Opracowanie Obszar Badawczy Przedsiębiorstwa i Innowacje Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową

Transkrypt

1 Wykorzystanie koncepcji klastrów dla kształtowania polityki innowacyjnej i technologicznej państwa. Rekomendacje dla polityki stymulowania rozwoju klastrów w Polsce Opracowanie Obszar Badawczy Przedsiębiorstwa i Innowacje Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Gdańsk, kwiecień 2009

2 Spis treści PODSUMOWANIE KONCEPCJA KLASTRÓW I FORMY ICH WSPIERANIA... 5 Klastry podstawowe pojęcia i ich znaczenie... 5 Klastry jako mechanizm rozwoju i wzrostu konkurencyjności regionów i krajów... 7 Rola sektora publicznego w stymulowaniu rozwoju klastrów Dobre praktyki w zakresie polityki stymulowania rozwoju klastrów w wybranych krajach KLASTRY W POLSCE Rozwój klastrów w Polsce Przegląd doświadczeń i instrumentów w zakresie stymulowania rozwoju klastrów w Polsce KONCEPCJA POLITYKI STYMULOWANIA KLASTRÓW W OPARCIU O FUNDUSZE STRUKTURALNE ZałoŜenia i kierunki wsparcia Sposób wdraŝania polityki Sposób wyboru klastrów...błąd! Nie zdefiniowano zakładki. Zakres wsparcia i korzyści dla klastrów BIBLIOGRAFIA SPIS TABEL SPIS RYSUNKÓW ZAŁĄCZNIK 1 - CASE STUDY POLITYK KLASTROWYCH NA ŚWIECIE ZAŁĄCZNIK 2 KLASTRY W POLSCE WEDŁUG EUROPEAN CLUSTER OBSERVATORY ZAŁĄCZNIK 3 PRZEGLĄD DOSTĘPYCH INSTRUMENTÓW, KTÓRE MOGĄ WSPIERAĆ ROZWÓJ KLASTRÓW W POLSCE

3 PODSUMOWANIE Klastry definiowane jako skupiska przedsiębiorstw i innych podmiotów z określonych, powiązanych ze sobą branŝ, charakteryzujące się intensywnymi interakcjami (pomiędzy firmami, sektorem B+R i edukacji, instytucjami otoczenia biznesu oraz administracją) są postrzegane jako motory rozwoju i konkurencyjności. Dlatego teŝ stymulowanie rozwoju klastrów stało się istotnym elementem polityki rozwojowej w szeregu krajach, a takŝe w Unii Europejskiej. Ponadto w krajach takich jak Francja, Niemcy, czy Szwecja koncepcja klastrów została wykorzystana jako mechanizm alokacji i koncentracji środków przeznaczonych na działalność badawczo-rozwojową. Koncepcja klastrów jest wykorzystywana jako mechanizm alokacji i koncentracji środków publicznych, w tym przeznaczonych na działalność badawczo rozwojową. TakŜe w Polsce zaczyna przywiązywać się coraz większą wagę do stymulowania rozwoju klastrów, jakkolwiek polityka realizowana w tym zakresie wydaje się zbyt wąska. Często wspieranie rozwoju klastra sprowadza się bowiem jedynie do finansowania jakiegoś określonego podmiotu (koordynatora klastra) lub realizowanych przez niego inwestycji o wspólnym przeznaczeniu. Dzieje się tak m.in. w ramach działania 5.1. Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, jak równieŝ w regionalnych programach operacyjnych. Istnieje oczywiście szereg instrumentów, które mogą wspierać rozwój klastrów (np. finansowanie wspólnych projektów firm i jednostek B+R, odpowiedniej infrastruktury itp.), ale są one stosowane (dostępne) w sposób rozproszony. W niniejszym opracowaniu przedstawiamy koncepcję bardziej kompleksowej polityki stymulowania rozwoju klastrów w Polsce, która zakłada skoordynowanie i skoncentrowanie dostępnych instrumentów wsparcia publicznego na określonej liczbie klastrów o największym znaczeniu dla rozwoju kraju, wybranych w drodze konkursu. Koncepcja ta bierze pod uwagę fakt, iŝ rozwój klastra wymaga często interwencji w róŝnych obszarach, zarówno infrastruktury, kapitału ludzkiego, jak i prac badawczo-rozwojowych. Interwencje te będą kwalifikować się do róŝnych działań w ramach róŝnych programów operacyjnych i mogą być realizowane przez róŝne podmioty w ramach klastra. Podstawowe załoŝenia dla zaproponowanej polityki klastrowej dla Polski są następujące: 1) Wsparcie dla klastrów powinno zostać skierowane do klastrów o największym potencjale konkurencyjnym wykazujących obecnie konkurencyjnością międzynarodową, bądź dających realną szansę na zbudowanie takiej konkurencyjności w przyszłości. 2) Klastry kwalifikowane do wsparcia powinny zostać wybrane w oparciu o przejrzyste i obiektywne zasady w drodze specjalnych konkursów i przy zastosowaniu trzech grup kryteriów: i) istniejącego potencjału gospodarczego i naukowego, ii) strategii rozwoju na przyszłość, iii) partnerstwa zaangaŝowanych podmiotów. 3) Niezbędne jest skoncentrowanie środków na ograniczonej liczbie klastrów dysponujących największym potencjałem, tak aby stymulować rozwój tych, które mają rzeczywistą szansę osiągnąć międzynarodową konkurencyjność. 4) Wsparcie dla klastrów regionalnych i lokalnych powinno być dostępne ze środków regionalnych programów operacyjnych tj. z poziomu województwa, przy czym poszczególne województwa powinny mieć swobodę wprowadzenia preferencji dla swoich klastrów do regionalnej części PO KL. 5) Rozwój klastrów jest procesem długoterminowym. Polityka wspierania rozwoju klastrów musi uwzględniać ten czynnik i przewidywać wsparcie minimum w perspektywie średniookresowej 5 lat. 6) Wsparcie dla klastrów powinno być skierowane na obszary rozwojowe wzmacniające przyszły potencjał konkurencyjnych klastrów (przedsiębiorstw działających w klastrach), a nie petryfikujące obecną strukturę. W szczególności wsparcie powinno zostać przeznaczone na następujące rodzaje działalności: i) działalność badawczo-rozwojową, ii) wsparcie międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw, iii) rozwój jakości kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwach, iv) stymulowanie współpracy oraz v) powstawanie nowych firm. 3

4 Biorąc pod uwagę powyŝsze załoŝenia proponujemy stworzenie na poziomie krajowym schematów wsparcia dla dwóch rodzajów klastrów: konkurencyjnych i technologicznych, Proponujemy stworzenie na poziomie krajowym schematów wsparcia dla dwóch rodzajów klastrów: konkurencyjnych i technologicznych, które zostałyby wybrane w drodze specjalnych konkursów. które zostałyby wybrane w drodze specjalnych konkursów. W przypadku wyboru klastrów konkurencyjnych podstawowe znaczenie miałby potencjał ekonomiczny klastra (jakkolwiek wymagane byłoby takŝe zaplecze naukowe), zaś w przypadku klastrów technologicznych potencjał naukowy (poparty obecnością firm zainteresowanych rozwojem i wdroŝeniem danej technologii). W celu zmobilizowania i przyciągnięcia inicjatyw klastrowych o rzeczywistym potencjale gospodarczym i naukowym, naleŝy zaoferować zwycięskim klastrom (tj. podmiotom, które w nich funkcjonują) dostęp do środków publicznych (unijnych i krajowych) umoŝliwiających realizację róŝnego rodzaju projektów wpisujących się w uzgodnioną strategię rozwoju danego klastra. Ten ukierunkowany dostęp do środków publicznych w przypadku funduszy strukturalnych mógłby dokonywać się przez wprowadzenie preferencji (dodatkowych punktów) przy ocenie projektów z wybranych klastrów zgłaszanych do róŝnych programów operacyjnych lub zakwalifikowanie wybranych projektów jako projekty indywidualne i wprowadzenie ich na listy indykatywne. W przypadku alokacji krajowych środków na prace badawczo rozwojowe moŝna byłoby wprowadzić analogiczne preferencje lub wydzielone transze dla projektów zgłaszanych przez konsorcja wywodzące się z wybranych klastrów. Tak sformułowana polityka klastrowa moŝe być takŝe brana pod uwagę przy rozwijaniu koncepcji nowej polityki regionalnej zakładającej wybór strategicznych obszarów interwencji i koncentrację wsparcia publicznego. Klastry konkurencyjne wspierane w ramach polityki regionalnej miałyby znaczenie ponadregionalne, jakkolwiek mogłyby znajdować się nawet na terenie pojedynczego województwa i traktowane byłyby jako krajowe bieguny wzrostu. Klastry o charakterze regionalnym byłyby wspierane w ramach regionalnych programów operacyjnych i regionalnych programów rozwoju. NaleŜy podkreślić, Ŝe skuteczna polityka klastrowa powinna mobilizować szeroką koalicję partnerów (firm i organizacji biznesowych, instytucji edukacyjnych, naukowych i badawczorozwojowych, agend publicznych i innych instytucji otoczenia), która integrowałaby i zachęcała do podejmowania działań odpowiadających na potrzeby danego klastra (skupiska przedsiębiorstw). Jej narzędziem powinno być zdefiniowanie tych działań, przy wiodącej roli przedsiębiorstw skupionych w ramach klastra, a następnie ich implementacja przez róŝne podmioty klastra. Skuteczna polityka klastrowa powinna jednocześnie umoŝliwiać integrację i koordynację szerokiego wachlarza dostępnych instrumentów polityki publicznej. 4

5 1. KONCEPCJA KLASTRÓW I FORMY ICH WSPIERANIA Klastry podstawowe pojęcia i ich znaczenie Koncepcja klastrów zyskała w ostatnich latach ogromną popularność. Zarówno politycy, przedsiębiorcy, jak i naukowcy, coraz częściej odwołują się do niej w kontekście rozwoju gospodarki. Klastry są postrzegane jako kluczowe dla konkurencyjności i innowacyjności, a tym samym dla wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Dostępne przykłady z wielu krajów o róŝnym stopniu rozwoju wyraźnie wskazują, Ŝe klastry są istotnie związane z rozwojem gospodarczym, a przedsiębiorstwa osiągają znaczne korzyści z lokalizacji w klastrach. W Europie zidentyfikowano statystycznie ponad 2 tys. skupisk przedsiębiorstw 1, co oznacza, Ŝe na naszym kontynencie występuje znaczna liczba klastrów. Według Komisji Europejskiej brakuje jednak klastrów o znaczeniu światowym (world-class clusters) 2. NaleŜy przy tym dokonać wyraźnego rozróŝnienia między klastrem jako zjawiskiem gospodarczym, a inicjatywą klastrową zmierzającą do tworzenia nowych klastrów lub rozwoju juŝ istniejących. Najbardziej rozpowszechnioną definicją klastrów jest stworzona przez Michaela Portera 3, według której klastry to: geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branŝowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale równieŝ współpracujących. Klaster to geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale równieŝ współpracujących. M. Porter, 1986r. Komisja Europejska w komunikacie W kierunku światowej klasy klastrów w Unii Europejskiej 4 definiuje klaster jako grupę przedsiębiorstw, powiązanych podmiotów gospodarczych, i instytucji, które zlokalizowane są blisko siebie i osiągnęły wielkość wystarczającą do rozwinięcia specjalistycznego doświadczenia, usług, zasobów, dostawców i umiejętności. 5 Wspólny elementem większości definicji klastra jest aspekt koncentracji jednego lub większej liczby sektorów w danym regionie, jak równieŝ duŝe znaczenie sieci kontaktów i współpracy pomiędzy firmami i instytucjami. Klastry w sensie ekonomicznym nie są bowiem definiowane przez członkostwo, ale poprzez sąsiedztwo (bliskość) i wzajemne relacje podmiotów. Granice klastrów są zmienne i nie zawsze odpowiadają granicom administracyjnym. Zasięg klastra moŝe być określony przez odległość i czas, jaki ludzie są gotowi poświęcić na podróŝ do pracy oraz spotkania i kontakty z innymi przedsiębiorstwami i instytucjami. Nowe formy transportu i komunikacji, takie jak Internet, równieŝ wpływają na zmianę wymiarów i zasięgu klastra. 1 materiały źródłowe European Cluster Observatory: 2 COM(2008) 652, W kierunku światowej klasy klastrów w Unii Europejskiej, Komisja Europejska, Bruksela Porter M. 4 COM(2008) 652, W kierunku światowej klasy klastrów w Unii Europejskiej, Komisja Europejska, Bruksela Istnieje wiele definicji klastrów będących najczęściej pochodną kontekstu i celu ich wykorzystania. Z ekonomicznego punktu widzenia, istotne jest lepsze zrozumienie wpływu klastrów na konkurencyjność i wzrost. Inne definicje odnoszą się do innych celów, takich jak np. stworzenie ram prawnych dla wsparcia z funduszy publicznych. 5

6 Istnieje znaczna róŝnica między klastrami jako faktycznymi zjawiskami gospodarczymi, a skupiskami przedsiębiorstw, inicjatywami klastrowymi i politykami klastrowymi mającymi na celu tworzenie lub rozwój klastrów. W wielu pracach i dyskusjach terminy te uŝywane są jako synonimy, przez co mogą wprowadzać zamieszanie. Sam fakt istnienia znaczącego skupiska przedsiębiorstw z danej branŝy nie definiuje jeszcze klastra (kwestia intensywności interakcji i współpracy), jakkolwiek istniejące i aktywne klastry są niewątpliwe zauwaŝalne takŝe na poziomie statystycznym (np. w zakresie koncentracji branŝ i zatrudnienia na danym obszarze). W wielu krajach i regionach tworzona jest polityka klastrowa, która polega na opracowywaniu strategii, ustanawianiu priorytetów i alokacji funduszy w celu promowania rozwoju występujących na danym obszarze skupisk przedsiębiorstw. W rzeczywistości występuje wiele moŝliwych powiązań pojęcia klastrów i polityki klastrowej: klastry tworzą się spontanicznie bez wyraźnego wsparcia politycznego, klastry powstają w wyniku stymulacji poprzez politykę klastrową, mogą takŝe występować polityki klastrowe, które nie mają znaczącego wpływu na powstanie lub rozwój klastrów. Politykę klastrową moŝna zdefiniować jako szczególne działanie administracji na rzecz wspierania klastrów. MoŜe ona przybierać róŝne formy i dąŝyć do róŝnych celów. Polityki klastrowe w większości przypadków są wdraŝane poprzez konkretne programy na szczeblu krajowym lub regionalnym. Natomiast inicjatywa klastrowa moŝe być rozumiana jako "zorganizowane działania na rzecz rozwoju i wzrostu konkurencyjności klastrów w regionie, obejmujące przedsiębiorstwa, administrację i/lub środowisko nauki 6 W ramach inicjatywy klastrowej często powstają organizacje klastrowe, które odgrywają waŝną rolę jako koordynatorzy oraz dostawcy wyspecjalizowanych usług dla podmiotów z klastra. Organizacje klastrowe, czy teŝ koordynatorzy klastrów, to podmioty prawne zajmujące się koordynacją inicjatyw klastrowych i klastrów, w tym opracowywaniem zasad uczestnictwa i dostępu do wspólnej infrastruktury bądź działań. Utworzenie organizacji klastrowej lub sieci współpracy jest często wspierane przez władze na szczeblu regionalnym (najczęściej poprzez finansowanie niektórych działań) lub bardziej spontanicznie inicjowane w ramach rozwijania współpracy miedzy środowiskami gospodarki, administracji i nauki. Dojrzałe i skuteczne organizacje klastrowe w większości same ponoszą większość kosztów operacyjnych finansując się poprzez składki, sponsoring, opłaty za usługi i uczestnictwo w konferencjach oraz szkoleniach itp. Organizacje klastrowe często realizują projekty finansowane ze środków publicznych, dla których muszą zapewnić współfinansowanie. 6 Sölvell, Ö.; Lindqvist, G. & Ketels, C., The Cluster Initiative Greenbook, August 2003, Stockholm

7 Klastry jako mechanizm rozwoju i wzrostu konkurencyjności regionów i krajów Począwszy od publikacji M. E. Portera konkurencyjna przewaga narodów bardzo szybko wzrasta zainteresowanie klastrami, jak pewnym mechanizmem rozwoju, który moŝe wyjaśnić róŝnice w rozwoju gospodarczym regionów i krajów. Klastry są postrzegane jako forma organizacji produkcji o wysokim potencjale innowacyjnym, a tym samym odgrywająca kluczową rolę w kreowaniu konkurencyjności i rozwoju społeczno-gospodarczego. Dokonujące się obecnie w skali światowej, silne procesy globalizacji, rozwinęły i umocniły pozycję klastrów, jako jednego z kluczowych czynników rozwoju gospodarek regionalnych i krajowych. Im bardziej rynki ulegają procesom globalizacji, tym silniejsza jest tendencja do lokowania zasobów w regionach bardziej atrakcyjnych dla danej branŝy. Napływ zasobów do atrakcyjnych w zakresie wybranych branŝ regionów, wpływa na rozwój zlokalizowanych w danym regionie klastrów, które stymulują rozwój branŝy i specjalizację danego regionu. Dzięki klastrom, wiele europejskich regionów było zdolnych do wykorzystania swojego potencjału w branŝy, np. usług finansowych (Londyn), petrochemii (Antwerpia), kwiatów (Holandia), biofarmacji (region graniczny Dania - Szwecja). Rozwijające się klastry, zwiększając stopniowo swój zasięg, przyciągają ludzi, Klastry są postrzegane jako forma organizacji produkcji o wysokim potencjale innowacyjnym, a tym samym odgrywająca kluczową rolę w kreowaniu konkurencyjności i rozwoju społecznogospodarczego. technologie, inwestycje, jednocześnie poszukują innych klastrów, które mogłyby dostarczyć komplementarnych do specjalizacji klastra wyrobów, a z którymi mogliby rozpocząć współpracę. Wnioski, jakie płyną z licznych analiz empirycznych potwierdzają występowanie szeregu korzyści związanych z istnieniem na danym obszarze konkurencyjnych klastrów i wskazują, iŝ klastry mogą być rzeczywiście motorami rozwoju regionów i krajów. W szczególności wskazuje się w literaturze na trzy głownie korzyści jakie wiąŝą się z posiadaniem przez dany region konkurencyjnych klastrów: 1) szybszy wzrost gospodarczy - istnienie na danym obszarze silnych i konkurencyjnych klastrów przyczynia się do szybszego rozwoju danego regionu i wzrostu bogactwa społeczeństwa; 2) lepsze warunki dla rozwoju przedsiębiorstw - firmy zlokalizowane w klastrach mają ułatwiony dostęp do specjalistycznych dostawców i firm świadczących specjalistyczne usługi, a takŝe dostęp do głębszego i bardziej wyspecjalizowanego (o specyficznych kwalifikacjach) rynku pracy; 3) wzrost innowacyjności - firmy działające w klastrach są bardziej innowacyjne, co jest konsekwencją lepszej moŝliwości współpracy z zapleczem naukowo-badawczym, występowaniem silnej presji konkurencyjnej (ze strony innych firm z klastra) niejako wymuszającej wprowadzanie nowych rozwiązań oraz istnienia środowiska stymulującego powstawanie nowych firm tzw. firm odpryskowych 7. W świetle badań empirycznych, istnieje związek między klastrami i regionalną specjalizacją a dobrobytem (patrz: Rysunek 1). Regiony z większym udziałem zatrudnienia w branŝach 7 Firma spin-off to nowe przedsiębiorstwo, które powstało w drodze usamodzielnienia się pracownika/ów przedsiębiorstwa macierzystego lub innej organizacji (np. laboratorium badawczego, szkoły wyŝszej), wykorzystującego/ych w tym celu intelektualne zasoby organizacji macierzystej. Firmy spin-off, w przeciwieństwie do firm spin-out, posiadają charakter przedsięwzięć niezaleŝnych od organizacji macierzystej [Matusiak K.B. [red.], Innowacje i transfer technologii słownik pojęć, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2005]. 7

