorskiego: znać było trud wojny i straszliwą odpowiedzialność, którą dźwigał na sobie. Chudy, wyraz twarzy zmęczony, skóra prawie pergaminowa, pomarszczona. Zaimponował mi spokojem, równowagą, z jaką przyjmował meldunki, wydawał rozkazy; niezwykle sympatycznie uderzała także skromność urządzenia jego pokoju, mimo iż z pewnością można był znaleźć w Modlinie apartament bardziej wygodny 23. Dzień 16 sierpnia minął 5. Armii pod znakiem walk o Nasielsk. Przed południem trwały niezbyt udane próby zaktywizowania natarcia, później gen. Sikorski wydał rozkaz przeprowadzenia koncentrycznego natarcia na miasto z różnych kierunków. O godzinie do Nasielska wkroczyły pierwsze oddziały polskie. Zmagania o miasto były na tyle męczące dla żołnierzy, że nie podjęto pościgu za wycofującą się XV Armią, co początkowo nakazywał Sikorski. W tym okresie ujawniła się różnica w planach Sikorskiego oraz Naczelnego Dowództwa co do dalszych działań i zadań 5. Armii. Piłsudski i Haller uważali, iż najważniejszym celem wojsk pod dowództwem Sikorskiego powinno być odcięcie i zniszczenie IV Armii wojsk sowieckich, natomiast sam generał optował za kontynuacją akcji spychania XV Armii za Narew. Dopiero 18 sierpnia Sikorski formalnie podporządkował się dowództwu, decydując, że głównym zadaniem jego oddziałów będzie jednak zablokowanie dróg odwrotu IV Armii na wschód. Nadal jednak trwały dyskusje między Sikorskim a Hallerem co do linii zastawiania głównej blokady. Dowództwo 5. Armii słabo orientowało się także w kwestii zamierzonych kierunków odwrotu Sowietów, co utrudniało podjęcie konkretnych działań. Dopiero 20 sierpnia Sikorski zdecydował się na skierowanie całego wysiłku 5. Armii na dokończenie okrążenia i rozbicie sowieckiej IV Armii i 3. korpusu konnego. Działania podejmowane przez generała w tej fazie wojny oceniane są na ogół negatywnie. Zarzuca się mu zbyt późne podjęcie decyzji, błędy 22 L. Wyszczelski, op. cit., s M. Rataj, op. cit., s. 104.

9 Rola Władysława Sikorskiego w wojnie 1920 roku 451 w grupowaniu wojsk i mało energiczne ściganie uchodzących oddziałów bolszewickich 24. W efekcie zmagania okazały się niezwykle trudne, a ich przebieg krwawy. Rosjanie nawet w trakcie wycofywania dawali się mocno we znaki ludności polskiej. Sikorski nie pozostawał obojętny na napływające ciągle meldunki o mordach popełnianych przez bolszewików; stosował ostre represje wobec wziętych do niewoli, z wydawaniem kary śmierci włącznie. Trzeba jednak wziąć pod uwagę, że represje stosowano tylko wobec tych jeńców sowieckich, którym udowodniono mordy na ludności polskiej. Samo jednakże stosowanie tego typu metod też spotykało się niekiedy z negatywnym przyjęciem i wpływało ma ocenę Sikorskiego po latach. 25 sierpnia zakończyły się walki z przypartymi do granicy pruskiej oddziałami IV i XV Armii oraz 3. korpusem konnym. Zadania 5. Armii zostały wykonane, w związku z czym została ona rozwiązana 25. Oceniając działalność tej formacji, trzeba stwierdzić, że wykonała ona swoją misję na miarę skromnych możliwości, jakimi dysponowała. Przypadło jej w udziale dźwiganie uderzenia głównych sił Armii Czerwonej, prących na Warszawę. Dysproporcja sił w stosunku do XV i IV armii oraz korpusu konnego Gaja uniemożliwiały powodzenie szerszej akcji zaczepnej. Jednakże motywowany zagrożeniem 1. Armii gen. Franciszka Latinika Sikorski zdecydował się na takie działania. Mimo że podejmował je z niewiarą w powodzenie, działał bardzo konsekwentnie i ambitnie. Za błąd można uznać jedynie ociąganie się z podjęciem szybkiej akcji przeciw wycofującej się na wschód sowieckiej IV Armii i uchybienia poczynione podczas jej spóźnionego wykonywania. DOWÓDCA 3. ARMII Podczas gdy bitwa o Warszawę dobiegła końca, rola gen. Sikorskiego w wojnie polsko-bolszewickiej nie była jeszcze skończona. Na mocy decyzji Naczelnego Dowództwa został on 27 sierpnia mianowany dowódcą 3. Armii operującej na Lubelszczyźnie, od Włodawy do Sokala. Zadaniem tej formacji było powstrzymywanie ofensywnych zapędów I Armii Konnej dowodzonej przez marszałka Siemiona Budionnego oraz XII Armii wroga, które dążyły do powetowania sobie niepowodzeń doznanych pod Warszawą. Spory udział w podjęciu decyzji o mianowaniu Sikorskiego dowódcą 3. Armii miał szef Sztabu Generalnego, gen. Rozwadowski, który miał uznanie dla wodza 5. Armii i wysunął jego kandydaturę na nowe stanowisko. W. Korpalska podaje, że to gen. Rozwadowski mianował Sikorskiego dowódcą 3. Armii, jednak w rzeczywistości podobne nominacje nale- 24 G. Nowak, op. cit., s. 65; por. L. Wyszczelski, op. cit., s W. Korpalska, op. cit., s. 103.

