PROJEKT KONSERWATORSKI EKSPERTYZA

Transkrypt

1 PROJEKT KONSERWATORSKI EKSPERTYZA DOTYCZĄCA PLANOWANYCH PRAC KONSERWATORSKO-BUDOWLANYCH NA POLSKIM CMENTARZU WOJENNYM W BOLONII - SAN LAZARRO DI SAVENA OPRACOWAŁ: dr Piotr Niemcewicz Bolonia - Toruń, marzec- kwiecień

2 PROJEKT KONSERWATORSKI EKSPERTYZA DOTYCZĄCA PLANOWANYCH PRAC KONSERWATORSKO-BUDOWLANYCH NA POLSKIM CMENTARZU WOJENNYM W BOLONII - SAN LAZARRO DI SAVENA PRZEDMIOT OPRACOWANIA: CMENTARZ WOJENNY ŻOŁNIERZY POLSKICH LOKALIZACJA: BOLONIA - SAN LAZARRO DI SAVENA (WŁOCHY) ZAMAWIAJĄCY: RADA OCHRONY PAMIĘCI WALK I MĘCZEŃSTWA - WARSZAWA PODSTAWA OPRACOWANIA oględziny obiektu in situ przeprowadzone w dniach i informacje przekazane przez ROPWiM oraz istniejące na stronie internetowej CEL OPRACOWANIA ekspertyza konserwatorska ma posłużyć przygotowaniu prac konserwatorskobudowlanych planowanych w 2013 roku 2

3 SPIS ZAWARTOŚCI WSTĘP.4 I. OPIS CMENTARZA. 5-6 II. STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZEŃ III. WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE IV. ZAKRES PRAC KONSERWATORSKO-BUDOWLANYCH V. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH VI. ZALECENIA KONSERWATORSKIE.31 VII. HARMONOGRAM PRAC KONSERWATORSKO-BUDOWLANYCH VIII. ANEKSY 3

4 WSTĘP Wizję lokalną cmentarza wojennego żołnierzy polskich na San Lazzaro di Savena w Bolonii przeprowadziłem dwukrotnie. Pierwszy raz na jesieni w 2012 roku i obecnie, w marcu W ubiegłym roku wygląd cmentarza pozostawiał wiele do życzenia, budził poważny niepokój z powodu wielu zniszczeń, ale też dużego zaniedbania i widocznej - na pierwszy rzut oka - braku stałej opieki. W porośniętym trawą terenie cmentarza nie było - poza widocznymi krzyżami - czytelnego wyróżnienia na kwatery i alejki. Ten niekontrolowany i nieuporządkowany rozwój roślinności niższej i wyższej tworzył duży chaos w tym miejscu, a wygląd cmentarza był daleki od oczekiwanego. W chwili obecnej stan ten uległ zmianie. Przeprowadzono prace porządkowe na cmentarzu, dokonano korekty szaty roślinnej polegającej na przycięciu korony drzew i skoszono trawę, dzięki czemu mocniej wyeksponowały się krzyże i bardziej uczytelniły się miejsca pochówku żołnierzy polskich, a także alejki. Te niezbędne i robiące bardzo dobre wrażenie prace porządkowe są jednak niewystarczające. Konieczne jest przeprowadzenie kompleksowych prac w których określone zostaną przyczyny zniszczenia niektórych fragmentów cmentarza, materiałów zastosowanych do jego budowy i mocno skorodowanych elementów tworzących całe założenie architektoniczne i przestrzenne cmentarza. Poniżej omówiona zostanie problematyka konserwatorska dotycząca elementów kamiennych, przyczyn destrukcji i ich zabezpieczenia przed dalszym zniszczeniem. Zaproponowany zostanie program postępowania konserwatorskiego w przypadku kamiennych krzyży, ołtarza, murów i ścianach oraz innych elementów występujących w części centralnej, 4

5 I. OPIS CMENTARZA Jednym z największych polskich cmentarzy wojennych we Włoszech jest - poza Monte Cassino, Lorreto i Casamassima - ten w Bolonii, San Lazzaro di Savena. Pochowanych jest tu 1432 żołnierzy 2 Korpusu Polskiego poległych w walkach m.in. w bitwie o Bolonię. Cmentarz powstał z inicjatywy gen. dyw. Władysława Andersa, dowódcy 2 Korpusu Polskiego. Autorem projektu architektonicznego jest ppor. inż. arch. Z. Majerski. Wykonawcą i projektantem elementów dekoracyjnych jest architekt i rzeźbiarz Michał Paszyna. Budowę cmentarza, którą nadzorował inż. Roman Wajda, rozpoczęto 1 lipca 1946, a zakończono 15 grudnia Wykonywali ją żołnierze 10 Batalionu Saperów przy pomocy włoskich specjalistów. Poświęcenie cmentarza miało miejsce 12 października 1946 roku i odbyło się z udziałem gen. dyw. W. Andersa. Wzięli w nim udział duszpasterze wszystkich wyznań, a uroczystościom przewodniczył biskup polowy Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie ks. Józef Gawlina. Od 1946 roku opiekę nad Polskim Cmentarzem Wojennym sprawowało włoskie duchowieństwo oraz pozostali we Włoszech żołnierze 2 Korpusu. W latach 60. ubiegłego wieku przeprowadzono pierwsze prace remontowe na cmentarzu. Cmentarz wojenny zaprojektowany i wybudowany został na dwóch poziomach. Na poziomie górnym usytuowano bram wejściową, która prowadzi na plac centralny. Brama wejściowa to prosta, półkoliście ukształtowana forma architektoniczna, zbudowana z bloków trawertynu. Budowla składa się z zadaszenia wspartego na kilku podporach, z figurami orłów umieszczonymi w górnej ich części. Pomiędzy nimi zamontowano metalowe przęsła. W pasie górnym znajduje się napis następującej treści: Żołnierzom 2 Polskiego Korpusu poległym na ziemi włoskiej w walce o Wolność Polski. W części centralnej cmentarza, nad ustawionym ołtarzem zbudowanym z płyt marmurowych i onyksu, wybudowana jest wysoka, prosta architektoniczna forma składająca się z zadaszenia wspartego na 8 wielkich, kamiennych słupach. Po bokach tej części centralnej, symetrycznie ułożone są schody prowadzące na niższy poziom, na którym znajdują się groby pochowanych żołnierzy, ułożone w rzędach z ustawionymi tam krzyżami wykutymi z trawertynu. Z tego poziomu jest wejście do 5