8 naleŝących do silnych klastrów, cieszą się większym dobrobytem (mierzonym w PKB), o czym świadczy unosząca się ku górze linia trendu. Rysunek 1 Siła klastra a dobrobyt regionu w krajach UE-15 Źródło: European Commission, Innovation Clusters in Europe, A statistical analysis and overview of current policy support, DG Enterprise and Industry Report, Istnieje równieŝ związek pomiędzy występowaniem i rozwojem klastrów a innowacyjnością gospodarek i przedsiębiorstw. Według wyników badania Innobarometer przeprowadzonego w roku 2004, przedsiębiorstwa naleŝące do klastra były bardziej innowacyjne od pozostałych ankietowanych podmiotów: 78% innowacyjnych przedsiębiorstw działających w klastrze wprowadziło ostatnio nowe lub istotnie ulepszone produkty wobec 74% zanotowanych dla ogółu innowacyjnych przedsiębiorstw. Podobnie, przewagę tej grupy przedsiębiorstw widać w przypadku wprowadzania nowych, innowacyjnych technologii produkcji - 63% wobec 56%. 53% innowacyjnych przedsiębiorstw działających w klastrze prowadzi badania marketingowe wobec 33% ogółu innowacyjnych podmiotów. 12% innowacyjnych firm aplikowało o uzyskanie patentu, 14% o uzyskanie znaku towarowego. Te same proporcje w przypadku przedsiębiorstw klastrowych wyniosły w obydwu kategoriach 29%. 8 z 10 klastrów z krajów unijnych rozszerzyło swoje usługi, a 53% zgodziło się, Ŝe przyczyniło się do tego uczestnictwo w klastrze. 65% menedŝerów przyznaje, Ŝe klaster pomaga im w zwiększeniu dostępu do lokalnych / regionalnych rynków. Większość z nich twierdzi równieŝ, Ŝe działanie w klastrze zwiększa ich konkurencyjność na rynku krajowym. 8 European Commision, Innobarometer on cluster s role in facilitating innovation in Europe. Analytical Report., Eurobarometer

9 Szereg czynników, ulegają wzrostowi wraz z rozwojem klastra, takich jak wzrost innowacyjności, zasięgu działania, zatrudnienia, wynagrodzenia 9, wpływają bezpośrednio na wzrost konkurencyjności i poziomu rozwoju całego regionu i kraju. AŜ 7 z 19 regionów (patrz: Rysunek 2), które w ramach badania European Cluster Observatory 10 otrzymały co najmniej 25 gwiazdek (wskazujących na występowanie w ich gospodarkach silnych klastrów), naleŝało do najbardziej innowacyjnych regionów w Europie według rankingu Regional Innovation Scoreboard Rysunek 2 Klastry a innowacyjność regionów Źródło: European Commision, Innovation Clusters in Europe, A statistical analysis and overview of current policy support, DG Enterprise and Industry Report, Szereg badań empirycznych wskazuje więc, iŝ klastry przyczyniają się do powstania lepszych warunków do funkcjonowania i rozwoju przedsiębiorstw. Podmioty zlokalizowane w klastrze charakteryzują się wyŝszym poziomem efektywności wynikającym z dostępu do zasobów (w tym np. zasobów ludzkich) i wyspecjalizowanych dostawców oraz krótszym czasem reakcji na zmiany gospodarcze niŝ ma to miejsce poza klastrem. 12 To połączenie mocnych stron jest często uznawane za podstawę globalnej konkurencyjności. Dzięki bliskości lokalizacji firmy korzystają z ogólnych i technologicznych efektów aglomeracyjnych w postaci efektu skali i zakresu, które wpływają na ich efektywność. 9 OECD, Globalisation and Regional Economies, OECD Reviews of Regional Innovation, Materiały źródłowe European Cluster Observatory: 11 Maastricht Economic and Social Research and training centre on Innovation and Technology, European Regional Innovation Scoreboard 2006, Trendchart Innovation Policy in Europe, Cluster policy in Europe. Europe Innova Cluster Mapping Project, Oxford Research AS,

10 Podmioty w ramach klastra korzystają z przenikania się róŝnych systemów regionalnych gospodarczego, społecznego i instytucjonalnego. Elementy takie jak reputacja, wzajemne zaufanie, wspólna płaszczyzna dyskusji znacząco ułatwiają prowadzenie biznesu. Przepływ wiedzy w ramach klastra jest uzaleŝniony od zaufania miedzy partnerami. Zaufanie to moŝe być jednak rozwijane poprzez częste bezpośrednie kontakty, które są stymulowane przez aktywność organizacji klastrowych. Promując sieciowanie i współpracę, z biegiem czasu inicjatywy klastrowe wykształcają szereg norm, instytucji, sieci miedzy uczestnikami, które ułatwiają działalność w ramach klastra nie zaburzając zasad konkurencji rynkowej. 13 Klastry sprzyjają równieŝ powstawaniu nowych firm nowopowstałe firmy są bardziej uzaleŝnione od zewnętrznych dostawców i partnerów, z których większość operuje w ramach klastra. Badanie przeprowadzone przez Wennberga i Lindqvista w 2008 roku na ponad 4 tys. nowopowstałych firmach w Szwecji wskazuje, Ŝe firmy zlokalizowane w klastrach generują więcej miejsc pracy oraz większe przychody z tytułu podatków do budŝetów regionów. Badanie wykazało takŝe silne dowody na pozytywny wpływ lokalizacji w klastrze na zdolność przetrwania nowopowstałych firm European Commision, Innovation Clusters in Europe, A statistical analysis and overview of current policy support, DG Enterprise and Industry Report, Wennberg, K. & Lindqvist, G. (2008) How do entrepreneurs in clusters contribute to economic growth?, SSE/EFI Working Paper Series in Business Administration, No 2008:3, Stockholm: Stockholm School of Economics. 10

11 Rola sektora publicznego w stymulowaniu rozwoju klastrów W ostatnich latach w Europie i na świecie rozpoczęto realizację wielu polityk mających na celu wspieranie istniejących klastrów i tworzenie korzystnych warunków dla powstawania nowych. Obecnie, zidentyfikowano ponad 130 programów wspierania klastrów w 31 krajach Europy. 15 Prawie wszystkie państwa członkowskie UE mają aktualnie wdroŝone programy wsparcia na szczeblu krajowym i/lub regionalnym, co sugeruje, Ŝe są one kluczowym elementem krajowych i regionalnych strategii na rzecz konkurencyjności i innowacji. Inicjowanie i wdraŝanie polityki klastrowej jest motywowane róŝnymi względami. Przykłady takie jak Dolina Krzemowa w USA zwiększyły zainteresowanie klastrami oraz nasiliły dąŝenia do implementowania polityki ukierunkowanej na klastry w innych regionach. Polityki klastrowe mają najczęściej na celu stymulowanie rozwoju gospodarczego i innowacyjności poprzez zaadresowanie występujących bądź mogących wystąpić niedoskonałości rynku, które mogą utrudniać przepływ wiedzy i technologii między poszczególnymi aktorami. Niedoskonałości te mogą wynikać m.in. z niedostatecznej koordynacji, asymetrii informacji czy historycznie uwarunkowanej ścieŝki rozwoju poszczególnych regionów (path dependency). Prawie wszystkie państwa członkowskie UE mają aktualnie wdroŝone programy wsparcia na szczeblu krajowym i/lub regionalnym, co sugeruje, Ŝe są one kluczowym elementem krajowych i regionalnych strategii na rzecz konkurencyjności i innowacji. Słabość koordynacji wynika przede wszystkim z faktu, iŝ poszczególne podmioty w klastrze nie rozwaŝają zewnętrznych skutków działań, które wpływają na innych, co moŝe spowodować niedostatek niezbędnych działań i inwestycji. Asymetria informacji moŝe dotyczyć kroków, jakie naleŝy podjąć dla uzyskania jak najlepszego efektu działań. Takie informacje często są rozproszone pomiędzy róŝnymi podmiotami, w szczególności jeŝeli nie istnieje miedzy nimi sprawna komunikacja. Uwarunkowana ścieŝka rozwoju opiera się natomiast na załoŝeniu, Ŝe podmioty korzystają obecnie (bez ponoszenia bieŝących kosztów) z inwestycji dokonanych w przyszłości i jednocześnie nie biorą pod uwagę przyszłych, długoterminowych korzyści związanych z inwestycjami wymagającymi ponoszenia kosztów w chwili obecnej. Polityka oparta na koncepcji klastrów oferuje moŝliwość lepszego ukierunkowania róŝnych polityk przez wykorzystanie synergii między nimi oraz usunięcie przeszkód i barier dla lepszego rozwoju gospodarczego. W tym sensie polityka klastrowa jest istotnym elementem budowy silnych systemów innowacyjnych, które są postrzegane jako podstawa wzrostu. Badania przeprowadzone w ramach European Innovation Scoreboard 16 wskazują, ze istnieje silny związek między krajowym systemem innowacyjnym a innowacyjnością przedsiębiorstw. Innowacje w przedsiębiorstwach rozwijają się intensywnie tylko wtedy gdy sprzyjają im korzystne warunki ramowe. Istnieje wiele przykładów dobrych praktyk w zakresie polityki klastrowej, nie ma jednak jednego modelu polityki, który mógłby być zastosowany we wszystkich krajach i regionach. NaleŜy wziąć pod uwagę specyficzne gospodarcze i administracyjne uwarunkowania danego kraju i regionu. Polityka klastrowa odzwierciedla często pozycję w globalnej konkurencji jaką kraj lub region chciałby osiągnąć w perspektywie średniookresowej opierając się na istniejących mocnych stronach oraz zaangaŝowaniu róŝnych podmiotów innowacyjnych do podąŝania we wspólnym kierunku. Częstym ryzykiem jest jednak zbyt mała waga przywiązana do oceny przewagi komparatywnej regionu lub kraju w odniesieniu do konkurencyjnych lokalizacji. Innymi słowy, istnieje ryzyko, Ŝe strategie będą zbyt nastawione do wewnątrz, bez uwzględnienia warunków zewnętrznych.. 15 Materiały źródłowe INNO-Policy Trendchart, 16 Materiały źródłowe European Innovation Scoreboard. 11

12 Polityka klastrowa moŝe przybrać róŝne formy odzwierciedlające róŝne cele. Pierwsza i najbardziej horyzontalna kategoria dotyczy polityki nakierowanej na tworzenie korzystnych mikroekonomicznych warunków prowadzenia biznesu na rzecz wzrostu gospodarczego i innowacji, które pośrednio takŝe stymulują powstawanie i rozwój klastrów. Druga kategoria obejmuje tradycyjne polityki przemysłowe, badawcze i regionalne które wykorzystują podejście klastrowe w celu zwiększenia efektywności konkretnego instrumentu. Trzecia kategoria obejmuje polityki rozwojowe mające na celu utworzenie, mobilizację lub wzmocnienie danego rodzaju klastrów skutkujące powstawaniem poszczególnych inicjatyw klastrowych. 17 ChociaŜ wiele klastrów powstało spontanicznie bez wsparcia polityki, rola sektora publicznego we wspieraniu działań na rzecz klastrów jest uwaŝana przez wiele firm za bardzo waŝną. Badania przeprowadzone w ramach Innobarometru 18 w 2006 roku wskazują Ŝe średnio ponad 2/3 menadŝerów firm będących uczestnikami klastrów jest przekonanych o fundamentalnej lub bardzo istotnej roli sektora publicznego w rozwoju klastrów. Jednym z najtrudniejszych wyzwań związanych z polityką i programami klastrowymi jest mierzenie ich efektów, które są w większości pośrednie i oddziałują obok szeregu innych czynników (np. rynkowych). Zwykle wskaźniki pomiaru efektów polityki klastrowej obejmują: liczbę utworzonych nowych przedsiębiorstw, dynamikę wzrostu produkcji, przychodów lub eksportu, liczbę innowacji wyprodukowanych we współpracy róŝnych podmiotów itp. Jednak takie szczegółowe dane są bardzo trudne do zgromadzenia. To sprawia, Ŝe bardzo cięŝko jest określić jasne powiązania przyczynowo-skutkowe pomiędzy programami i politykami klastrowymi a ich potencjalnym wpływem na gospodarkę. Ponadto trudności sprawia przyjęcie odpowiedniego horyzontu czasowego, poniewaŝ niektóre korzyści gospodarcze i społeczne uwidaczniają się dopiero w perspektywie długoterminowej. Wobec powyŝszych problemów polityki i programy klastrowe powinny być takŝe oceniane w odniesieniu do oczekiwań zainteresowanych stron (uczestników klastra). Często występują rozbieŝności między oczekiwaniami beneficjentów a mechanizmami wsparcia oferowanymi przez polityki klastrowe i programy na nich oparte. 17 SEC (2008) 2637 The concept of clusters and cluster policies and their role for competitiveness and innovation, European Commission Brussels Innobarometer on cluster s role in facilitating innovation in Europe, European Commission, Brussels

13 Dobre praktyki w zakresie polityki stymulowania rozwoju klastrów w wybranych krajach Szereg państw europejskich zaadaptowało podejście klastrowe na szczeblu narodowym jako element swojej polityki ekonomicznej. Długie tradycje wykorzystania klastrów w gospodarce posiadają Holandia i Dania. TakŜe Finlandia oraz Szwecja wykorzystują klastry dla ustalania priorytetów rozwoju ekonomicznego. Kraje takie jak Francja, Niemcy czy Hiszpania wykorzystują koncepcję klastrów do rozwoju ekonomicznego poszczególnych regionów lub obszarów gospodarczych. Studia przypadków poszczególnych krajów wskazują, Ŝe nawet wśród róŝnych programów, celów i zadań istnieje szereg podobieństw. Wszystkie programy wskazują na korzyści ze wspierania powiązań między podmiotami w celu wykorzystania pozytywnych efektów współpracy w ramach klastrów. Odnosi się to nie tylko do interakcji między firmami, ale takŝe między firmami i instytucjami badawczymi oraz administracją. Programy te uŝywają podobnych narzędzi wspierania zarówno wiodących sektorów zaawansowanej technologii oraz przemysłów aktualnie restrukturyzowanych. Znaczna liczba krajów przyjęła strategię oferowania wielu programów, które na róŝne sposoby wspierają klastry i regionalne specjalizacje. Tabela na końcu rozdziału pokazuje niektóre z najbardziej znaczących programów w róŝnych krajach. Mimo Ŝe nie jest to wykaz wszystkich polityk podane przykłady wskazują róŝnorodność podejść w zakresie polityk, obszaru wsparcia i narzędzi wykorzystywanych w róŝnych krajach UE i OECD Cele polityk klastrowych Krajowe programy wspierania klastrów mają swoje źródło w trzech głównych obszarach: polityki regionalnej, polityki naukowo-technologicznej i polityki gospodarczej. Większość programów klastrowych w krajach OECD łączy więcej niŝ jeden rodzaj polityki. Z jednej strony rządy wielu krajów wspierają tworzenie inicjatyw klastrowych w celu zwiększenia koordynacji i wspólnego rozwiązywania problemów. Inicjatywy Krajowe programy wspierania klastrów klastrowe często powstają bez interwencji mają swoje źródło w trzech głównych administracji, ale w większości krajów obszarach: europejskich wsparcie odgrywa waŝną rolę polityki regionalnej, przynajmniej w początkowych etapach polityki naukowo-technologicznej i rozwoju inicjatywy. Z drugiej strony, rządy decydują się na uruchomienie specyficznych polityki gospodarczej. działań, np. w ramach wdraŝania regionalnych strategii innowacji, które zapewniają warunki do planowania działań innowacyjnych i uzupełniają inwestycje prywatnych firm. JeŜeli w regionie nie ma zorganizowanych inicjatyw klastrowych trudniej jest skierować wsparcie tam, gdzie istnieją najbardziej istotne bariery konkurencyjności. Bardziej skuteczne jest zatem podejście, w którym funkcjonalne działania wpierające są pochodną uzgodnień w ramach inicjatyw klastrowych odpowiadającym ich specyficznym potrzebom (związanymi np. z inwestycjami w infrastrukturę badawczą lub działaniami eksportowymi). Szereg polityk klastrowych w Europie skłania się do łączenia elementów róŝnych polityk przykładając do nich jednak inną wagę w zaleŝności od kraju. Programy zapewniają finansowanie szeregu ukierunkowanych działań, ale wymagają istnienia instytucjonalnej platformy współpracy, która moŝe nimi zarządzać nimi. Szwedzki program Vinnväxt czy francuski Poles of Competitiveness zapewniają środki na wiele działań związanych z szeroko rozumianą poprawą potencjału innowacyjnego uczestników inicjatywy. Natomiast austriackie inicjatywy klastrowe otrzymały dofinansowanie na ustanowienie ram instytucjonalnych a następnie musiały przyciągnąć dodatkowe publiczne lub prywatne fundusze na realizację poszczególnych działań. 13

14 Kilka programów integruje wszystkie trzy rodzaje polityk regionalną, naukową i gospodarczą w niektórych przypadkach angaŝując duŝe środki i wsparcie ze strony administracji. Z biegiem czasu polityka klastrowa w wielu krajach ewoluowała od programów wspierających rozwój sektora MSP do programów wspierających międzynarodową konkurencyjność klastrów skupiających się na technologii i innowacyjności. Aktualnie znaczna liczba programów wspierających klastry, szczególnie w krajach europejskich, takich jak Niemcy, Szwecja czy Francja, bazuje na polityce naukowotechnologicznej. Programy stawiają sobie za cel wsparcie wspólnych programów badawczych i rozwojowych w najbardziej obiecujących sektorach technologicznych w regionach, gdzie te sektory są skoncentrowane. Proces selekcji Jednym z najwaŝniejszych elementów wpływających na efektywność programu wsparcia klastrów jest metoda wyboru wspieranych inicjatyw. Wsparcie oferowane dla niektórych sektorów priorytetowych pomaga skoncentrować środki, ale często wiąŝe się z nie zawsze udaną próbą przewidywania rozwoju bardzo szybko zmieniających się trendów na rynkach. Z drugiej strony zapewnienie szeroko zakrojonego wsparcia dla klastrów we wszystkich sektorach i wszystkich regionach moŝe zmniejszyć jego efektywność i a tym samym stymulacyjny wpływ na inicjatywy. W poszczególnych krajach identyfikacja potencjalnych odbiorców programu opiera się najczęściej na dwóch podejściach metodzie statystycznej takiej jak np. mapowanie klastrów oraz procesie selekcji poprzez zaproszenie do składania wniosków i róŝnego rodzaju konkursy. Pierwsza z metod jest stosowana szczególnie wtedy gdy celem programu jest wsparcie największych sektorów - aktualnych motorów rozwoju gospodarczego. Taki proces został zastosowany np. w pierwszej fazie programu wspierania klastrów w Czechach. W niektórych przypadkach, np. w Japonii krajowe programy przewidują tylko ogólne ramy wyboru a w zakresie identyfikacji grup docelowych Identyfikacja potencjalnych odbiorców programu opiera się najczęściej na dwóch podejściach metodzie statystycznej takiej jak np. mapowanie klastrów oraz procesie selekcji poprzez zaproszenie do składania wniosków i róŝnego rodzaju konkursy. polegają na instytucjach regionalnych. Stosowane mechanizmy wyboru obejmują zarówno procedury konkurencyjne jak i niekonkurencyjne. Selekcja konkurencyjna ma tą przewagę, Ŝe identyfikuje projekty o najlepszym potencjalnie wpływie, zwaŝywszy na poziom inwestycji publicznej. Konkurs jako metodę wyboru inicjatyw stosują takie kraje jak Szwecja, Niemcy Francja, gdzie procedura konkursowa została ustanowiona po kilku latach doświadczeń z innymi metodami wyboru i okazała się bardzo efektywna. W tym trybie wyboru inicjatyw bardzo waŝne jest wykorzystanie paneli ekspertów do oceny wniosków musza się one składać z reprezentantów róŝnych środowisk, warto teŝ by były to osoby niezaleŝne, nie powiązane w Ŝaden sposób z inicjatywami uczestniczącymi w konkursach. Dzięki konkursowemu trybowi wyboru składane wnioski są wyŝszej jakości a fundusze są ukierunkowane na wsparcie regionalnych inicjatyw wybranych pod kątem największego potencjału wzrostu. Inicjatywy poprzez konieczność przedstawienia wizji i strategii wykorzystują róŝnego rodzaju analizy, prognozy, wskaźniki do stworzenia wniosku ale teŝ wykorzystują je później jako strategiczne narzędzie komunikacji wewnętrznej w ramach inicjatywy i na zewnątrz. Jest to forma uczenia się przez pisanie. Drugi typ korzyści z uczestnictwa w konkursie to uczenie się poprzez konflikt. Konieczność zorganizowania inicjatywy i zdefiniowania jak najbardziej konkretnych planów inwestycyjnych i innowacyjnych pozwala inicjatywom na nowe definiowanie ról i obszarów działania. Proces ten zawiera w sobie elementy konfliktów interesów, które mogą być przełamywane nie przez unikanie lecz przez tworzenie nowych rozwiązań. Inicjatywy, które zawiązują się w celu uczestnictwa w 14