10 452 JERZY ZDAŃSKI żały do prerogatyw Naczelnego Wodza. Rozwadowski mógł jedynie zaopiniować kandydaturę Sikorskiego 26. Sikorski zastąpił Zygmunta Zielińskiego, jednego z najstarszych generałów w Wojsku Polskim. Na nowym stanowisku Sikorski podjął energiczne działania, które zaowocowały odrzuceniem Armii Konnej Budionnego za Bug w wyniku bitew pod Zamościem, Komarowem i Tyszowcami. Odziały Budionnego nie zostały, co prawda, doszczętnie rozbite, jednak od tej pory nie stanowiły już zagrożenia dla strony polskiej. Po uporaniu się z armią konną kolejnym zadaniem wojsk pod dowództwem Sikorskiego było pobicie XII Armii i wyparcie jej z terenu Wołynia. Główne uderzenie miało być skierowane na Kowel siedzibę dowództwa XII Armii. Koncepcja ataku na miasto przedstawiona przez Sikorskiego nieco odbiegała od tradycyjnych rozwiązań stosowanych w czasie tejże wojny. Natarcie miało być realizowane poprzez rajd grupy pancerno-motorowej skierowanej na Kowel od północy, przy jednoczesnym natarciu sił głównych z rejonu Chełma. W planowaniu akcji ataku na Kowel z pewnością pomocne okazały się doświadczenia zdobyte przez Sikorskiego w czasie dowodzenia Grupą Poleską 27. Operacja 3. Armii na Kowel należy do najbardziej spektakularnych sukcesów Władysława Sikorskiego w czasie wojny 1920 r. Co prawda przeciwnik, z jakim przyszło się zmierzyć wojskom Sikorskiego, był już znacznie słabszy niż w pierwszej połowie sierpnia, jednak strona polska też nie zaangażowała wielkich sił w akcję ataku na Kowel. Mając w pamięci spóźnioną pogoń za wycofującą się IV Armią, tym razem Sikorski podjął działania pościgowe stosunkowo szybko, co zaowocowało odrzuceniem pobitej XII Armii za Horyń i Słucz. Działania na Wołyniu we wrześniu 1920 r. zaliczyć można do niezwykle błyskotliwych w karierze Sikorskiego. Podkreślić należy, że ugruntowały one pozycję generała wśród najlepszych dowódców operacyjnych. 3. Armia spełniła swe zdanie, jej część została podporządkowana 6. Armii działającej na obszarze południowego Wołynia i Podola. Dowództwo przeniesiono pod koniec września do Grodna. Tutaj rozpoczyna się ostatni epizod działalności Władysława Sikorskigo w wojnie polsko-bolszewickiej, związany z tzw. buntem na rozkaz gen. Lucjana Żeligowskiego 28. Jak się okazało, Sikorski miał współuczestniczyć w realizacji niekonwencjonalnego sposobu zajęcia Wileńszczyzny. Nie była to rola łatwa, gdyż generał, po pierwsze, był osobiście przeciwny takiemu rozstrzyganiu sprawy, a po drugie, miał formalnie wspierać akcję Żeligowskiego, przy oficjalnym jej potępieniu. Zdania historyków na temat tego, czy Sikorski był gotów, w zastępstwie wahającego się Żeligowskiego, dokonać na rozkaz Piłsudskiego zajęcia Wileńszczyzny, 26 Ibidem, s G. Nowak, op. cit., s W. Korpalska, op. cit., s. 104; por. R. Wapiński, op. cit., s

11 Rola Władysława Sikorskiego w wojnie 1920 roku 453 są podzielone. Z tym wiąże się też problem stosunków na linii Piłsudski Sikorski w owym czasie. Czy naprawdę marszałek darzył generała zaufaniem, czy jedynie z uwagi na jego zdolności organizacyjne i dowódcze był gotów powierzyć mu zajęcie Wileńszczyzny? Można domniemywać, że gdyby naprawdę stanął na czele 1. Dywizji Litewsko-Białoruskiej, dokonałby owego buntu. Stworzona w ramach dowodzonej przez Sikorskiego nowej 3. Armii grupa Bieniakonie była faktyczną, choć niejawną, bazą materialną dla akcji Żeligowskiego, a potem dla wojsk Litwy Środkowej. Wojna polsko-bolszewicka dobiegała końca. W życiu Władysława Sikorskiego stanowiła ona nie lada przełom. W ciągu dwóch lat z oficera organizującego grupę swych zwolenników we Lwowie stał się jednym z najważniejszych dowódców w wojsku polskim. Na początku 1921 r. Sikorski otrzymał wyróżnienia za udział w zmaganiach wojennych z bolszewikami. 