15 konkursie budują relacje, które są bardzo przydatne i wartościowe nawet gdy inicjatywa nie zostanie wybrana. Instrumenty wsparcia Ogólnie rzecz biorąc w programach wspierania klastrów najczęściej występują trzy typy instrumentów wsparcia: budowa zaangaŝowania uczestników, dostęp do wspólnych usług oraz wsparcie projektów badawczo-rozwojowych o większej skali. Pierwsza kategoria instrumentów związana z angaŝowaniem uczestników i działaniami sieciującymi najczęściej wspierana jest dotacjami w wysokości maksymalnie do 100 tys. euro na inicjatywę rocznie. Okres wsparcia najczęściej wynosi do 5 lat. Druga kategoria obejmuje wydatki na programy, które skupiają się na dostarczaniu usług wsparcia dla wspólnych projektów, w tym niewielkich projektów B+R w kwocie od 100 tys. do około 1 mln euro na klaster rocznie w ciągu kilku lat. Trzecia kategoria dla duŝych projektów badawczo-rozwojowych obejmuje projekty wartości ponad 1 mln euro rocznie na klaster na okres do dziesięciu lat. Przykładem polityki klastrowej polegającego na istotnym wspieraniu projektów badawczorozwojowych dostarczają m.in. Niemcy, Szwecja czy Francja. W przypadku niemieckiego BioRegio i szwedzkiego Vinnvaxt finansowanie było alokowane do inicjatyw (regionów), które zwycięŝyły w ogólnokrajowym konkursie. We Francji finansowano natomiast większą liczbę wspólnych projektów badawczo-rozwojowych realizowanych przez róŝne grupy podmiotów w ramach priorytetowych klastrów. W przypadku powyŝszych programów klastry były narzędziem alokacji i koncentracji publicznych wydatków na B+R (stąd takŝe znaczne budŝety tych programów klastrowych). Ogólnie poziom finansowania dla większości z programów wsparcia jest raczej skromny i są one raczej wykorzystywane jako baza do pozyskania dodatkowych źródeł finansowania a nie jako jedyne źródło. Sukces programów z silnym wsparciem pozafinansowym wskazuje, Ŝe relatywnie niewysokie finansowanie moŝe stymulować wysokie dodatkowe zaangaŝowanie partnerów regionalnych oraz generować wysoki zwrot zainwestowanych środków. Wsparcie pozafinansowe W programach wspierania klastrów najczęściej występują trzy typy instrumentów wsparcia: budowa zaangaŝowania uczestników, dostęp do wspólnych usług oraz wsparcie projektów badawczorozwojowych o większej skali Wspólną cechą polityk klastrowych w Europie i na świecie jest silna marka programów, która jest waŝnym czynnikiem komunikacyjnym i brandingowym dla inicjatyw, szczególne regionalnych. Silne marki programów szwedzkich i niemieckich przyciągnęły nowych zainteresowanych uczestników z róŝnych obszarów działania spoza dotychczasowej grupy tradycyjnie aplikujących inicjatyw. Sukces programów z silnym wsparciem pozafinansowym wskazuje, Ŝe relatywnie niewysokie finansowanie moŝe stymulować wysokie dodatkowe zaangaŝowanie partnerów regionalnych oraz generować wysoki zwrot zainwestowanych środków. Pozafinansowe wsparcie takŝe tych inicjatyw, które nie zostały zwycięzcami konkursów, pozwoliło im zaistnieć i rozwijać się w oparciu o finansowanie z innych źródeł (doświadczenia programu Vinnvaxt i BioRegio). Doświadczenia programów europejskich wskazują takŝe iŝ inicjatywy, które otrzymały wsparcie ewoluują sukcesywnie stają się waŝnymi ośrodkami innowacyjności w swoim regionie czy obszarze kompetencji. Przykłady rozwiązań europejskich wskazują jednocześnie na potrzebę tworzenia polityki klastrowej o długoterminowym horyzoncie działania. Sukces powyŝszych działań zaleŝy jednak o tego czy instytucje oferujące wsparcie będą działały tylko jako ewaluator czy teŝ jako partner wspierający inicjatywy w realizacji ich celów, jak to miało miejsce w przypadku szwedzkiej agencji VINNOVA. Wyzwania dla tworzenia polityki klastrowej 15

16 Wnioski z doświadczeń innych krajów skłaniają do zastanowienia nad wyzwaniami związanymi z realizacją programów wspierania klastrów. Wyzwania te występują niezaleŝnie od konstrukcji programów i szczegółowych celów. Jedno z największych zagroŝeń jest związane z niewystarczającym zaangaŝowaniem sektora prywatnego. Długoterminowa skuteczność tych polityk zaleŝy od tego czy sektor prywatny będzie kontynuował rozpoczęte działania po zakończeniu programu. TakŜe w okresie trwania programu wyzwaniem jest zapewnienie zaangaŝowania biznesu, który jest najlepiej przygotowany do odczytywania sygnałów z rynku i szybkiego reagowania na zmiany. Konstruktorzy polityki wsparcia muszą uwzględnić fakt, iŝ współpraca w ramach klastrów wymaga często od uczestników zmiany mentalności a ta wymaga wiele czasu. Wymaga teŝ wzrostu mobilności i integracji pomiędzy poszczególnymi grupami zaangaŝowanymi w działania tzn. reprezentantami biznesu, nauki i administracji. Inne zagroŝenia to ograniczanie się do istniejących klastrów i technologii (np. w wyniku lobbingu istniejących struktur), co moŝe utrudnić rozwój nowych klastrów i technologii. Wyzwaniem jest zatem stworzenie metod identyfikacji i wspierania klastrów embrionalnych, które potrzebują zupełnie innych instrumentów wspierania rozwoju niŝ rozwinięte klastry o ponadregionalnym zasięgu. Staranne opracowywanie polityki klastrowej moŝe pomóc zmniejszyć te zagroŝenia oraz odpowiednio je zniwelować. WaŜnym narzędziem, które pomaga zidentyfikować i zaadresować wyzwania polityki klastrowej są programy pilotaŝowe. Były one realizowane niemal we wszystkich krajach europejskich przed wprowadzeniem właściwych programów wsparcia klastrów i pozwalały na przetestowanie modelu polityki poprzez interaktywne uczenie się współpracy między inicjatywami a instytucjami wsparcia. 16

17 Tabela 1 Wybrane programy wsparcia klastrów, cz.1 Kanada Czechy Francja Włochy Japonia Japonia Nazwa programu Cel programu Obszar wsparcia Koordynator Sposób wyboru Kryteria wyboru Skala wsparcia Technologiczne Inicjatywy Klastrowe (NRC Technology Cluster Initiatives) Wsparcie aktywności B+R przedsiębiorstw dla długookresowej poprawy konkurencyjności. Klastry Ukierunkowanie i skoordynowanie funduszy publicznych na wartościowe inicjatywy w regionach. Bieguny Konkurencyjności (Pôles de compétitivité) Wspieranie międzynarodowej konkurencyjności klastrów. Dystrykty Technologiczne (Technological Districts) Poprawa konkurencyjności gospodarki poprzez wzmocnienie strategicznych sektorów. MEXT -Klastry wiedzy Wsparcie transferu technologii w regionach METI Klastry technologiczne Promocja współpracy między firmami oraz między firmami i instytucjami B+R i administracją. B+R rozwój biznesu B+R B+R B+R rozwój biznesu i B+R Kanadyjska Krajowa Rada ds. Nauki (NRC) Czechinvest - czeska Agencja Inwestycji Zagranicznych DIACT Francuska Agencja Rozwoju Regionalnego Ministerstwo Edukacji i Nauki Ministerstwo Edukacji, Kultury, Sportu, Nauki i Techniki Dialog wnioski inicjatyw konkurs wnioski inicjatyw wskazywane odgórnie potencjał branŝy, zgodność z priorytetami polityki innowacyjnej. od 10 do 60 mln CAD na inicjatywę, co najmniej 15 firm uczestniczących w inicjatywie, głównie MSP oraz instytucja naukowa od 30 tys. euro w pierwszym etapie do 1,6 mln euro w drugim Współfinansowanie do 75 proc. kosztów w pierwszym roku, do 50 proc w drugim i do międzynarodowa konkurencyjność pod względem przychodów, eksportu, potencjału rozwoju ale teŝ klastry regionalne do 30 mln euro rocznie dla klastrów o skali międzynarodowe, do 2 mln euro dla klastrów regionalnych potencjał branŝy, strategia rozwoju, zgodność z priorytetami polityki naukowej, współpraca z instytucjami B+R. wsparcie pośrednie w zaleŝności od regionu, branŝy i rodzaju projektu rozwojowego, średnio 25 mln euro na inicjatywę w okresie 5 lat międzynarodowy potencjał naukowy średnio 3,8 mln euro na inicjatywę Ministerstwo Gospodarki, Handlu i Przemysłu wskazywane odgórnie zgodność z priorytetami polityki regionalnej i gospodarczej średnio 200 tys. euro rocznie na region 17

18 Zakres wsparcia Okres finansowania BudŜet programu Uwagi wsparcie działalności B+R, wspólnych badań i rozwoju technologii, dostęp do wyspecjalizowanych usług i infrastruktury oraz specjalistycznej wiedzy. Sieciowanie oraz poprawa badawczych kompetencji zasobów ludzkich. 25 proc. w trzecim tworzenie biura klastra, badania rynkowe, i marketingowe, promocja klastra, wizyty studyjne za granicą, wsparcie eksportu, benchmarking zarządzanie inicjatywą, ulgi podatkowe, projekty badawcze i rozwojowe, inwestycje w infrastrukturę badawczą, takŝe sieciowanie i rozwój zasobów ludzkich wspólne projekty badawcze, inwestycje w infrastrukturę badawczą, rozwój kadry naukowej w przedsiębiorstwach i instytucjach, wsparcie spin-offów i ekspansji biznesu. wsparcie zaawansowanych badań naukowych, dostęp do specjalistycznych usług i infrastruktury badawczej, sieciowanie do 5 lat 3 lata 3 lata 5 lat 5 lat 5 lat 500 mln CAD w ciągu 5 lat dodatkowe wsparcie regionalnych samorządów Źródło: opracowanie własne. 12 mln euro w ciągu 3 lat 2 etapy: mapowanie i tworzenie inicjatywy oraz rozwój klastra 1,5 mld euro w ciągu 3 lat wsparcie dostępne z funduszy poszczególnych ministerstw w zaleŝności od typu projektu, dodatkowe wsparcie z funduszy UE i regionalnych samorządów trudny do oszacowania ze względu na wielość źródeł wsparcie dostępne z funduszy poszczególnych ministerstw w zaleŝności od typu projektu, dodatkowe wsparcie z funduszy UE i regionalnych samorządów średnio 70 mln euro rocznie wsparcie rozwoju współpracy między firmami, wspólne projekty marketingowe, edukacyjne, rozwojowe 5 mln euro rocznie, preferencyjny dostęp do funduszy rzędu 350 mln euro 18

19 Tabela 2 Wybrane programy wsparcia klastrów, cz.2 Szwecja Szwecja Niemcy Niemcy Niemcy Nazwa programu Cel programu Obszar wsparcia Koordynator Sposób wyboru Kryteria wyboru Skala wsparcia Zakres wsparcia Visanu Vinvaxt BioRegio Kompetenznetze Sieci kompetencji Rozwój klastrów poprzez wsparcie procesów współpracy miedzy aktorami Wsparcie rozwoju systemów innowacyjnych w regionach Skoncentrowanie wsparcia na regionach o międzynarodowym potencjale w zakresie biotechnologii. Wsparcie międzynarodowej konkurencyjności klastrów o najsilniejszym potencjale technologicznym. rozwój biznesu B+R B+R rozwój biznesu B+R NUTEK (Krajowa Agencja Wspierania Przedsiębiorczości) oraz VINNOVA VINNOVA Agencja innowacji Ministerstwo Edukacji i Nauki Ministerstwo Edukacji i Nauki Spitzenclusters Dialog Konkurs konkurs Konkurs konkurs priorytety zapisane w regionalnych programach rozwoju średnio 30 tys. euro rocznie oraz dostęp do funduszy na konkretne cele wsparcie powiązań kooperacyjnych, marketing międzynarodowy, podnoszenie kwalifikacji silny potencjał rozwojowy inicjatyw, współpraca z instytucjami B+R i administracją średnio 1 mln euro rocznie na inicjatywę przez 10 lat wsparcie projektów badawczych i rozwojowych, rozwój zasobów ludzkich, wymiana wiedzy międzynarodowa konkurencyjność regionów, silny potencjał naukowy i rozwojowy, koncentracja firm, strategia komercjalizacji wyników badań średnio 2 mln euro dla wybranego regionu szeroko rozumiana działalność badawcza (infrastruktura, zasoby ludzkie, edukacja, komercjalizacja, marketing) międzynarodowa konkurencyjność inicjatyw, potencjał rozwojowy, współpraca z instytucjami B+R i administracją, n.d. nie ma bezpośredniego wsparcia finansowego, silna marka programu, działania promocyjne, sieciowanie, Zwiększenie współpracy między przedsiębiorstwami a instytucjami naukowymi w celu zwiększonej komercjalizacji wyników badań naukowych. Ministerstwo Edukacji i Nauki wysoki potencjał i dynamika rozwoju, strategia rozwoju, znaczne zaangaŝowanie finansowe uczestników, trudna do oszacowania ze względu na wielość źródeł wzmacnianie współpracy miedzy firmami i nauką, wsparcie działań B+R w firmach, komercjalizacja wyników badań, rozwój zasobów ludzkich 19

20 Okres finansowania BudŜet programu Uwagi 3 lata 10 lat 8 lat n.d. 5 lat 7 mln Euro w ciągu 3 lat 65 mln euro (dwie rundy programu) współfinansowanie z funduszy regionalnych Źródło: opracowanie IBnGR. współfinansowanie z funduszy regionalnych 95 mln euro i preferencyjny dostęp do finansowania rzędu 700 mln euro n.d. 200 mln euro w okresie 5 lat 20

21 2. KLASTRY W POLSCE Rozwój klastrów w Polsce Wzrost zainteresowania koncepcją klastrów, wykazywanego nie tylko przez przedstawicieli sektora biznesu i nauki, ale równieŝ ze strony władz (regionalnych i krajowych), stał się motorem rozwoju zjawiska clusteringu w Polsce. W ciągu trzech ostatnich lat powstała większość funkcjonujących obecnie inicjatyw, znaczna część z nich w wyniku uruchamianych na poziomie regionu / kraju programów pomocowych. BranŜe, w których powstają inicjatywy w przypadku większości regionów odpowiadają specjalizacjom województw, co szczególnie widoczne jest wśród inicjatyw powstałych w projektach realizowanych przez jednostki samorządowe / jednostki otoczenia biznesu. W Polsce w strukturze branŝowej inicjatyw klastrowych dominują jednak branŝe: (a) technologie Większość z działających obecnie w Polsce inicjatyw klastrowych ma raczej charakter zaląŝków aniŝeli dojrzałych struktur klastrowych. informacyjne; (b) generatory i przesył mocy, (c) biofarmacja, które moŝna uznać za sektory o wysokim potencjale innowacyjnym, a które chce wychowywać i rozwijać większość województw Polski. Trudno mówić, iŝ zjawisko clusteringu w Polsce jest dojrzałe. Większość z działających obecnie inicjatyw ma raczej charakter zaląŝków aniŝeli dojrzałych struktur. MoŜe wynikać to z niewłaściwego ukierunkowania polityk regionalnych, które często odgórnie typują branŝe otrzymujące wsparcie (ukierunkowane m.in. na tworzenie więzi pomiędzy działającymi w nich aktorami). Jakkolwiek przesłanki tej polityki są słuszne, nie są w stanie zastąpić naturalnych mechanizmów rynkowych. Inną przyczyną mogą być stosunkowo niskie kryteria dla uzyskania relatywnie niewielkiego wsparcia dla inicjatyw klastrowych. W efekcie w regionie formalnie powstają inicjatywy klastrowe, niestety wiele z nich zamiera wraz z wygaśnięciem pomocy udzielanej przez regionalne jednostki samorządowe lub wraz z zakończeniem projektu realizowanego przez instytucje otoczenia biznesu. Źródła danych Dane do analizy statystycznej w całości zostały zebrane w wyniku przeprowadzenia przeglądu dostępnych publicznie danych (tj. polskich opracowań tematycznych i stron internetowych polskich inicjatyw klastrowych). Kryteriami kwalifikującymi zidentyfikowane w toku przeglądu struktury klastrowe do grupy inicjatyw klastrowych (w początkowej fazie zidentyfikowano około 140), były cechy, które pozwoliły na: (1) wyeliminowanie inicjatyw, które pomimo funkcjonowania pod nazwą klastra, nie spełniają podstawowych załoŝeń jego koncepcji; (2) wyeliminowanie inicjatyw, które pomimo swojego formalnego istnienia są bierne w działaniu oraz (3) uzyskanie relatywnie kompletnej i wiarygodnej informacji. Uwzględniając powyŝsze załoŝenia, przyjęto, Ŝe inicjatywa klastrowa to: (1) inicjatywa, w której zaangaŝowani są: (a) przynajmniej jedno przedsiębiorstwo i (b) przynajmniej jeden przedstawiciel z sektora nauki lub/i rządu; (2) inicjatywa, która posiada swoją stronę internetową. W wyniku zweryfikowania początkowej listy inicjatyw pod kątem spełniania przez zidentyfikowane struktury ustalonych kryteriów, ostateczna lista inicjatyw, które stały się przedmiotem badania została ograniczona do 39 podmiotów. W związku z faktem, iŝ nie dla wszystkich podmiotów moŝliwe było uzyskanie kompletu danych na podstawie informacji udostępnionych publicznie, zestawienia sporządzone dla poszczególnych sekcji informacji obejmują tylko te inicjatywy, dla których dane z danej sekcji były dostępne. Przegląd, zebranie danych i ich analiza zostały przeprowadzone w kwietniu roku

22 Wnioski z analizy rozwoju klastrów w Polsce: Najwięcej inicjatyw klastrowych powstało w ostatnich trzech analizowanych latach (okres ). Przyczyn nagłego wzrostu aktywności polskich regionów w zakresie clusteringu, naleŝy upatrywać przede wszystkim we wzroście zainteresowania koncepcją klastrów wykazywanego przez władze regionalne / krajowe i co za tym idzie - uruchamianiem polityk i programów stymulujących ich rozwój, a takŝe wzrostem dostępności środków publicznych, przeznaczonych na ten cel. Regiony, w większości, a szczególnie te, w których wdraŝano projekty stymulujące rozwój więcej niŝ jednej inicjatywy, starają się wykorzystać swoje specjalizacje, rozwijając te branŝe, które charakteryzują się największym potencjałem w regionie. Takie podejście dominuje, choć nie jest regułą, o czym świadczyć mogą powstające w większości regionów inicjatywy z branŝ o wysokim potencjale rozwojowym, niekoniecznie będącymi specjalnością regionu, w tym: technologie informacyjne, generatory i przesył mocy, biofarmacja. W strukturze obecnie funkcjonujących inicjatyw, udział struktur oddolnych i odgórnych równowaŝy się, choć niewątpliwie, wraz z ubiegiem czasu, szala przechyla się na korzyść inicjatyw odgórnych. Inicjatywy klastrowe najczęściej powstają w formie stowarzyszeń, choć znacząca część z nich funkcjonuje jako swobodne porozumienia o współpracy lub projekty zarządzane przez koordynatora, którym najczęściej jest jednostka otoczenia biznesu. Aktywność w tym zakresie organizacji non-profit (m.in. stowarzyszenia, fundacje, centra innowacji) wynika z szerokiej moŝliwości wykorzystywania środków finansowych z Unii Europejskiej, co niekiedy staje się główną przyczyną ich powstawania. Na pierwszy plan, w kwestii celów stawianych przed inicjatywami wchodzi budowanie relacji pomiędzy uczestnikami klastra, rozwijanie swojej działalności poprzez działania promocyjne i zwiększanie swojej innowacyjności. Wraz z upływem kolejnych lat zauwaŝalne są róŝnice w strukturze celów stawianych przed powstającymi w kolejnych latach inicjatywami. W ostatnich dwóch latach znacznie zwiększyła się w tej sferze presja na (a) internacjonalizację działalności członków klastra, (b) edukację i szkolenia, (c) wprowadzanie innowacji i nowych technologii. Rok uruchomienia inicjatywy Rok 2007 był boomem w zakresie rozwoju clusteringu w Polsce. AŜ 13 z 39 zidentyfikowanych w toku badania inicjatyw powołano do Ŝycia w roku Przyczyn rozkwitu clusteringu w tym okresie naleŝy upatrywać przede wszystkim we wzrastającym w kraju zainteresowaniu koncepcją klastrów, nie tyle wśród przedstawicieli sektorów przedsiębiorstw i nauki, ale przede wszystkim władz (na poziomie regionalnym i krajowym), czego skutkiem były uruchamiane krajowe programy stymulujące rozwój klastrowej współpracy 19, a takŝe wiele inicjatyw wdraŝanych na poziomie województw. Klastry zostały uznane za jeden z kluczowych czynników wpływających na zwiększenie konkurencyjności regionów, stając się komponentem regionalnych polityk gospodarczych. Wzrost aktywności krajowych aktorów w zakresie clusteringu łączy się równieŝ ze wzrostem dostępności środków z funduszy strukturalnych przeznaczonych na rozwój klastrowej współpracy, w tym: środki dostępne w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego Wśród inicjatyw odgórnych wszystkie zostały zapoczątkowane w projektach finansowanych w ramach ZPORR. (ZPORR) w działaniu 2.6. Waga tego czynnika jest szczególnie istotna wśród inicjatyw odgórnych, wśród których wszystkie (!) zostały zapoczątkowane w projektach finansowanych 19 Programy ukierunkowane stricte na rozwój struktur klastrowych w Polsce to m.in. Program szkoleń promujących clustering realizowany w latach na zlecenie PARP oraz program pilotaŝowy Wsparcie na rozwój klastra realizowany przez PARP w roku

23 w ramach ZPORR. Wśród inicjatyw oddolnych znacznie rzadziej wykorzystywano środki strukturalne w finansowaniu swojej działalności. Inicjatywy te, najczęściej funkcjonujące w formie stowarzyszeń, częściej finansowały swoją działalność ze składek opłacanych przez członków inicjatywy. Rysunek 3 Inicjatywy klastrowe działające w Polsce w roku 2009 według roku uruchomienia (n=39) ródło: zebrane dane. Ze statystycznego punktu widzenia, rok powstania inicjatywy nie jest istotnie skorelowany z innymi analizowanymi cechami. Warto jedynie zwrócić uwagę na fakt, Ŝe w ostatnich trzech latach znacznie zwiększył się wachlarz celów, jakie inicjatywy stawiają przed swoją działalnością. Inicjatywy powstałe przed 2006 rokiem stawiały sobie głównie za cel budowanie współpracy oraz promocję swojej działalności, natomiast w kolejnych latach domeną większości inicjatyw stały się: wprowadzanie nowych technologii i innowacji (od 2006 roku), edukacja i szkolenia (od 2006 roku), czy internacjonalizacja (od 2008 roku).zróŝnicowanie przestrzenne Ź ZróŜnicowanie przestrzenne W układzie województw, najbardziej aktywnym w zakresie clusteringu regionem okazuje się być województwo śląskie z aktywnie działającymi 6 inicjatywami klastrowymi. Na kolejnych miejscach w rankingu znalazły się: dolnośląskie i wielkopolskie (po 5 inicjatyw) oraz pomorskie i małopolskie (po 4 inicjatywy). Najmniej inicjatyw zidentyfikowano z kolei w województwach: świętokrzyskim, opolskim, lubuskim (0 inicjatyw) oraz lubelskim, łódzkim, podlaskim i warmińsko mazurskim (1 inicjatywa). Najbierniejszymi w zakresie clusteringu okazują się być województwa naleŝące do środkowo wschodniej Polski. Widoczna mała aktywność województw ściany południowo wschodniej moŝe dziwić, chociaŝby ze względu na fakt, iŝ według wyników badania realizowanego na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego (2008) 20, w pięciu województwach naleŝących do regionu wschodniego (lubelskie, podkarpackie, lubuskie, podlaskie, warmińsko mazurskie) 20 Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Rozwój struktur klastrowych w Polsce Wschodniej Synteza,

24 zidentyfikowano aŝ 67 inicjatyw i zaląŝków klastrowych. NaleŜy jednak zaznaczyć, Ŝe większość z nich moŝna uznać jedynie za inicjatywy mało rozwinięte, pomimo faktu, iŝ zostały formalnie załoŝone. Dla przykładu, z inicjatywy Lubelskiej Izby Rzemieślniczej 21, powstało aŝ 9 inicjatyw klastrowych. Pomimo powoływania do Ŝycia kolejnych klastrów, o dalszych dziejach lubelskich inicjatyw moŝna znaleźć juŝ bardzo mało informacji. Na 9 zainicjowanych przez Izbę podmiotów tylko 1 posiada swoją stronę internetową z informacjami mogącymi potwierdzić fakt, iŝ inicjatywa rzeczywiście ewoluuje. O działaniach pozostałych inicjatyw, choć formalnie istniejących, moŝna znaleźć informacji niewiele, bądź w ogóle. Rysunek 4 Inicjatywy klastrowe działające w Polsce w roku 2009 według województw (n=39) Źródło: zebrane dane. NaleŜy zaznaczyć, iŝ liczba aktywnie działających inicjatyw klastrowych zlokalizowana w poszczególnych województwach jest ściśle zdeterminowana aktywnością wykazywaną przez jednostki samorządowe i instytucje otoczenia biznesu. We wszystkich czterech województwach najaktywniejszych w zakresie clusteringu uruchomione zostały projekty, stymulujące rozwój wybranych klastrów zlokalizowanych w regionie, które swoim zakresem objęły więcej niŝ jedną inicjatywę. Analizując zróŝnicowanie branŝowe w poszczególnych województwach, naleŝy wskazać, iŝ kaŝdy region, a szczególnie te, w których wdraŝano Liczba aktywnie działających inicjatyw klastrowych zlokalizowana w poszczególnych województwach jest ściśle zdeterminowana aktywnością wykazywaną przez jednostki samorządowe i instytucje otoczenia biznesu. projekty stymulujące rozwój pewnych wybranych branŝ, stara się wykorzystać swoje specjalizacje. Tak, w województwach stricte związanych z przemysłem, rozwijane są klastry przemysłowe, w tym: dolnośląskie (3 sieci naukowo gospodarcze z branŝ: biofarmacji, technologie informacyjne, generatory i przesył mocy); śląskie (3 inicjatywy związane z branŝą generatory i przesył mocy); wielkopolskie: (inicjatywy m.in. z branŝ: produktów chemicznych, generatorów i przesyłu mocy, motoryzacji). Bierne nie pozostają równieŝ województwa, których nie cechuje tak wysokie uprzemysłowienie, koncentrując się na klastrach 21 Materiały źródłowe Lubelskiej Izby Rzemieślniczej; 24

25 usługowych, w tym: łódzkie (inicjatywa z branŝy rozrywka), lubelskie (inicjatywa zrzeszająca regionalnych restauratorów i hotelarzy oraz inicjatywa klastrowa fryzjerów). Warto dodać, iŝ w 7 na 13 województw, w których zidentyfikowano inicjatywy klastrowe, działała przynajmniej jedna z branŝy technologii informacyjnych. W większości inicjatywy te, powstawały oddolnie. WaŜnym czynnikiem determinującym powstanie i rozwój struktur klastrowych moŝe więc być nie tylko specjalność regionu, a równieŝ sam potencjał rozwojowy branŝy. Podobne tendencje, moŝna zauwaŝyć w przypadku biofarmacji. Obie branŝe naleŝą do sektora wysokich technologii, o wysokim potencjale innowacyjnym. BranŜa W strukturze branŝowej inicjatyw klastrowych w Polsce prym wiodą branŝe: technologii informacyjnych (22%), generatorów i przesyłu mocy (19%). Na dalszych miejscach uplasowały się branŝa biofarmacji i branŝa meblarska - po 8% udziału, oraz branŝe: lotnictwo i obrona, produkty chemiczne, przetwórstwo Ŝywności, tworzywa, urządzenia medyczne po 5% udziału. Rysunek 5 Struktura branŝowa inicjatyw klastrowych działających w Polsce w roku 2009 (n=39) Źródło: zebrane dane. 25

26 Rysunek 6 Struktura branŝowa klastrów w Polsce Rysunek 7 Struktura branŝowa klastrów w Europie Źródło: Źródło: Tabela 3 Silne branŝe Polski na tle Europy wg European Cluster Observatory L.p. BranŜa Udział Polski w Europie 1 Meble 25,00% 2 CięŜkie usługi budowlane 17,78% 3 Obuwie 16,22% 4 Konfekcja 14,29% 5 Edukacja 13,24% 6 Oświetlenie i sprzęt elektryczny 12,20% 7 Przetwórstwo Ŝywności 10,81% 8 Rolnictwo 10,64% 9 Instalacje, sprzęt i usługi budowlane 10,00% 10 Usługi finansowe 9,82% Źrodło: Struktura branŝowa inicjatyw klastrowych działających obecnie w Polsce nie odpowiada strukturze branŝowej klastrów zidentyfikowanych w Polsce w ramach badania European Cluster Observatory (patrz: rysunek 6). Według badania, w strukturze klastrów zlokalizowanych w Polsce dominują: cięŝkie usługi budowlane (11%), usługi finansowe (11%), przetwórstwo Ŝywności (11%) oraz transport i logistyka (11%). Na tle wszystkich skupisk przemysłowych zlokalizowanych w Europie, silnymi w kontekście istnienia klastrów branŝami w Polsce są: meble (co czwarty klaster meblarski zmapowany w Europie zlokalizowany był w Polsce), cięŝkie usługi budowlane, obuwie, konfekcja oraz edukacja. NaleŜy Pomimo znacznych róŝnic, jakie zanotowano w konfrontacji struktury branŝowej inicjatyw klastrowych działających obecnie w Polsce z strukturą branŝową klastrów w Polsce, warto odnotować, iŝ w niektórych, zmapowanych w trakcie badania European Cluster Observatory klastrach w Polsce (patrz: załącznik 1), w ostatnich latach zaczęły rozwijać się zaląŝki bądź juŝ rozwinięte struktury inicjatyw klastrowych: 26

27 lotnictwo: Klaster Dolina Lotnicza; przetwórstwo Ŝywności: Klaster Wołowiny oraz śywność z Pomorza; meble: Lubelskie Drewno, Wielkopolski Klaster Meblarski, Zachodniopomorskie Stowarzyszenie Meble i Okna; publikacje i druk: Kolorowa Kotlina. Pozostaje jednak faktem, iŝ inicjatywy klastrowe działają w jedynie kilku skupiskach zidentyfikowanych podczas badania, a wysoki potencjał pozostałych (zdecydowanej większości) wciąŝ nie został wykorzystany. Typ inicjatywy Przed 2005 rokiem powstawały wyłącznie inicjatywy klastrowe oddolne (ang. bottom-up), które miały charakter grup zainteresowanych kooperacją przedsiębiorców. W ostatnich latach, coraz bardziej popularne jest powstawanie inicjatyw odgórnych (ang. top-down), będących efektem podejmowanych przez władze regionalne / instytucje otoczenia biznesu projektów stymulujących powstawanie klastrów. W strukturze obecnie funkcjonujących inicjatyw, udział struktur oddolnych i odgórnych równowaŝy się, choć niewątpliwie, wraz z ubiegiem czasu, szala przechyla się na korzyć inicjatyw odgórnych. Co piąta inicjatywa działająca w Polsce powstała w toku projektów, obejmujących więcej niŝ jedną inicjatywę. Tego typu projekty zrealizowane zostały m.in. w: województwie dolnośląskim ( Transfer wiedzy pomiędzy sferą B+R a gospodarką Dolnego Śląska poprzez tworzenie regionalnych sieci naukowo-gospodarczych ), pomorskim ( Stymulowanie innowacyjności gospodarki województwa pomorskiego przez wspieranie klastrów - koncepcja polityki i działania pilotaŝowe) oraz śląskim ( Sieci. Tworzenie sektorowych sieci współpracy i struktur wspierających w województwie śląskim ). Inicjatywy te w pierwszych etapach realizacji opierały się na przeprowadzaniu analiz sektorowych pod kątem doboru regionalnych branŝ o największym potencjale, które w dalszych etapach otaczane były opieką. Podjęto szereg działań zmierzających do zbudowania współpracy regionalnych Obecnie, inicjatywy klastrowe działają w jedynie kilku skupiskach zidentyfikowanych podczas europejskiego badania mapowania klastrów, a wysoki potencjał pozostałych (zdecydowanej większości) wciąŝ nie został wykorzystany. W strukturze obecnie funkcjonujących inicjatyw, udział struktur oddolnych i odgórnych równowaŝy się, choć niewątpliwie, wraz z ubiegiem czasu, szala przechyla się na korzyć inicjatyw odgórnych. aktorów w klastrze, przede wszystkim po to, by po zakończeniu projektu inicjatywy klastrowe zaczęły Ŝyć własnym Ŝyciem. Wszystkie tego typu inicjatywy finansowane są w całości z środków rządowych, a ich liderami są jednostki otoczenia biznesu lub jednostki samorządowe. Rysunek 8 Struktura inicjatyw klastrowych działających w Polsce w roku 2009 według typu inicjatywy (n=39) 27

28 Źródło: zebrane dane. Inicjatywy klastrowe są równieŝ uruchamiane w ramach pojedynczych projektów, podejmowanych przez jednostki samorządowe / jednostki otoczenia biznesu. Przykładem tego typu projektu jest koordynowane przez Polskie Zrzeszenie Producentów Bydła Mięsnego powstawanie Klastra Wołowiny w województwie warmińsko-mazurskim. W ramach inicjatywy przeprowadzono szereg spotkań potencjalnych kooperantów w formie warsztatów, konferencji, na których oprócz zagadnień stricte branŝowych, podejmowano próby zaszczepienia potencjalnym kooperantom koncepcji klastra. Projekty tego typu kończą się zwykle etapem formalnego zawiązania inicjatywy klastrowej. Trzecim typem inicjatyw klastrowych są inicjatywy stricte oddolne, powstające w wyniku działań podjętych przez samych zainteresowanych współpracą. Inicjatywy te działają zwykle w formie stowarzyszeń i bardzo rzadko uczestniczą w nich przedstawiciele władz czy jednostki otoczenia biznesu. Zasadniczą róŝnicą dzielącą tego typu inicjatywy od pozostałych jest charakter motywacji jej członków. W przypadku inicjatyw odgórnych, zawsze istnieje nacisk ze strony realizatorów projektów i nierzadko bywa, iŝ wraz z zakończeniem podjętych projektów, inicjatywy klastrowe w nim uczestniczące wymierają. Inicjatywy oddolne z kolei, wywodzące się stricte z zaangaŝowania aktorów klastra, silnie identyfikujących się z powstałą strukturą, mają większe szanse na przetrwanie. Przekładem tego typu inicjatyw są m.in.: Dolnośląski Klaster Energii Odnawialnej, Podlaski Klaster Bielizny, ICT Copernicus. Koordynator Najczęściej inicjatywy klastrowe w Polsce powstają w formie stowarzyszeń (17). W dalszej kolejności, podmiotami zarządzającymi inicjatywami klastrowymi są: jednostki otoczenia biznesu i jednostki B+R (7), jednostki samorządu terytorialnego (6) oraz przedsiębiorstwa (2). 28

29 Rysunek 9 Struktura inicjatyw klastrowych działających w Polsce w roku 2009 według typu koordynatora (n=39) 2/3 inicjatyw klastrowych działających w Polsce spełnia postulaty koncepcji potrójnej heliksy, zrzeszając w swej strukturze przynajmniej jednego przedstawiciela kaŝdego z trzech sektorów: środowiska naukowego, przemysłu oraz władz politycznych. Źródło: zebrane dane. Aktywność w tym zakresie organizacji non-profit (m.in. stowarzyszenia, fundacje, centra innowacji) wynika z szerokiej moŝliwości wykorzystywania środków finansowych z Unii Europejskiej, co niekiedy staje się główną przyczyną ich powstawania. Przykładem tego typu działań jest fakt, iŝ inicjatywy najczęściej zawiązują współpracę w formie stowarzyszenia. Dotyczy to w szczególności inicjatyw oddolnych. Tego typu struktury, jak juŝ wcześniej wspomniano, znajdują swoje źródło w działaniach samych podmiotów zainteresowanych współpracą, głównie przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa te, planując rozpoczęcie współpracy, kierują się głównie chęcią budowania konkurencyjności swojej firmy i zwiększania swoich zysków. DąŜąc do zawiązania współpracy o charakterze formalnoprawnym, jednocześnie członkowie inicjatywy chcą otworzyć sobie moŝliwość pozyskania dotacji unijnych. Ciekawym zjawiskiem w kwestii koordynatora i jego wpływu na zarządzaną przez niego inicjatywę klastrową jest fakt, iŝ rozwijane przez innych koordynatorów struktury róŝnią się między sobą strukturą celów. Wszystkie inicjatywy zarządzane przez jednostki samorządowe stawiają sobie za cel stymulowanie rozwoju przedsiębiorczości w regionie i promocję swojej działalności, większość z nich koncentruje się na budowie marki regionu. Cele te znacznie rzadziej występują w przypadku pozostałych typów koordynatorów. Innym przykładem moŝe być lobbing, który stał się domeną inicjatyw funkcjonujących wyłącznie w formie stowarzyszenia. Członkowie klastra Według koncepcji potrójnej heliksy (ang. tripple helix) współpraca klastrowa powinna być oparta na kooperacji trzech sektorów: środowiska naukowego, przemysłu oraz władz politycznych. Samą inicjatywą klastrową określa się jako innowacyjną metodę organizacji współpracy firm klastra, rządu oraz / lub środowiska badawczego w celu skoordynowania działań i wdroŝenia polityki i strategii poprawy konkurencyjności klastra. Około 2/3 (67%) inicjatyw klastrowych działających w Polsce spełnia postulaty koncepcji potrójnej heliksy, zrzeszając w swej strukturze przynajmniej jednego przedstawiciela 29