28 lutego został awansowany do stopnia generała porucznika (generała dywizji), a niedługo potem znalazł się w grupie odznaczonych Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari (V klasa). Dwa lata później za akcję na Mozyrz i Kalenkowicze oraz dowodzenie 5. Armią został odznaczony Krzyżem Komandorskim Orderu Wojennego Virtuti Militari (II klasa), co było najwyższym odznaczeniem, jakie mógł otrzymać dowódca armii 29. Jak już nadmieniono, wojna 1920 r. ujawniła zdolności organizacyjne i dowódcze Władysława Sikorskiego, wysunęła go na czoło dowódców Wojska Polskiego. Generał swymi działaniami obalił teorie, jakie snuli jeszcze jego przeciwnicy z czasów legionowych, że jest dyletantem w sprawach wojskowych i unika walki na froncie. Cechowała go ogromna siła charakteru. Umiał zachować dyscyplinę w podległych sobie jednostkach, nawet w niełatwych momentach odwrotu. Był bardzo ambitny. Przed swoimi żołnierzami i podlegającymi mu oficerami stawiał wielkie wymagania trzeba tu powiedzieć, że częstokroć przekraczające ich możliwości i konsekwentnie dążył do realizacji celów. Oczywiście, nie ustrzegł się błędów, czego przykładem jest spóźniona decyzja o pościgu za wycofującą się IV Armią, jednak pozytywne strony jego działalności przeważają nad negatywnymi. Jako podsumowanie niechaj posłuży opinia wystawiona przez samego Józefa Piłsudskiego, który choć rozmijał się z Sikorskim w kwestiach politycznych, talenty wojskowe generała doceniał. W 1922 r. marszałek pisał o Sikorskim: Pod względem dowodzenia: Inteligentny, żywy umysł, lekki charakter obok wielkiej ambicji. Nadzwyczaj ambitny w obcowaniu z ludźmi, których umiejętnie i celowo zużytkowuje. Bardzo dobry organizator, umiejący szybko podzielić pracę, łatwo oceniający zdolności ludzi, o ile nie przysłoni mu wzroku taka czy inna 29 G. Nowak, op. cit., s

12 454 JERZY ZDAŃSKI prywata, do czego jest bardzo, o bardzo skłonny. Umie i lubi ryzykować i przy swojej obrotności daje sobie łatwo radę prawie w każdej sytuacji 30. BIBLIOGRAFIA Cieplewicz M., Generałowie polscy w opinii J. Piłsudskiego, Wojskowy Przegląd Historyczny 1966, nr 1. Korpalska W., Władysław Eugeniusz Sikorski. Biografi a polityczna, Wrocław Malinowski L., Politycy II Rzeczypospolitej, Toruń, Warszawa Nowak G., Władysław Sikorski w wojnie o niepodległość i granice Rzeczypospolitej w latach , [w:] Generał Władysław Sikorski szkice historyczne w 60. rocznicę śmierci, Z. Moszumański, J. Zuziak (red.), Toruń Rataj M., Pamiętniki ( ), Warszawa Sikorski W., Nad Wisłą i Wkrą. Studium z polsko-rosyjskiej wojny 1920 roku, Lwów, Warszawa, Kraków Szczypek J., Władysław Sikorski. Fakty i legendy, Rzeszów Terlecki O., Władysław Sikorski, Kraków Wapiński R., Władysław Sikorski, Warszawa Wyszczelski L., Generał Władysław Sikorski dowódca w wojnie polsko-rosyjskiej , [w:] Generał Władysław Sikorski jako dowódca i polityk europejski, Siedlce M. Cieplewicz, Generałowie polscy w opinii J. Piłsudskiego, Wojskowy Przegląd Historyczny 1966, nr 1, s. 326.