30 kaŝdego z trzech sektorów. W dalszej kolejności najliczniej występującymi typami inicjatyw są struktury zawierające przynamniej po jednym z przedstawicieli środowiska przemysłu i nauki (31%). Relatywnie rzadko zdarza się, by w skład inicjatywy wchodzili wyłącznie aktorzy z sektora przemysłu i jednostek samorządu terytorialnego (2%). Rysunek 10 Struktura inicjatyw klastrowych działających w Polsce w roku według typów członków inicjatywy (n=39) Źródło: zebrane dane. Nie moŝna stwierdzić istotnych korelacji pomiędzy strukturą członków danej inicjatywy a pozostałymi zmiennymi. Charakterystyczny jest fakt, iŝ większość inicjatyw, w których obecny jest przedstawiciel samorządu, finansuje swoją działalność ze środków publicznych ( w tym najczęściej ZPORR działanie 2.6). Cele AŜ 85% inicjatyw wymienia w celach swojej działalności chęć budowania współpracy. W dalszej kolejności najczęściej wymienianymi celami były: innowacje i nowe technologie (77%), promocja działalności (54%) oraz stymulowanie przedsiębiorczości. Na pierwszy plan wchodzi więc budowanie relacji pomiędzy uczestnikami klastra, rozwijanie swojej działalności poprzez działania promocyjne i zwiększanie swojej innowacyjności. Warto zaznaczyć, iŝ wraz z upływem kolejnych lat zauwaŝalne są róŝnice w strukturze celów stawianych przed powstającymi w kolejnych latach inicjatywami. W ostatnich dwóch latach znacznie zwiększyła się w tej sferze presja na internacjonalizację działalności członków klastra, podnoszenie kwalifikacji oraz stymulowanie innowacyjności. 30

31 Rysunek 11 Cele inicjatyw klastrowych działających w Polsce w roku 2009 (n=36) Źródło: zebrane dane. Podobne wnioski płyną z badań inicjatyw klastrowych działających w Polsce, realizowanym w roku Zdaniem respondentów celami inicjatyw klastrowych, w których uczestniczą są: promowanie i rozwój istniejących firm (93,1%), dąŝenie do wzrostu poziomu innowacji w postaci wdroŝeń nowych technologii, systemów zarządzania (93,1%), budowanie marki regionu (89,7%), zapewnienie łatwiejszego dostępu do usług doradczo-szkoleniowych (86,2%). W mniejszym stopniu za cel inicjatywy klastrowej respondenci uznawali: promowanie nowych, konkurencyjnych i innowacyjnych firm (79,3%), zapewnienie szkoleń na poziomie menedŝerskim i wysoko specjalistycznym (72,4%), przyciąganie nowych talentów i firm do regionu (71,4%), prowadzenie badań i analiz rynków zbytu (71,4%). Finansowanie W ogólnodostępnych danych w przypadku większości inicjatyw brakuje informacji dotyczących sposobu finansowania działalności Najczęściej inicjatywy klastrowe korzystają z środków dostępnych z funduszy strukturalnych, np. ZPORR, INTERREG, Inicjatywa EQAL oraz grantów naukowo badawczych. inicjatyw. Dane te dostępne są w przypadku większości struktur odgórnych, wśród których wszystkie finansowane są przez środki publiczne, i większość z nich w ogólne nie angaŝuje środków członków klastra. W kwestii finansowania warto odwołać się do badań przeprowadzonych w 2008 roku 23, z których wynika, iŝ inicjatywy klastrowe w Polsce powstają albo ze środków rządowych (w tym unijnych), bądź wspólnych rządowych i przedsiębiorców. Respondenci uczestniczący w 22 Hołub-Iwan J., Małachowska M., Rozwój klastrów w Polsce, Szczecin Hołub-Iwan J., Małachowska M., Rozwój klastrów w Polsce, Szczecin

32 badaniu wskazywali, iŝ najczęściej korzysta się z środków dostępnych z funduszy strukturalnych, np. ZPORR, INTERREG, Inicjatywa EQAL oraz grantów naukowo badawczych. Najczęściej otrzymano dotacje na inwestycje i rozwój klastra oraz szkolenia dla personelu. Na dalszych miejscach znalazły się: budowa infrastruktury oraz rozwój usług dla firm. Za główną barierę w rozwoju inicjatywy uznano wymogi formalne oraz problemy z rozliczeniem dotacji. W mniejszym stopniu zwracano uwagę na niedostateczną pomoc instytucji zarządzających dotacjami i niedostateczny kontakt z nimi oraz niechęć przedsiębiorców do korzystania z usług szkoleniowych i doradczych udostępnionych dzięki dofinansowaniu. 32

33 Przegląd doświadczeń i instrumentów w zakresie stymulowania rozwoju klastrów w Polsce Polityka klastrowa nie stanowi w Polsce odrębnej gałęzi polityki i nie ma osobnego dokumentu rządowego, który mówiłby o niej wprost traktuje się ją jako część polityki innowacyjnej. Wspieranie klastrów realizuje się poprzez wdraŝanie określonych działań w ramach programów operacyjnych ukierunkowanych głównie bezpośrednio na wsparcie koordynatora klastra jak równieŝ wykorzystanie w sposób mało skoordynowany róŝnych instrumentów, które mogą stymulować rozwój klastra (jak np. wspólne projekty przedsiębiorstw i jednostek B+R, projekty w zakresie transferu technologii itp.). Na poziomie krajowym wiodącym i wprost dedykowanym instrumentem jest działanie 5.1. Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka ukierunkowane na wspieranie rozwoju powiązań kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym. W przypadku części regionów klastry są takŝe wprost wymieniane w regionalnych programach operacyjnych. Przed zainicjowaniem programów operacyjnych związanych z aktualnym okresem finansowania wsparcie dla klastrów ograniczało się do pojedynczych działań realizowanych ad hoc. Na szczeblu krajowym Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości zainicjowała m.in. program pilotaŝowy wsparcia klastrów, który był wstępem do obecnie wdraŝanego działania 5.1 PO IG. Na szczeblu regionalnym samorządy niektórych Przed zainicjowaniem programów związanych z aktualnym okresem finansowania wsparcie dla klastrów ograniczało się do pojedynczych działań realizowanych ad hoc. Polityka klastrowa nie stanowi w Polsce odrębnej gałęzi polityki - traktuje się ją jako część polityki innowacyjnej. województw zainicjowały projekty, które miały na celu stymulowanie zawiązywania się i rozwoju inicjatyw klastrowych. Projekty te dotyczyły głównie identyfikacji klastrów, czasem wsparcia inicjatyw czy opracowania koncepcji rozwoju klastrów na szczeblu regionalnym. Tego typu projekty były realizowane m.in. w województwach pomorskim, warmińsko-mazurskim, kujawsko-pomorskim, zachodniopomorskim, mazowieckim, opolskim. W niektórych przypadkach inicjatywy klastrowe złoŝyły samodzielnie wnioski w ramach działania 2.6 Zintegrowanego Programu Rozwoju Regionalnego Funkcjonowanie dzięki czemu ich funkcjonowanie, rozwój i pewne wspólne przedsięwzięcia uzyskały finansowanie. Dodatkowo realizowane były programy, które koncentrowały się na mobilizacji i wsparciu rozwoju inicjatyw klastrowych. Przykładem moŝe być Program szkoleń promujących clustering realizowany w większości województw, który w sposób pośredni stymulował rozwój inicjatyw klastrowych. Równolegle niektóre programy koncentrowały się na bezpośrednim wsparciu dla przedsiębiorstw poprzez dofinansowanie szkoleń dla pracowników i kadry zarządzającej. Aktualnie w Polsce instrumenty i programy wsparcia w zakresie klastrów realizowane są w róŝnych formach na róŝnych szczeblach. W przypadku Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka zaprojektowano kilka instrumentów wsparcia adresujących do pewnego stopnia problematykę klastrów. Pierwszym, wprost dedykowanym, instrumentem jest wsparcie zorientowane na koordynatora klastra oraz działania związane z funkcjonowaniem samej inicjatywy (w tym Działanie 5.1 Wspieranie rozwoju powiązań kooperacyjnych o zwłaszcza wspólne inwestycje). Chodzi tu o znaczeniu ponadregionalnym z działanie 5.1 Wspieranie rozwoju powiązań Programu Operacyjnego kooperacyjnych o znaczeniu ponadregionalnym. Innowacyjna Gospodarka jest W ramach tego działania wsparcie przeznaczone instrumentem wprost dedykowanym jest na rozwój powiązań kooperacyjnych o klastrom. znaczeniu ponadregionalnym, w szczególności na 33

34 wspólne przedsięwzięcia o charakterze inwestycyjnym i doradczym przyczyniające się do łatwiejszego transferu i dyfuzji wiedzy oraz innowacji pomiędzy kooperującymi podmiotami. Potencjalne wsparcie z działania mogą uzyskać głównie silne i relatywnie rozległe przestrzennie klastry, czy inicjatywy klastrowe o znaczeniu ponadregionalnym. Drugi kierunek potencjalnego wsparcia dotyczy transferu wiedzy i innowacji realizowanej we współpracy firm i instytucji naukowych. Kierunek Kierunkiem potencjalnego wsparcia ten nie adresuje wiec bezpośrednio problematyki dla klastrów są równieŝ instrumenty klastrów ale moŝe wesprzeć działania inicjatyw w dotyczące transferu wiedzy i tym zakresie. Wsparcie tego typu dostępne jest nie innowacji realizowanej we tylko w ramach POIG ale teŝ w ramach konkursów współpracy firm i instytucji naukowych. realizowanych przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa WyŜszego takich jak np. Initech. Kolejny kierunek dotyczy wsparcia klastrów w zakresie realizowania działań miękkich czyli szkoleniowych, doradczych. Wsparcie w tym obszarze dostępne jest w ramach programu POKL, w szczególności jego komponencie regionalnym. Oprócz powyŝszych moŝliwości inicjatyw klastrowe mogą się starać o wsparcie z wyspecjalizowanych programów takich jak PO Rozwój Polski Wschodniej czy Program dla Europy Środkowej. Tego typu wsparcie jest dostępne tylko dla klastrów spełniających szczególne warunki, np. w zakresie siedziby beneficjentów zlokalizowanej we wschodnich województwach Polski. Wsparcie dla klastrów lokalnych, nie spełniających wymagań umoŝliwiających startu w konkursach na szczeblu krajowym, dostępne jest na szczeblu regionalnym. W kaŝdym programie regionalnym znajdują się środki na wsparcie i rozwój lokalnych i regionalnych powiązań. Wsparcie przewidziane jest takŝe na transfer technologii i innowacyjności, wzmocnienie potencjału parków technologicznych, jednostek naukowych oraz stymulowanie i rozwój powiązań sieciowych i kooperacyjnych pomiędzy przedsiębiorstwami a instytucjami badawczo-rozwojowymi. Ze względu na to, Ŝe kaŝde województwo samodzielnie projektowało swój program, róŝnią się one od siebie zarówno pod względem oferowanego wsparcia, jak i warunków jego uzyskania. NaleŜy zwrócić szczególną uwagę na to, Ŝe tylko w niektórych z nich uŝywa się nazw bezpośrednio wskazujących, Ŝe chodzi o wsparcie na rozwój klastrów. W innych natomiast przypadkach takie wsparcie moŝe być przewidziane w działaniach dotyczących inwestycji w małych i średnich przedsiębiorstwach lub projektów doradczych i szkoleniowych. RóŜnice te przekładają się na nierównowagę wsparcia w układzie regionalnym tzn. dwie podobne regionalne inicjatywy klastrowe mogłyby otrzymać wsparcie w jednym województwie w drugim natomiast mogą nie kwalifikować się do wsparcia. Rzadko inicjatywy mogą korzystać ze wsparcia przeznaczonego tylko dla klastrów. Mogą zgłosić projekt w ramach konkursów z programów operacyjnych finansowanych z funduszy strukturalnych. Konkursy te mają jednak na celu wsparcie szerokiego zakresu celów w zakresie Rzadko inicjatywy mogą korzystać danego działania i nie są dopasowane do specyfiki ze wsparcia przeznaczonego tylko dla klastrów. Mogą zgłosić projekt w potrzeb inicjatyw klastrowych. Nie jest zatem ramach konkursów z programów moŝliwe obiektywne porównanie propozycji i operacyjnych finansowanych z wybranie najlepszych projektów klastrowych w celu funduszy strukturalnych. Konkursy wsparcia najlepszych inicjatyw. Do tej pory nie ma te mają jednak na celu wsparcie teŝ wciąŝ programów wspierania klastrów, które szerokiego zakresu celów w wprost koncentrowałyby się na stymulowaniu rozwoju klastra rozumianego jako pewien system zakresie danego działania i nie są dopasowane do specyfiki potrzeb gospodarczy. Brakuje kompleksowej polityki inicjatyw klastrowych. krajowej, która podchodziłaby całościowo do wspierania klastrów, w taki sposób, aby koordynować instrumenty polityki z róŝnych obszarów pod ich kątem. Dla wsparcia rozwoju 34

35 klastrów potrzebne są inwestycje zarówno w kapitał ludzki, infrastrukturę, jak i w badania i rozwój. Środki na wyŝej wymienione cele są wprawdzie obecnie dostępne, ale są takŝe rozproszone. Mimo, Ŝe do tej pory na szczeblu krajowym i regionalnym realizowano szereg programów nie dokonano jeszcze ich ewaluacji dotyczącej wartości dodanej i wpływu na rozwój gospodarczy. Wstępna analiza wsparcia wskazuje, iŝ działania z zakresu polityki klastrowej nie powinny się ograniczać się tylko do tych ukierunkowanych na powstawanie oraz rozwój inicjatyw i organizacji klastrowych lecz powinny być ukierunkowane szerzej na skoordynowanie i wzmocnienie innych instrumentów związanych z inwestycjami w przedsiębiorstwach i inwestycjami w sferze badawczo-rozwojowej. Powinno to pozwolić na lepsze alokowanie funduszy strukturalnych dostępnych na róŝnych poziomach i skoncentrowanie tego wsparcia na tych skupiskach przedsiębiorstw, które mają szansę na dynamiczny rozwój, osiągnięcie globalnej konkurencyjności i stanie się motorem rozwoju gospodarczego Polski. 35

36 Tabela 4 Przegląd dostępnych instrumentów, które mogą wspierać rozwój klastrów w Polsce Działanie Nazwa działania Wsparcie Beneficjenci Dofinansowanie (w % wyd. kwalifikow.) Wielkość projektu Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka na lata PO IG 5.1 Wspieranie rozwoju klastrów o znaczeniu ponadregionalnym Wspólne przedsięwzięcia grup przedsiębiorców, m.in. inwestycje, doradztwo, udział w krajowych i międzynarodowych spotkaniach, zakup infrastruktury badawczej, działania promocyjne, organizacja programów szkoleniowych Koordynatorzy powiązań kooperacyjnych do 100% do 20 mln zł (inwestycje) do 400 tys. zł(doradztwo) do 1 mln zł (szkolenia) do 600 tys. (ekspansja) PO IG 1.4 Wsparcie projektów celowych na rzecz przedsiębiorców Projekty badawcze o charakterze aplikacyjnym - lista projektów kluczowych Przedsiębiorcy do 70% do 7,5 mln euro PO IG 4.1 Wsparcie wdroŝeń wyników prac B+R w przedsiębiorstwach Przygotowanie do wdroŝenia i wdroŝenie wyników prac B+R, w tym takŝe inwestycje, szkolenia i doradztwo Przedsiębiorcy do 70% do 20 mln zł PO IG 3.1 Inicjowanie działalności innowacyjnej Dwuetapowe wsparcie powstawania nowych przedsiębiorstw o charakterze innowacyjnym. Nowopowstali przedsiębiorcy, instytucje wspierające powstawanie nowych firm innowacyjnych do 100% PO IG 3.3 Tworzenie systemu ułatwiającego inwestowanie w MSP Wsparcie m.in. w zakresie programów szkoleniowych dla prywatnych inwestorów, nawiązywania współpracy, doradztwa w zakresie pozyskania inwestora. instytucje otoczenia biznesu, organizacje zrzeszające potencjalnych inwestorów, organizacje przedsiębiorców i pracodawców, przedsiębiorcy do 100 % (50% na wsparcie dla MSP) do 2 mln zł (wsparcie dla MSP) PO IG 4.2 Stymulowanie działalności B+R przedsiębiorstw oraz wsparcie w zakresie Wsparcie w zakresie m.in. wprowadzenia innowacji, opracowanie wzorów przemysłowych i uŝytkowych przedsiębiorcy do 70% B+R: do 1,4 mln zł (inwestycje) do 100 tys. zł 36

37 wzornictwa (szkolenia) do 100 tys. zł(doradztwo) PO IG 4.4 Nowe inwestycje o wysokim potencjale innowacyjnym Projekty inwestycyjne związane z zastosowaniem nowych rozwiązań technologicznych, produktowych, usługowych lub organizacyjnych przedsiębiorcy do 70% do 40 mln zł (inwestycje), do 1 mln zł (szkolenia), do 1 mln zł (doradztwo) PO IG 5.3 Wspieranie ośrodków innowacyjności Wspieranie powstawania oraz rozwoju ośrodków innowacyjności zlokalizowanych na obszarach o wysokim potencjale rozwoju, w szczególności na tworzenie i rozwój parków naukowo-technologicznych lista projektów kluczowych wyspecjalizowane instytucje otoczenia biznesu do 85% PO IG 5.4 Zarządzanie własnością intelektualną Dotacje na pokrycie kosztów uzyskania praw własności przemysłowej poza granicami Polski, usługi doradcze, popularyzacja wiedzy w zakresie własności intelektualnej. przedsiębiorcy, instytucje otoczenia biznesu do 70% (do 100% w części dot. popularyzacji wiedzy) Ochrona prawa własności przem.: do 400 tys. zł Popularyzacja wiedzy: do 2 mln zł. PO IG 6.1 Paszport do eksportu Dotacje na usługi w zakresie planowania i wdroŝenia rozwoju eksportu Małe i średnie przedsiębiorstwa do 80% przygotowanie planu (do 50 % wdroŝenie) Przygotowanie planu: do 10 tys. zł WdroŜenie planu: do 200 tys. Zł PO IG 8.2 Wspieranie wdraŝania elektronicznego biznesu typu B2B Projekty związane ze współpracą biznesową w oparciu o rozwiązania elektroniczne z co najmniej dwoma innymi przedsiębiorcami. Małe i średnie przedsiębiorstwa zróŝnicowany do 2 mln zł 37

38 Program Operacyjny Kapitał Ludzki PO KL Rozwój kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwach Szkolenia oraz usługi konsultacyjne z nimi związane, usługi doradcze, studia podyplomowe, projekty o charakterze promocyjnym w ramach projektów partnerskich. przedsiębiorcy, podmioty działające na rzecz zatrudnienia lub rozwoju zasobów ludzkich do 80 % do 15 mln zł PO KL Wspieranie rozwoju kwalifikacji zawodowych i doradztwo dla przedsiębiorstw Ogólne i specjalistyczne szkolenia oraz doradztwo związane ze szkoleniami dla kadr zarządzających i pracowników przedsiębiorstw przedsiębiorcy i ich pracownicy, regionalne grupy przedsiębiorstw do 80% PO KL Wsparcie procesów adaptacyjnych i modernizacyjnych w regionie Pomoc w tworzeniu partnerstw lokalnych, szkolenia, doradztwo, badania i analizy dot. prognozowania zmian pracodawcy i pracownicy, partnerzy społeczni, samorządy gospodarcze i zawodowe, jednostki samorządu terytorialnego, instytucje rynku pracy, społeczność lokalna, organizacje pozarządowe do 100% PO KL Wsparcie dla współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw wsparcie tworzenia i rozwoju sieci współpracy i wymiany informacji między naukowcami a przedsiębiorcami, m.in. staŝe szkolenia, stypendia przedsiębiorcy i ich pracownicy, uczelnie, jednostki naukowe i ich pracownicy, doktoranci, absolwenci uczelni i studenci do 100% Program Operacyjny Rozwój Polski Wschodniej I.3 Wspieranie innowacji Dotacje na projekty infrastrukturalne mające na celu wspieranie rozwoju innowacji jednostki naukowe, jednostki badawczo-rozwojowe, jednostki samorządu terytorialnego, przedsiębiorcy, agencje i fundacje rozwoju regionalnego i lokalnego, organizacje pozarządowe do 90% 38

39 I.4 Promocja i współpraca Projekty z zakresu budowania stałych platform współpracy w zakresie promocji gospodarczej, tworzenia i rozwoju klastrów, tworzenia polityki rozwoju regionalnego. jednostki samorządu terytorialnego, organizacje rządowe, organizacje pozarządowe, przedsiębiorcy, jednostki naukowe, koordynatorzy klastrów do 90% Program dla Europy Środkowej P1.1 Poprawa ramowych warunków dla innowacji Wspieranie m.n. zakładania i rozwoju ponadnarodowych klastrów, wspieranie instytucji odpowiedzialnych za transfer technologii, współpracy pomiędzy publicznymi i prywatnymi aktorami w dziedzinie innowacji uniwersytety, lokalne i regionalne organy władzy, izby handlowe, stowarzyszenia, instytucje zajmujące się transferem technologii, partnerzy społeczni, stowarzyszenia pracodawców, związki zawodowe, małe i średnie przedsiębiorstwa do 85% do 5 mln euro P1.2 Tworzenie moŝliwości dla rozprzestrzeniania i stosowania innowacji Wsparcie m.in. mechanizmów transferu technologii i wymiany wiedzy, ułatwianie dostępu od wiedzy naukowej, nawiązywanie współpracy pomiędzy systemem badawczym a firmami uniwersytety, lokalne i regionalne organy władzy, izby handlowe, stowarzyszenia, instytucje zajmujące się transferem technologii, partnerzy społeczni, stowarzyszenia pracodawców, związki zawodowe, małe i średnie przedsiębiorstwa do 85% do 5 mln euro Programy PARP Innovation Express Międzynarodowy projekt INNET. Wsparcie projektów dotyczących inicjowania, nawiązywania i rozwijania międzynarodowej współpracy/partnerstwa technologicznego, m.in. doradztwo, tworzenie sieci, szkolenia, przygotowanie do złoŝenia wspólnych wniosków do programów międzynarodowych. Koordynatorzy klastrów do 100% do 600 tys. Zł 39

40 Programy Ministra Nauki i Szkolnictwa WyŜszego Kreator innowacyjności - Wsparcie innowacyjnej przedsiębiorczości akademickiej Wsparcie podnoszenia kwalifikacji kadr akademickich w zakresie przedsiębiorczości, zarządzania własnością intelektualną oraz komercjalizacji wyników prac badawczo-rozwojowych. Tworzenie warunków do komercjalizacji wyników prac badawczych na uczelniach, a takŝe w tworzeniu i rozwijaniu jednostek organizacyjnych działających na rzecz transferu technologii. uczelnie; akademickie inkubatory przedsiębiorczości; centra transferu technologii; jednostki naukowe; parki technologiczne; konsorcja badawczo-rozwojowe; podmioty działające na rzecz nauki. do 90% IniTech Projekty obejmujące badania naukowe i prace rozwojowe nakierowane na zastosowanie w gospodarce oraz wykonanie czynności przygotowawczych do wdroŝenia wyników badań naukowych w praktyce gospodarczej. przedsiębiorcy, jednostki naukowe, konsorcja naukowoprzemysłowe do 100% (jednostki naukowe) do75% (przedsiębiorcy) Źródło: opracowanie IBnGR. 40

41 3. KONCEPCJA POLITYKI STYMULOWANIA KLASTRÓW W OPARCIU O FUNDUSZE STRUKTURALNE ZałoŜenia i kierunki wsparcia ZałoŜenia nowej polityki klastrowej Polski: 1) Wsparcie dla klastrów powinno zostać skierowane do klastrów o największym potencjale konkurencyjnym wykazujących się obecnie konkurencyjnością międzynarodową, bądź dających realną szansę na zbudowanie takiej konkurencyjności w przyszłości. 2) Kluczowy dla efektywności polityki stymulującej rozwój klastrów jest właściwy wybór oparty na przejrzystych i obiektywnych zasadach. Klastry powinny zostać wybrane w drodze konkursu, w oparciu o trzy grupy kryteriów i) istniejący potencjał gospodarczy i naukowy, ii) strategię rozwoju w przyszłości, iii) partnerstwo zaangaŝowanych podmiotów. 3) Niezbędne jest przeciwdziałanie rozproszeniu środków i ich koncentracja na ograniczonej liczbie klastrów dysponujących największym potencjałem, aby stymulować rozwój klastrów, które mają rzeczywistą szansę osiągnąć międzynarodową konkurencyjność. 4) Wsparcie klastrów regionalnych i lokalnych powinno być dostępne ze środków regionalnych programów operacyjnych tj. poziomu województwa. 5) Rozwój klastrów jest procesem długoterminowym. Polityka wspierania rozwoju klastrów musi uwzględniać ten czynnik i przewidywać wsparcie minimum w perspektywie średniookresowej 5 lat. 6) Wsparcie dla klastrów powinno być skierowane na obszary rozwojowe wzmacniające przyszły potencjał konkurencyjnych klastrów (przedsiębiorstw działających w klastrach) a nie petryfikujące obecną strukturę. W szczególności wsparcie powinno zostać przeznaczone na następujące rodzaje działalności: i) działalność badawczo-rozwojową, ii) wsparcie międzynarodowej ekspansji przedsiębiorstw, iii) rozwój jakości kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwach, iv) stymulowanie współpracy oraz v) powstawanie nowych firm. Biorąc powyŝsze pod uwagę proponujemy następujące uzupełniające się kierunki wsparcia dla klastrów. Rysunek 12 Kierunki wsparcia polityki klastrowej Źródło: opracowanie IBnGR. 41

42 Tabela 5 Charakterystyka kierunków wsparcia polityki klastrowej Klastry technologiczne Klastry konkurencyjne Klastry lokalne/regionalne Źródło: opracowanie IBnGR. Opis/charakterystyka Wyznaczniki Poziom wsparcia sieć współpracy w istniejący silny potencjał Krajowy zakresie rozwijania i naukowy w określonej komercjalizowania dziedzinie; technologii w danych Zaplecze gospodarcze obszarze. zainteresowanie rozwijaniem i wdroŝeniem technologii skupiska działalności z danej branŝy zlokalizowane w jednym lub kilku sąsiadujących województwach charakteryzujące się konkurencyjnością międzynarodową klastry o potencjale regionalnych lokalnym charakteryzujące się zdolnością do konkurowania na rynku krajowym i międzynarodowym. istniejący potencjał gospodarczy (eksport, przychody ze sprzedaŝy, zatrudnienie) skoncentrowany w jednym bądź kilku sąsiadujących ze sobą województwach, istniejące zaplecze naukowe zainteresowane współpracą z gospodarką duŝe znaczenie dla gospodarki danego obszaru (regionu, powiatu) Krajowy/regionalny Regionalny/lokalny Biorąc pod uwagę charakter niniejszego opracowania w dalszej części przedstawiona zostanie propozycja wspierania klastrów o znaczeniu ponadregionalnym (tj. klastrów kluczowych i klastrów technologicznych) natomiast nie będą omawiane propozycje wspierania rozwoju klastrów lokalnych/regionalnych. W poszczególnych województwach przyjęto róŝne podejścia do wspierania klastrów o znaczeniu lokalnym bądź regionalnym. Dla przykładu w województwie opolskim w Regionalnym Programie Operacyjnym zapisano preferencje w ubieganiu się o finansowanie projektów związanych z wybranymi klastrami (m.in. rolno-spoŝywczą, chemiczną). W województwie zachodnio-pomorskim działania stymulujące rozwój klastrów będą realizowane w ramach projektu systemowego realizowego przez Urząd Marszałkowski w ramach działania Z kolei w województwie pomorskim wdraŝany będzie Regionalny Program Wspierania Klastrów dla Województwa Pomorskiego na lata , który przewiduje wybór klastrów w drodze konkursu oraz wsparcie w postaci dofinansowania działań koordynatora klastra oraz wprowadzenie preferencji w ocenie projektów związanych z klastrami finansowanych z regionalnych funduszy strukturalnych. Biorąc pod uwagę róŝny potencjał gospodarczy oraz róŝny stopień zaawansowania rozwoju inicjatyw klastrowych (samoorganizacji środowiska gospodarczego) nie byłoby celowe narzucanie jednego modelu wsparcia klastrów na poziomie regionalnym. Zasadne jest pozostawienie swobody odnośnie potrzeby, modelu i zakresu wsparcia klastrów lokalnych/regionalnych samorządom lokalnym. Sensowne natomiast byłoby zorganizowanie platformy wymiany informacji i doświadczeń z realizacji wsparcia klastrów na szczeblu regionalnym i lokalnym, a takŝe przeprowadzenie ewaluacji efektów realizowanych działań w tym zakresie w poszczególnych regionach (patrz propozycja Forum klastrów ). 42

43 Klastry konkurencyjne W klastrach kluczowych (konkurencyjnych międzynarodowo) istotny jest istniejący potencjał ekonomiczny i częściowo (jako uzupełnienie) naukowy. W klastrach tych kluczowym elementem jest równieŝ koncentracja geograficzna na obszarze jednego bądź kilku sąsiadujących województw. Istotna jest równieŝ pewna komplementarność działań na rzecz klastra realizowana na szczeblu regionalnym np. projekty w zakresie wsparcia przewidzianego w regionalnych programach operacyjnych, bądź częściach regionalnych Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, lub teŝ innych działaniach/politykach władz samorządowych i lokalnych. Tabela 6 Klastry konkurencyjne - charakterystyka KLASTRY KONKURENCYJNE Kryteria wyboru Zakres wsparcia Źródła finansowania Długość finansowania Koordynator programu Liczba inicjatyw Źródło: opracowanie IBnGR. Opis 1. Potencjał i konkurencyjność obecny udział klastra w gospodarce oraz w całej branŝy - mierzony wielkością przychodów, zatrudnienia i eksportu, przewagi lokalizacyjne wskazujące czy dany rodzaj działalności gospodarczej wykazuje większą koncentrację w danym regionie (obszarze klastra) niŝ przeciętna dla całego kraju, konkurencyjność klastra mierzona dynamiką podstawowych wielkości ekonomicznych klastra (przychodów ze sprzedaŝy, zatrudnienia, eksportu, inwestycji) oraz inwestycjami w nowe technologie, wprowadzaniem innowacji itp. 2. Strategia rozwoju realność, kompleksowość; efekty dla regionu i klastra; 3. Partnerstwo zasięg partnerstwa i reprezentatywność dla klastra system nadzoru realizacji strategii i ustalania priorytetów, działań, projektów dla klastra ocena otwartości na nowe podmioty dotychczasowe przykłady współpracy - organizacja inicjatywy - promocja - eksport i internacjonalizacja - infrastruktura badawcza - projekty B+R + patenty; Fundusze strukturalne (POIG, POKL); lat Ministerstwo Gospodarki/Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości Klastry technologiczne W klastrach technologicznych kluczowy dla ich wyróŝnienia jest i) istniejący potencjał naukowy, ii) perspektywa komercjalizacji technologii w okresie 5 lat, iii) potencjał gospodarczy zainteresowany wdroŝeniem/rozwijaniem technologii. W przypadku klastrów technologicznych koncentracja geograficzna nie jest tak bardzo istotna tj. mogłyby one 43

44 składać się z sieci ośrodków zlokalizowanych w róŝnych województwach, niekoniecznie ze sobą sąsiadujących. Kluczowe jednak będzie uzasadnienie potrzeby współpracy wszystkich elementów składowych klastra (jednostek naukowych, przedsiębiorstw instytucji otoczenia itp.) dla rozwoju i komercjalizacji danej technologii. Tabela 7 Klastry technologiczne charakterystyka KLASTRY TECHNOLOGICZNE Kryteria wyboru Zakres wsparcia Źródła finansowania Obszary technologiczne Okres finansowania Koordynator programu Liczba inicjatyw 4-6 Źródło: opracowanie IBnGR. Opis 1. Potencjał naukowy (zrealizowane projekty B+R, patenty, publikacje, 2. MoŜliwości komercjalizacji (dotychczasowe wdroŝenia, współpraca ze środowiskiem gospodarczy,,istniejące zaplecze gospodarcze zainteresowane technologią) 3. Partnerstwo (min. 4 jednostki naukowe oraz 10 przedsiębiorców) - organizacja inicjatywy - współpraca międzynarodowa - szukanie partnerów międzynarodowych itp. - promocja - eksport - infrastruktura badawcza - projekty B+R + patentowanie; Fundusze strukturalne (POIG, POKL); środki krajowe przeznaczone na naukę m.in. inicjatyw IniTech Np. Lifescience, IT, Environment, Nanotech/Materiale, lub Priorytetowe obszary badawcze określone w Krajowym Programie Badań Naukowychi Prac Rozwojowych 5 lat minimum Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa WyŜszego Koncepcję klastrów technologicznych moŝna wpisać w istniejące uwarunkowania instytucjonalno-prawne związane z finansowaniem prac badawczych. Obecnie w ramach Krajowego Programu Badań Naukowych Prac Rozwojowych określane są Priorytetowe obszary badawcze, a w ich ramach Priorytetowe kierunki badań, które z kolei stanowią podstawę do sformułowania Strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych. Koncepcja klastrów technologicznych jest zbieŝna z istotą strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych, z zastrzeŝeniem procedury wyboru. Strategiczne programy badań określane są przez Interdyscyplinarny Zespół do spraw Strategicznych Programów Badań Naukowych i Prac Rozwojowych. W ramach tematów strategicznych programów badań Narodowe Centrum Badań i Rozwoju ustanawia zadania badawcze, które następnie w drodze postępowania konkursowego wyłania wykonawców. W ramach koncepcji klastrów technologicznych proponujemy zmianę procedury wyboru i przeniesienie konkursu na etap wyboru strategicznych programów badań naukowych i prac rozwojowych. W tym przypadku w procedurze konkursowej wybierane byłyby nie konkretne zadania badawcze, ale całe programy badawcze. Konsorcja naukowo-gospodarcze stawałyby do konkursu, w którym oceniany byłby ich program prac badawczych wraz z koncepcją komercjalizacji wyników tych prac. 44

45 Forum klastrów Forum klastrów byłoby siecią, w skład której wchodziłyby wszystkie klastry konkurencyjne oraz klastry technologiczne, która jako wsparcie techniczno/organizacyjne obsługiwana byłaby przez sekretariat sieci. Forum miałoby na celu przede wszystkim: stymulować wymianę informacji i doświadczeń pomiędzy klastrami, stymulować współpracę pomiędzy klastrami oraz pomiędzy podmiotami działającymi w nich, wspierać nawiązywanie współpracy międzynarodowej klastrów; promować wybrane klastry w kraju i za granicą, stanowić platformę współpracy klastrów z administracją publiczną np. w zakresie wprowadzania odpowiednich regulacji, programów pomocowych itp., prowadzić bieŝący monitoring rozwoju klastrów w Polsce. Sposób wdraŝania polityki Za wdroŝenie polityki klastrowej odpowiadać powinny ministerstwa odpowiedzialne za wspieranie rozwoju gospodarczego, innowacyjności oraz nauki w Polsce. Wydaje się iŝ w obecnych uwarunkowaniach instytucjonalnych w Polsce najlepszym rozwiązaniem byłoby aby za koordynację wyboru oraz wdroŝenia wsparcia dla klastrów technologicznych odpowiedzialne było Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa WyŜszego, natomiast dla klastrów kluczowych Ministerstwo Gospodarki. Rozwiązanie takie w którym róŝne ministerstwa są odpowiedzialne za rozwój klastrów technologicznych a inne klastrów gospodarczych są stosowane w innych krajach np. Japonii. Niewątpliwą korzyścią takiego rozwiązania jest to iŝ stymuluje ono konkurencję pomiędzy ministerstwami i mobilizuje je do jak najlepszego wdroŝenia programu wsparcia. Rozdzielenie wdraŝania programu wsparcia klastrów technologicznych i konkurencyjnych pomiędzy dwa ministerstwa nie oznacza braku potrzeby stałej bieŝącej koordynacji oraz wymiany informacji pomiędzy zespołami odpowiedzialnymi za ich wdraŝanie w obu ministerstwach. W Polsce poniewaŝ duŝa część wsparcia dla klastrów pochodziłaby z programów z funduszy strukturalnych niewątpliwie niezbędna jest równieŝ ścisła współpraca z Ministerstwem Rozwoju Regionalnego, które jest odpowiedzialne za koordynację wdraŝania funduszy strukturalnych w Polsce. Biorąc powyŝsze uwarunkowania pod uwagę proponujemy stworzenie międzyresortowego zespołu w skład, którego weszliby przedstawiciele Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa WyŜszego, Ministerstwa Gospodarki oraz Ministerstwa Rozwoju Regionalnego. Zespół ten byłby odpowiedzialny za koordynację działań związanych z wdraŝaniem wsparcia dla klastrów na poziomie krajowym. Sposób wyboru klastrów Proponujemy wybór klastrów, które mają uzyskać wsparcie ze środków publicznych w trybie procedury konkursowej. Sposób ten powinien być zastosowany zarówno w odniesieniu do klastrów konkurencyjnych, jak i klastrów technologicznych. Konkursowa formuła wyboru klastrów wydaje się być najbardziej przejrzystą i obiektywną formą. Daje ona wszystkim inicjatywom równe szanse na przedstawienie swojego potencjału i strategii rozwoju, a następnie wyboru najlepszych w oparciu o obiektywne kryteria. Ponadto ten sposób moŝliwy będzie wybór ograniczonej liczby klastrów, które uzyskają wsparcie i skoncentrowanie dostępnych środków na tych, którzy dysponują największym potencjałem, jednocześnie nie dyskryminując nikogo, gdyŝ kaŝdy moŝe przystąpić do konkursu. Podejście 45

46 takie pozwala wyeliminować jedną z kluczowych słabości dotychczasowej polityki klastrowej w Polsce (ale nie tylko na podobne słabości zwraca się uwagę równieŝ w innych krajach Unii Europejskiej patrz Komunikat Komisji Europejskiej 24 Toward world class in the European Union: Implementing broad based innovation strategy). NaleŜy jednocześnie podkreślić, iŝ tego typu podejście odnośnie wyboru klastrów, które mają otrzymać wsparcie publiczne oparte o konkurs jest coraz częściej stosowane w wielu krajach zachodnich. Dla przykładu moŝna przytoczyć takie programy jak szwedzki Vinvaxt, programy niemieckie programy - Bioregio, InnoRegio, czy wreszcie francuski program Pole de competitivite. Rysunek 13 WdroŜenie polityki rozwoju klastrów w Polsce WdroŜenie polityki stymulowania rozwoju klastrów w Polsce Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa WyŜszego Ministerstwo Gospodarki Ministerstwo Rozwoju Regionalnego Klastry technologiczne Forum Klastrów Klastry Konkurencyjne Międzyresortowy zespół ds. klastrów Źródło: opracowanie IBnGR. Konkursy na wybór klastrów konkurencyjnych oraz technologicznych powinny zostać przeprowadzone odrębnie w oparciu o kryteria dostosowane do kaŝdego typu klastra. Pozostaje jednak pytanie czy organizować tylko jeden konkurs dla danego typu klastra (np. dla klastrów konkurencyjnych) czy przeprowadzić co najmniej dwie edycje konkursu. Pierwszy wariant pozwala na dokładne porównanie wszystkich aplikacji względem siebie co jest niewątpliwie zaletą. Z drugiej strony przeprowadzenie minimum dwóch edycji konkursów umoŝliwiłoby szybszą realizację przedsięwzięcia bez ryzyka pominięcia inicjatyw/klastrów dysponujących duŝym potencjałem, ale nie przygotowanych organizacyjnie (brak partnerstwa, strategii rozwoju itp.) do wystartowania w takim konkursie. Biorąc pod uwagę duŝe zróŝnicowanie w poziomie samoorganizacji oraz planowania rozwoju polskich inicjatyw klastrowych proponujemy przeprowadzenie dwóch edycji konkursu zarówno dla klastrów technologicznych jak i klastrów konkurencyjnych. Szczegółową propozycję harmonogramu przeprowadzenia konkursów przedstawia tabela. Tabela 8 Harmonogram realizacji Harmonogram Ogłoszenie realizacji konkursu Konkurs Rozstrzygnięcie konkursu Finansowanie Klastry konkurencyjne I edycja wrz-09 gru-09 sty II edycja cze-10 paź-10 gru Klastry technologiczne I edycja wrz-09 gru-09 sty II edycja cze-10 paź-10 gru Źródło: Opracowanie IBnGR. 24 Towards world-class clusters in the European Union: Implementing the broad-based innovation strategy, COM(2008) 652, Brussels

47 Procedura wyboru i wsparcia dla klastrów konkurencyjnych 47

48 Zakres wsparcia i korzyści dla klastrów Kluczowe dla powodzenia zaproponowanego modelu polityki stymulowania rozwoju klastrów będzie, z jednej strony, zmobilizowanie i przyciągnięcie inicjatyw klastrowych, które mają rzeczywisty potencjał gospodarczy i naukowy, a z drugiej, zapewnienie im środków, które umoŝliwią im realizację ambitnej strategii rozwoju. Aby uzyskać ten efekt niezbędne jest zatem zagwarantowanie odpowiednich korzyści i skali wsparcia. Biorąc pod uwagę uwarunkowania dostępności środków pomocowych w Polsce (m.in. fakt, iŝ środki te pochodzą w duŝej mierze z funduszy strukturalnych) proponujemy następujący zakres wsparcia dla klastrów. W przypadku klastrów konkurencyjnych wsparcie powinno objąć bezpośrednie dofinansowanie funkcjonowania i rozwoju inicjatywy klastrowej oraz preferencje (dodatkowe punkty w ocenie merytorycznej) w przypadku ubiegania się od dofinansowanie z róŝnych działań z programów operacyjnych POIG oraz POKL (patrz tabela 10) 25. Projekt na koordynację mogą być składane bądź przez pojedynczy podmiot, który będzie pełnił funkcję koordynatora, bądź przez kilka podmiotów, które utworzą konsorcjum w celu realizacji funkcji koordynacyjnych klastra. W przypadku pozostałych podmiotów (w liczbie minimalnej wskazanej w kryteriach wyboru) wystarczyłoby aby ich partnerstwo było poparte np. listem intencyjnym lub porozumieniem o współpracy. Pozostałe projekt o kluczowym znaczeniu dla rozwoju klastra (z którego korzystałyby wszystkie bądź duŝa liczba podmiotów) aby uzyskać preferencje w ocenie powinny być wskazane w strategii rozwoju klastra, ale mogłyby być realizowane przez inny podmiot (jeden lub kilka) aniŝeli podmiot/podmioty realizujące projekt koordynacyjny. W przypadku projektów, z których bezpośrednie korzyści odniosłyby jedynie kilka podmiotów klastra np. projekty badawczo-rozwojowe, preferencje powinny być przyznawane projektom, które są zbieŝne ze strategią (celami) rozwoju klastra. Potwierdzeniem zbieŝności projektu z celami klastra, powinno być świadectwo/certyfikat wydawany przez koordynatora klastra. Jednocześnie sposób i kryteria przyznawania takiego świadectwa powinny być obiektywne i przejrzyste i oceniane byłyby na etapie składania aplikacji (patrz kryteria dotyczące partnerstwa). Typ projektu Podmioty realizujące Podmioty korzystające (beneficjenci) Projekt koordynacyjny Koordynator klastra Wszystkie podmioty (jeden podmiot lub klastra konsorcjum kilku Kryterium dostępu do finansowania lub uzyskania preferencji Wskazany w strategii rozwoju klastra 25 W przypadku określonych projektów infrastrukturalnych dla zwycięskich klastrów moŝna takŝe wykorzystać konstrukcję projektów indywidualnych i list indykatywnych w celu zagwarantowania finansowania tych projektów. Rozwiązanie takie nie jest jednak moŝliwe w sytuacji, kiedy byłaby moŝliwość realizowania kilkunastu lub kilkudziesięciu róŝnych projektów o tym samym charakterze np. projektów rozwojowych realizowanych przez konsorcja róŝnych podmiotów w klastrze. Preferencje dla tego typu rozproszonych projektów z klastrów kluczowych musiałyby zostać wprowadzone do kryteriów wyboru finansowanych operacji dla poszczególnych programów operacyjnych, które są zatwierdzane przez odpowiednie Komitety Monitorujące. W przypadku tego typu projektów, konieczne byłoby takŝe wprowadzenie mechanizmów przyznawania tym projektom odpowiedniej afiliacji przez koordynatora klastra (a dokładnie samorządowe ciało eksperckie utworzone w ramach inicjatywy klastrowej). 48

49 podmiotów) Projekt kluczowy dla Jeden podmiot lub Wszystkie lub większość klastra konsorcjum kilku podmiotów klastra podmiotów mogą być róŝne od podmiotów pełniących funkcję koordynatora Projekty indywidualne Dowolne podmioty Jeden lub kilka podmiotów Projekt zapisany w strategii rozwoju klastra Certyfikat wydany przez koordynatora potwierdzający zgodność z celami klastra W przypadku klastrów technologicznych wsparcie powinno dodatkowo polegać na zagwarantowaniu środków (z funduszy krajowych na naukę, np. z inicjatywy IniTech) na finansowanie programów badawczych tych klastrów. Wsparcie to mogłoby mieć formę wyodrębnionych konkursów na projekty badawcze dostępnych wyłącznie dla projektów z klastrów kluczowych. Tabela 9 Zakres wsparcia dla klastrów Korzyści zakres wsparcia Bezpośrednie wsparcie na rozwój i funkcjonowanie inicjatywy klastrowej Preferencje przy ubieganiu się o finansowanie projektów z POIG oraz POKL Finansowanie programów badawczych klastrów w ramach wydzielonej puli z krajowych środków przeznaczonych na naukę (np. z inicjatywy IniTech) Źródło: opracowanie IBnGR. Klastry konkurencyjne Tak (w formule lata) Tak Nie Klastry technologiczne Tak (na okres 5 lat) Tak Tak Bezpośrednie wsparcie na rozwój i funkcjonowanie inicjatywy klastrowej byłoby przyznawane koordynatorowi klastra na okres 3 lat z moŝliwością przedłuŝenia na kolejne 2 lata w przypadku klastrów konkurencyjnych oraz bezpośrednio na 5 lat w przypadku klastrów technologicznych. Wsparcie takie byłoby przeznaczone głównie na takie działania jak sieciowanie 26, transfer wiedzy i technologii, przygotowywanie analiz i informacji, prowadzenie czuwania technologicznego oraz doradztwo dla członków klastra, prowadzenie strony internetowej klastra, promocja itp.. Proponujemy aby wsparcie takie było dostępne w ramach moŝliwości zgłoszenia projektu do działania 5.1 POIG, a wysokość budŝetu takiego projektu nie powinna przekroczyć 2 mln zł. 26 Sieciowanie, które jest waŝne dla przepływu wiedzy oraz nawiązywania kontaktów i współpracy przyjmuje najczęściej postać cyklicznych spotkań przedstawicieli podmiotów i osób uczestniczących w klastrze. Mogą to być zarówno spotkania informacyjne jak równieŝ specjalistyczne warsztaty czy seminaria z udziałem ekspertów z kraju i zagranicy. Istotnym elementem sieciowania moŝe być takŝe tworzenie sprawnej platformy elektronicznego komunikowania się, dzięki której podmioty funkcjonujące w klastrze uzyskają dostęp do istotnych dla nich informacji. 49

50 Zakładamy, Ŝe w roli koordynatora mógłby wystąpić dowolny podmiot, bądź zawiązany przez podmioty tworzące inicjatywę klastrową, bądź związany z nimi poprzez umowę konsorcjum lub współpracy. Działania koordynatora powinny być nadzorowane przez radę klastra składającą się z jego przedstawicieli (w większości reprezentantów firm). Rada ta powinna mieć m.in. kompetencje w zakresie zmiany zespołu menedŝerskiego koordynatora pracującego na rzecz danego klastra, opiniowania projektów realizowanych na rzecz klastra oraz aktualizacji strategii i planu działania. Funkcjonowanie koordynatora klastra powinno przyczynić się do bardziej skutecznego aplikowania przez poszczególnych aktorów klastra do róŝnych programów operacyjnych (zwłaszcza PO IG, krajowej części PO KL i innych) o dofinansowanie projektów słuŝących rozwojowi klastra i zapisanych w jego strategii rozwoju. Tabela 10 Działania w ramach których przyznawane byłyby punkty preferencyjne dla projektów z klastrów konkurencyjnych PO IG 5.1 PO IG 1.4 PO IG 4.1 PO IG 3.1 PO IG 3.3 PO IG 4.2 PO IG 4.4 PO IG 5.3 PO IG 5.4 PO IG 6.1 PO IG 8.2 Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka Wspieranie rozwoju klastrów o znaczeniu ponadregionalnym Wsparcie projektów celowych na rzecz przedsiębiorców Wsparcie wdroŝeń wyników prac B+R w przedsiębiorstwach Inicjowanie działalności innowacyjnej Tworzenie systemu ułatwiającego inwestowanie w MSP Stymulowanie działalności B+R przedsiębiorstw oraz wsparcie w zakresie wzornictwa Nowe inwestycje o wysokim potencjale innowacyjnym Wspieranie ośrodków innowacyjności Zarządzanie własnością intelektualną Paszport do eksportu Wspieranie wdraŝania elektronicznego biznesu typu B2B Wspólne przedsięwzięcia grup przedsiębiorców, m.in. inwestycje, doradztwo, udział w krajowych i międzynarodowych spotkaniach, zakup infrastruktury badawczej, działania promocyjne, organizacja programów szkoleniowych Projekty badawcze o charakterze aplikacyjnym - lista projektów kluczowych Przygotowanie do wdroŝenia i wdroŝenie wyników prac B+R, w tym takŝe inwestycje, szkolenia i doradztwo Dwuetapowe wsparcie powstawania nowych przedsiębiorstw o charakterze innowacyjnym. Wsparcie m.in. w zakresie programów szkoleniowych dla prywatnych inwestorów, nawiązywania współpracy, doradztwa w zakresie pozyskania inwestora. Wsparcie w zakresie m.in. wprowadzenia innowacji, opracowanie wzorów przemysłowych i uŝytkowych Projekty inwestycyjne związane z zastosowaniem nowych rozwiązań technologicznych, produktowych, usługowych lub organizacyjnych Wspieranie powstawania oraz rozwoju ośrodków innowacyjności zlokalizowanych na obszarach o wysokim potencjale rozwoju, w szczególności na tworzenie i rozwój parków naukowotechnologicznych lista projektów kluczowych Dotacje na pokrycie kosztów uzyskania praw własności przemysłowej poza granicami Polski, usługi doradcze, popularyzacja wiedzy w zakresie własności intelektualnej. Dotacje na usługi w zakresie planowania i wdroŝenia rozwoju eksportu Projekty związane ze współpracą biznesową w oparciu o rozwiązania elektroniczne z co najmniej dwoma innymi przedsiębiorcami. 50

51 PO KL PO KL 4.1. PO IS 13.1 Źródło: opracowanie IBnGR. Rozwój kapitału ludzkiego w przedsiębiorstwach Wzmocnienie i rozwój potencjału dydaktycznego uczelni oraz zwiększenie liczby absolwentów kierunków o kluczowym znaczeniu dla gospodarki o partej na wiedzy Program Operacyjny Kapitał Ludzki Szkolenia oraz usługi konsultacyjne z nimi związane, usługi doradcze, studia podyplomowe, projekty o charakterze promocyjnym w ramach projektów partnerskich. Otwieranie nowych kierunków studiów lub specjalności na istniejących kierunkach, realizacja studiów podyplomowych, rozszerzanie oferty edukacyjnej na istniejących kierunkach, w szczególności w obszarach istotnych dla rozwoju gospodarki. Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko Infrastruktura szkolnictwa wyŝszego Rozwój i unowocześnienie infrastruktury słuŝącej prowadzeniu działalności dydaktycznej na poziomie wyŝszym oraz działalności rozwojowej, naukowobadawczej powiązanej z dydaktyką. Preferencje dla projektów z klastrów powinny być wprowadzone na zasadzie przyznawania dodatkowych punktów w ocenie merytorycznej projektów zgłaszanych na poszczególne konkursy. Liczba punktów preferencyjnych powinna być na tyle znacząca aby zmobilizować najwaŝniejsze podmioty zarówno z gospodarki jak i sektora nauki do zaangaŝowania się w rozwój inicjatyw klastrowej i wspólną strategię rozwoju całego klastra. Jednocześnie naleŝy podkreślić moŝliwość zróŝnicowania skali preferencji (liczby punktów preferencyjnych dla projektów z klastrów) w poszczególnych działaniach mniejsze preferencje byłyby w działaniach, które w mniejszym stopniu są związane z rozwojem klastrów i mogą mieć bardziej horyzontalnych charakter np. działania 5.3 oraz 8.2 POIG. Zakładamy, Ŝe klastry technologiczne będą powstawać w obszarach, które dzisiaj nie mają duŝego udziału w gospodarce, ale w obszarach technologii, które mają duŝe szansę odgrywać kluczową rolę w gospodarce w przyszłości. W klastrach tych duŝe większe znaczenie odgrywać będą projekty badawcze, w tym takie, które nie są bezpośrednio związane z wprowadzeniem konkretnego produktu na rynek. W związku z tym proponujemy skoncentrowanie krajowych środków przeznaczonych na działalność badawczą, a takŝe innych środków związanych z komercjalizacją technologii (patrz tabela 11), na kilku kluczowych obszarach technologicznych klastrach technologicznych. Koncentracja ta mogłaby się odbyć poprzez przeprowadzenie odrębnych konkursów na projekty badawcze dostępne jedynie dla klastrów technologicznych. Tabela 11 Dodatkowe źródła finansowania klastrów technologicznych Kreator innowacyjności - Wsparcie innowacyjnej przedsiębiorczości akademickiej IniTech Źródło: opracowanie IBnGR. Wsparcie podnoszenia kwalifikacji kadr akademickich w zakresie przedsiębiorczości, zarządzania własnością intelektualną oraz komercjalizacji wyników prac badawczo-rozwojowych. Tworzenie warunków do komercjalizacji wyników prac badawczych na uczelniach, a takŝe w tworzeniu i rozwijaniu jednostek organizacyjnych działających na rzecz transferu technologii. Projekty obejmujące badania naukowe i prace rozwojowe nakierowane na zastosowanie w gospodarce oraz wykonanie czynności przygotowawczych do wdroŝenia wyników badań naukowych w praktyce gospodarczej. 51

52 BIBLIOGRAFIA 1. Cluster policy in Europe. Europe Innova Cluster Mapping Project, Oxford Research AS, European Commision, COM(2008) 652, W kierunku światowej klasy klastrów w Unii Europejskiej, Bruksela European Commision, Innobarometer on cluster s role in facilitating innovation in Europe. Analytical Report., Eurobarometer European Commission, SEC (2008) 2637 The concept of clusters and cluster policies and their role for competitiveness and innovation: main statistical results and lessons learned, Commission Staff Working Document SEC (2008) 2637, Brussels European Commission, Innovation Clusters in Europe, A statistical analysis and overview of current policy support, DG Enterprise and Industry Report, Hołub-Iwan J., Małachowska M., Rozwój klastrów w Polsce, Szczecin Innobarometer on cluster s role in facilitating innovation in Europe, European Commission, Brussels Koncepcja nowej polityki regionalnej. Tezy I załoŝenia do Krajowej strategii rozwoju regionalnego, Warszawa, grudzień Maastricht Economic and Social Research and training centre on Innovation and Technology, European Regional Innovation Scoreboard 2006, Trendchart Innovation Policy in Europe, Matusiak K.B. [red.], Innowacje i transfer technologii słownik pojęć, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Rozwój struktur klastrowych w Polsce Wschodniej Synteza, OECD, Globalisation and Regional Economies, OECD Reviews of Regional Innovation, Sölvell, Ö., Lindqvist, G. & Ketels, C., The Cluster Initiative Greenbook, August 2003, Stockholm The European Cluster Memorandum, Promoting European Innovation through Clusters: An Agenda for Policy Action, January Towards world-class clusters in the European Union: Implementing the broad-based innovation strategy, COM(2008) 652, Brussels Wennberg, K. & Lindqvist, G. (2008) How do entrepreneurs in clusters contribute to economic growth?, SSE/EFI Working Paper Series in Business Administration, No 2008:3, Stockholm: Stockholm School of Economics

53 SPIS TABEL Tabela 1 Wybrane programy wsparcia klastrów, cz Tabela 2 Wybrane programy wsparcia klastrów, cz Tabela 3 Silne branŝe Polski na tle Europy wg European Cluster Observatory Tabela 4 Przegląd dostępnych instrumentów, które mogą wspierać rozwój klastrów w Polsce Tabela 5 Charakterystyka kierunków wsparcia polityki klastrowej Tabela 6 Klastry konkurencyjne - charakterystyka Tabela 7 Klastry technologiczne charakterystyka Tabela 8 Harmonogram realizacji Tabela 9 Zakres wsparcia dla klastrów Tabela 10 Działania w ramach których przyznawane byłyby punkty preferencyjne dla projektów z klastrów konkurencyjnych Tabela 11 Dodatkowe źródła finansowania klastrów technologicznych Tabela 12 Klastry konkurencyjne globalnie i zorientowane globalnie wybrane w ramach programu Pôles de compétitivité Tabela 13 Projekty dofinansowane w ramach Działania 5.1 POIG Tabela 14 Projekty dofinansowane w ramach Działania 5.1 POIG SPIS RYSUNKÓW Rysunek 1 Siła klastra a dobrobyt regionu w krajach UE Rysunek 2 Klastry a innowacyjność regionów... 9 Rysunek 3 Inicjatywy klastrowe działające w Polsce w roku 2009 według roku uruchomienia (n=39) 23 Rysunek 4 Inicjatywy klastrowe działające w Polsce w roku 2009 według województw (n=39) Rysunek 5 Struktura branŝowa inicjatyw klastrowych działających w Polsce w roku 2009 (n=39) Rysunek 6 Struktura branŝowa klastrów w Polsce Rysunek 7 Struktura branŝowa klastrów w Europie Rysunek 8 Struktura inicjatyw klastrowych działających w Polsce w roku 2009 według typu inicjatywy (n=39) Rysunek 9 Struktura inicjatyw klastrowych działających w Polsce w roku 2009 według typu koordynatora (n=39) Rysunek 10 Struktura inicjatyw klastrowych działających w Polsce w roku według typów członków inicjatywy (n=39) Rysunek 11 Cele inicjatyw klastrowych działających w Polsce w roku 2009 (n=36) Rysunek 12 Kierunki wsparcia polityki klastrowej Rysunek 13 WdroŜenie polityki rozwoju klastrów w Polsce Rysunek 14 Zwycięskie klastry w konkursie VINNVÄXT... 1 Rysunek 15 Klastry zwycięskie w konkursie Spitzen-cluster Rysunek 16 Klastry konkurencyjne wybrane w ramach programu Pôles de compétitivité

54 ZAŁĄCZNIK 1 - CASE STUDY POLITYK KLASTROWYCH NA ŚWIECIE Szereg państw europejskich zaadaptowało podejście klastrowe na szczeblu narodowym jako element swojej polityki ekonomicznej. Długie tradycje wykorzystania klastrów w gospodarce posiadają Holandia i Dania. TakŜe Finlandia oraz Szwecja wykorzystują klastry dla ustalania priorytetów rozwoju ekonomicznego. Kraje jak Francja, Niemcy czy Hiszpania nie mają całościowej jednolitej polityki klastrowej lecz Szereg państw europejskich zaadaptowało podejście klastrowe na szczeblu narodowym jako element swojej polityki ekonomicznej. wykorzystują koncepcję klastrów do rozwoju ekonomicznego poszczególnych regionów lub obszarów gospodarczych. Z wykorzystaniem w Polsce zagranicznych przykładów realizacji programów klastrowych wiąŝe się jednak wiele ograniczeń. Mimo ze jesteśmy w stanie prześledzić ścieŝki rozwoju innowacyjnych klastrów, nie moŝna na tej podstawie wskazać które z wielu inicjatyw klastrowych ostatecznie rozwiną się na większą skalę. Liczne studia przypadków sugerują, Ŝe proces rozwoju klastra jest wysoce złoŝony i wraŝliwy na wiele czynników. Polityka klastrowa najczęściej składa się zarówno z działań wspierających inicjatywy klastrowe w zakresie planowania i realizacji wspólnych działań ale teŝ działań, które wspierają takie wspólne aktywności bezpośrednio. Po pierwsze, rządy wielu krajów wspierają tworzenie inicjatyw klastrowych w celu zwiększenia koordynacji i wspólnego rozwiązywania problemów. Inicjatywy klastrowe często powstają bez interwencji administracji, ale w większości krajów europejskich wsparcie odgrywa waŝną rolę przynajmniej w początkowych etapach rozwoju inicjatywy. Z drugiej strony, rządy decydują się na uruchomienie specyficznych działań, np. związanych z regionalnymi strategiami innowacyjnymi, które zapewniają warunki do planowania działań innowacyjnych i uzupełniają inwestycje prywatnych firm w nowoczesne rozwiązania. Jednak gdy nie ma w regionie zorganizowanych inicjatyw klastrowych trudniej jest skierować wsparcie tam, gdzie istnieją najbardziej istotne bariery konkurencyjności. Bardziej skuteczne jest zatem podejście, w którym funkcjonalne działania wpierające są skierowane do inicjatyw klastrowych, zgodnie z ich specyficznymi potrzebami związanymi np. z inwestycjami w infrastrukturę badawczą lub działaniami eksportowymi. Większość polityk klastrowych w Europie, po wielu latach prób i błędów, skłania się do łączenia obu tych elementów przykładając do nich jednak inną wagę w zaleŝności od kraju. Większość polityk zapewnia finansowanie szeregu ukierunkowanych działań, ale wymaga istnienia instytucjonalnej platformy współpracy, która moŝe nimi zarządzać. Szwedzki program Vinnväxt, niemiecki Spitzencluster i francuski Poles of Competitiveness wspierają zarówno inicjowanie klastra jak teŝ zapewniają środki na wiele działań związanych z szeroko rozumianą poprawą potencjału innowacyjnego uczestników inicjatywy. Natomiast austriackie inicjatywy klastrowe otrzymały dofinansowanie na ustanowienie ram instytucjonalnych a następnie musiały przyciągnąć dodatkowe publiczne lub prywatne fundusze na realizację poszczególnych działań. Jedną z najwaŝniejszych elementów wpływających na efektywność programu wsparcia klastrów jest metoda wyboru wspieranych inicjatyw. Od kilku lat po wielu doświadczeniach w róŝnych Od kilku lat po wielu krajach najczęściej praktykowany jest wybór doświadczeniach w róŝnych krajach najczęściej praktykowany projektów w oparciu o konkursy. Wynika ona z jest wybór projektów w oparciu o przekonania, iŝ jeśli celem programu jest wsparcie konkursy. konkurencyjności inicjatyw to warto konkurencyjność promować takŝe na tym etapie. Konkurs jako metodę wyboru inicjatyw stosują takie kraje jak Szwecja czy Niemcy, gdzie procedura 54

55 konkursowa została ustanowiona po kilku latach doświadczeń z innymi metodami wyboru i okazała się bardzo efektywna. W tym trybie wyboru inicjatyw bardzo waŝne jest wykorzystanie paneli ekspertów do oceny wniosków musza się one składać z reprezentantów róŝnych środowisk, warto teŝ by były to osoby niezaleŝne, nie powiązane w Ŝaden sposób z inicjatywami uczestniczącymi w konkursach. Dzięki konkursowemu trybowi wyboru składane wnioski są wyŝszej jakości a fundusze są ukierunkowane na wsparcie regionalnych inicjatyw wybranych pod kątem największego potencjału wzrostu. Inicjatywy poprzez konieczność przedstawienia wizji i strategii wykorzystują róŝnego rodzaju analizy, prognozy, wskaźniki do stworzenia wniosku ale teŝ wykorzystują je później jako strategicznego narzędzia i środki komunikacji wewnętrznej, w ramach inicjatywy i na zewnątrz. Jest to forma uczenia się przez pisanie. Drugi typ korzyści z uczestnictwa w konkursie to uczenie się poprzez konflikt. Konieczność zorganizowania inicjatywy i zdefiniowania jak najbardziej konkretnych planów inwestycyjnych i innowacyjnych pozwala inicjatywom na nowe definiowanie ról i obszarów działania. Proces ten zawiera w sobie elementy konfliktów interesów, które mogą być przełamywane nie przez unikanie lecz przez tworzenie nowych rozwiązań. Wspólną cechą polityk klastrowych w Europie i na świecie jest silna marka programów. Wspólną cechą polityk klastrowych w Europie i na świecie jest silna marka programów, która jest waŝnym czynnikiem komunikacyjnym i brandingowym dla inicjatyw, szczególne regionalnych. Silne marki programów szwedzkich i niemieckich przyciągnęły nowych zainteresowanych uczestników z róŝnych obszarów działania spoza dotychczasowej grupy tradycyjnie aplikujących inicjatyw. Sukces programów z silnym wsparciem pozafinansowym wskazuje, Ŝe relatywnie niewysokie finansowanie moŝe stymulować wysokie dodatkowe zaangaŝowanie partnerów regionalnych oraz generować wysoki zwrot zainwestowanych środków. Pozafinansowe wsparcie takŝe tych inicjatyw, które nie zostały zwycięzcami konkursów, pozwoliło im zaistnieć i rozwijać się w oparciu o finansowanie z innych źródeł (programy Vinvaxt i BioRegio). Doświadczenia programów europejskich wskazują takŝe iŝ inicjatywy, które otrzymały wsparcie ewoluują sukcesywnie - stają się waŝnymi ośrodkami innowacyjności w swoim regionie czy obszarze kompetencji. Przykłady rozwiązań europejskich wskazują jednocześnie na potrzebę tworzenia polityki klastrowej o długoterminowym horyzoncie działania. Sukces powyŝszych działań zaleŝy jednak o tego czy instytucje oferujące wsparcie będą działały tylko jako ewaluator czy teŝ jako partner wspierający inicjatywy w realizacji ich celów, jak to miało miejsce w przypadku szwedzkiej agencji VINNOVA. Dotychczasowe dobre praktyki w zakresie polityki stymulowania klastrów wskazują teŝ na szereg wyzwań z którymi naleŝy się zmierzyć. Wyzwania te występują niezaleŝnie od konstrukcji programów i szczegółowych celów. Konstruktorzy polityki wsparcia muszą uwzględnić fakt, iŝ współpraca w ramach klastrów wymaga często od uczestników zmiany mentalności a ta wymaga wiele czasu. Wymaga teŝ wzrostu mobilności i integracji pomiędzy poszczególnymi grupami zaangaŝowanymi w działania tzn. reprezentantami biznesu, nauki i administracji. Niezbędne jest zdanie sobie sprawy z istniejących barier oraz tworzenia narzędzi pokonywania istniejącego oporu i bierności, które to narzędzia są konieczne dla skutecznego wdraŝania nowoczesnych instrumentów wsparcie. Wyzwaniem jest takŝe stworzenie metod identyfikacji i wspierania klastrów embrionalnych, które potrzebują zupełnie innych instrumentów wspierania rozwoju niŝ rozwinięte klastry o ponadregionalnym zasięgu. WaŜnym narzędziem, które pomaga zidentyfikować i zaadresować wyzwania polityki klastrowej są programy pilotaŝowe. Były one realizowane niemal we wszystkich krajach europejskich przed wprowadzeniem właściwych programów 55

56 wsparcia klastrów i pozwalały na przetestowanie modelu polityki poprzez interaktywne uczenie się współpracy między inicjatywami a instytucjami wsparcia. Przykładem polityki klastrowej polegającego na istotnym wspieraniu projektów badawczorozwojowych dostarczają m.in. Niemcy, Szwecja, Finlandia i Francja. W przypadku niemieckiego BioRegio i szwedzkiego Vinnvaxt finansowanie było alokowane do inicjatyw (regionów), które zwycięŝyły w ogólnokrajowym konkursie. W Finlandii i Francji finansowano natomiast (w oparciu o procedury konkursowe) większą liczbę wspólnych projektów badawczo-rozwojowych realizowanych przez róŝne grupy podmiotów w ramach priorytetowych klastrów. Klastry te zostały wyróŝnione odgórnie w Finlandii i oddolnie (tj. w drodze konkursu) we Francji. W przypadku powyŝszych programów klastry były narzędziem alokacji i koncentracji publicznych wydatków na B+R (stąd takŝe znaczne budŝety tych programów klastrowych). Szwecja W Szwecji głównym organem, który zapewnia wsparcie na poprawę otoczenia biznesu związanego z innowacyjnością jest Szwedzka Rządowa Agencja ds. Systemów Innowacji VINNOVA. Jej kluczowym programem jest VINNVAXT, który ma na celu pobudzenie wzrostu regionalnego i konkurencyjności poprzez dynamiczne systemy innowacyjne. Obejmują one zwiększoną współpracę pomiędzy uniwersytetami, firmami i organizacjami publicznymi w wybranych regionach funkcjonalnych (model potrójnej helisy). Główne cechy programu to konkurencja w dostępie do funduszy - maksymalnie 8 regionów moŝe otrzymać do 10 mln koron szwedzkich (około 1 mln euro) rocznie przez okres do 10 lat. Dodatkowo istnieje szereg działań wspierających. Przykładami takich działań są np. seminaria promujące nowe projekty, szkolenia dla uczestników systemu innowacji w zakresie wsparcia dla procesu planowania i realizacji projektów w regionach, bieŝąca ewaluacja działań, aktywne zaangaŝowanie w projekt ze strony uczestników a takŝe forum dla wymiany doświadczeń. Jedną z głównych zasad programu organizowanego przez Szwedzką Rządową Agencję ds. Systemów Innowacji VINNOVA jest wybór projektów w oparciu o konkursy. Ta procedura została ustanowiona po kilku latach doświadczeń z innymi metodami wyboru i okazała się bardzo efektywna. Proces oceny przeprowadzany jest przez Radę Programową oraz trzy panele ekspertów, które odpowiadają obszarom z potrójnej helisy, tj. badań i rozwoju, biznesu oraz administracji publicznej. Rada Programowa składa się z siedmiu członków: przewodniczącego i dwóch członków z kaŝdego z paneli. Przewodniczący musi być zaznajomiony ze wszystkimi trzema obszarami. Inicjatywy chcące otrzymać wsparcie musiały spełniać następujące załoŝenia: wspólna wizja rozwoju regionu w załoŝonym obszarze, wraz z realistyczną oceną potencjału wzrostowego tego obszaru; koncentracja na niewielkiej liczbie obszarów działań o maksymalnym potencjale rozwojowym w przyszłości; rozwinięty system regionalnej współpracy sektora biznesu, nauki i administracji zdolność do identyfikacji, koordynacji i budowy trwałej współpracy oraz wprowadzania strategicznych decyzji w Ŝycie; wiarygodna strategia rozwoju, z uszeregowanymi priorytetowymi obszarami działań, zdolna do rozszerzania działań innowacyjnych na poziom międzynarodowy; rozwój istniejących i potencjalnych silnych ośrodków naukowych i edukacyjnych; rozwój wiedzy oraz badań naukowych jako centralny element osiągania konkurencyjności w strategicznych obszarach; koncentracja geograficzna brak barier fizycznych ale teŝ językowych i społecznych dobrze zaplanowana strategia uczenia się learning strategy; 56

57 duŝe zaangaŝowanie sektora prywatnego; długookresowość podejmowanych działań perspektywa co najmniej 10 lat. Projekty, którym przyznano dofinansowanie są oceniane ponownie odpowiednio po 1, 3, 6 i 12. Ocena po pierwszym roku określa czy projekt rozpoczął się zgodnie z planem i Ŝe wszystkie niezbędne działania zostały podjęte. Po 3 i 6 roku ocena opiera się na badaniu strategii i jej adekwatności do załoŝonych celów. Bada się równieŝ niektóre elementy związane ze skutecznością wsparcia. Po 12 roku, w ostatecznej ocenie przeprowadzonej w dwa lata po zakończeniu projektu badane są wewnętrzne i zewnętrzne efekty wsparcia. Całkowity budŝet programu wynosi 1200 mln koron szwedzkich (600 mln z budŝetu VINNOVY i 600 mln dofinansowania z regionów). Wszystkie działania współfinansowane poprzez VINNVÄXT wymagają co najmniej 50% regionalnego dofinansowania. Zwycięzcy otrzymują do 10 mln koron rocznie (około 1 mln euro) na okres do 10 lat. Wspólnie z wsparciem regionalnym daje to 20 mln koron rocznie lub więcej. Wsparcie jest wypłacane w transzach obejmujących 3,5 roku. Podczas pierwszej sesji nominacji w 2002 r. złoŝono 53 wnioski o wsparcie, podczas drugiej sesji w 2004 roku wpłynęły 23 wnioski. Do tej pory w sumie wybrano osiem zwycięskich klastrów. Program zmobilizował duŝą liczbę inicjatyw wywodzących się z róŝnych regionów Szwecji do przeanalizowania i skonkretyzowania ich planów związanych z rozwojem i konkurencyjnością. Elementy programu związane z pozafinansowymi działaniami wspierającymi były takŝe realizowane w ramach inicjatyw, które nie wygrały konkursów, co pozwoliło im na dynamiczniejszy rozwój i sukces mimo nieudanej próby pozyskania finansowania. NIEKTÓRZY ZWYCIĘZCY KONKURSU: ProcessIT Innovations, Luleå/Umeå Uczestnicy tej inicjatywy specjalizują się w zaspokajaniu potrzeb przemysłu górniczego, hutniczego i papierniczego w zakresie zarządzania procesami i wsparcia IT. Projekty są realizowane m.in. we współpracy przemysłu optymalizacji procesów i inŝynierii, dwoma uniwersytetami w Luleå i Umeå, firmami IT w hrabstwach Västerbotten i Norbotten. Skala działania partnerów dynamicznie się zwiększa głównie dzięki koordynowaniu wysiłków wszystkich zainteresowanych stron, w tym krajowych i lokalnych organizacji publicznych i pozarządowych. Triple Steelix, region Bergslagen Rdzeniem klastra jest przemysł stalowy na bazie którego innowacyjne firmy rozwinęły specjalistyczną produkcję w zakresie inŝynierii mechanicznej, maszynowej, narzędziowej i wysokospecjalistycznych usług inŝynierskich. Udało się to przy aktywnym udziale uniwersytetów, które skupiły wysiłki na rozwoju kompetencji w zakresie nowych materiałów, nanotechnologii, informatyki przemysłowej, efektywności energetycznej itp. W klastrze uczestniczą firmy takie jak : Sandvik, Outokumpu i SSAB - światowi liderzy w swojej branŝy. 57

58 Lidö pin k g Boå s r Å r e Malun g Sövde k Ljungb y J ö n g H ä rjedale Ä lmhul t Vansbr o Mor a Nä s Ö rebro V ä xö j Linö ping k Stö msun r d Ljusda l Fagersta Vilhelmin a K ö ping Bolläs n a Avest a y Karlskron Sundsval l Kalma r Norrpin g V ästervi k G ävl e s Hudiksva ll S öderhamn Uppsala Ö rns ldsvi k Skelleft å e Umå e Kirun a Lule å Ö verkali x å Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Rysunek 14 Zwycięskie klastry w konkursie VINNVÄXT Pajal a G ä llivar e Jokkmok k Arjeplo g Ö vertorne Kali x Sorsel e Storuma n Arvidsja ur Lyckse l e k ö n Ö stersund Kramfor Falu n Ludvik a V äste ås Eskilstunr Stockhol m Katrinehol m Nyö ping k ROBOTICS VALLEY k ö Traå s n öpin k V ärnamo n Kristiansta Karlshamd sj ö Vimme rb Gotland Oskarsham n a Źródło: materiały źródłowe Vinnova; Niemcy Niemcy były jednym z pierwszych krajów, który wprowadził konkursy dla klastrów, zaś niemiecka polityka innowacyjna jest coraz silniej oparta na koncepcjach związanych z klastrami i budowaniem sieci kontaktów. Jedną z pierwszych inicjatyw nakierowanych na wsparcie klastrów był konkurs BioRegio, zainicjowany przez rząd federalny Niemiec, który realizowany był w kilku etapach od 1995 do 2003 roku. Celem programu było zidentyfikowanie i wsparcia najsilniejszych klastrów biotechnologicznych w kraju. Wybór klastrów oparty był o ocenę potencjału regionu w zakresie prowadzonych badań oraz ich komercjalizacji. Kryteria wyboru obejmowały m.in. liczbę innowacyjnych przedsiębiorstw, potencjał naukowy instytucji badawczych, sieci współpracy między podmiotami, strategie komercjalizacji badań, zaangaŝowanie prywatnych podmiotów oraz zapewnione finansowanie wkładu własnego. Do konkursu stanęło 17 regionów, z których interdyscyplinarne jury ekspertów wybrało cztery najlepiej rokujące. Wybrane regiony to Rhineland, Munich, Rhine-Neckar i Jena. KaŜdy zwycięski region otrzymał w ciągu 5 lat około 25 mln euro w celu wsparcia realizacji 58