6 pomieszczenia znajdującego się poniżej ołtarza, które jest otwarte na teren z grobami. Na wprost ołtarza, na tyłach cmentarza znajduje się fontanna, a po prawej stronie od osi głównej, w tyle, umieszczono półkoliście ukształtowane ławki zamykające przestrzeń wokół studni. Teren cmentarza ogranicza od ulicy niski mur wykonany z kamienia łamanego, który ograniczony jest z jednej strony wysokim cokołem pod maszt. II. STAN ZACHOWANIA I PRZYCZYNY ZNISZCZEŃ 1. Brama wejściowa Bloki trawertynu z którego zbudowano bramę wejściową są w dobrym stanie. Na powierzchni kamienia nie widać znaczących zmian w postaci korozji warstwy przypowierzchniowej. W niektórych miejscach obserwuje się jedynie lokalne skupiska zabrudzeń w naturalnych porach charakterystycznych dla tego kamienia. Brama wejściowa na cmentarz stan obecny Metalowe przęsła bramy, pomalowane w kolorze szarym są dobrze zachowane. Lokalnie dostrzec można niewielkie ślady korozji, ale występują one sporadycznie. Napis wykuty w technice reliefu wklęsłego z pomalowanymi w kolorze czarnym literami, jest czytelny, chociaż na obrzeżach niektórych liter zmienił się na szary. Niepokojąco wyglądają 6

7 plamy na stropie od strony wewnętrznej, które mogą świadczyć o nieszczelnej izolacji w zadaszeniu. Wyraźne zaplamienia świadczące o nieszczelności w pokrywie dachu W płaskorzeźbach z orłami, które umieszczone są w górnej części słupów widoczne są w kilku miejscach zaprawy wyraźnie wyróżniające się kolorystycznie i fakturalnie od oryginalnego kamienia, którymi uzupełniono niewielkie ubytki. Widoczne niewielkie, ale odróżniające się uzupełnienia 7

8 2. Część centralna Część główna cmentarza od strony wejścia oglądana z pewnej odległości wygląda stosunkowo dobrze i nie budzi większych zastrzeżeń. W miarę jednak przemieszczania się w głąb dostrzec można kilka bardzo niepokojących i newralgicznych obszarów, a także miejsc wymagających poważnych ingerencji konserwatorsko-budowlanych. Pierwsze oznaki takiego zaniepokojenia widać w części centralnej, w trakcie dokładnego oglądania ołtarza i formy architektonicznej zbudowanej nad nim. Na sklepieniu powstały wyraźne zacieki w postaci plam. Są one wynikiem nieszczelności w połaci dachu, co powoduje złe odprowadzenie wody opadowej i przenikanie jej przez podłoże. Zacieki od strony wewnętrznej zadaszenia Niekorzystnie wyglądają niektóre obszary w bliskim i dalszym sąsiedztwie wokół ołtarza. Poważne uszkodzenia widać w kilku miejscach. Są to partie wokół schodów oraz na poziomie na którym ustawiono ołtarz. Najpoważniejsze zmiany występują wokół schodów na styku z podłożem, z prawej strony. Są tam wyraźne spękania zaprawy spoinującej stopnice z podłożem, a powstałe na skutek różnicy poziomów pomiędzy stopniami, a podłożem. Wskazują one na znaczne obniżenie tej części terenu. Takie zniszczenia mogą być spowodowane osiadaniem gruntu w tym obszarze. Może to być związane z niestabilnością podłożą na skutek oddziaływania wody i wymaga to odpowiednich rozwiązań. 8

9 Wyraźne spękania bloków kamienia na skutek osiadania podłoża W części górnej, na poziomie ołtarza, po jego bokach również występują problemy z odpowiednim odprowadzaniem wody opadowej z tych partii, choć podłoże na którym osadzone są płyty kamienne jest prawidłowo wyprofilowane. Pozwala ono na swobodny i odpowiednio ukierunkowany odpływ wody. Jednak cokół występujący w tym miejscu jest nieszczelny, co powoduje przedostawanie się wody opadowej do wnętrza pomieszczenia znajdującego się pod tą częścią. Sprzyja temu zapewne brak szczelnej izolacji pod płytami z trawertynu. Powstałe plamy, zasolenie i odspojenia farby na suficie w pomieszczeniu poniżej potwierdza tę opinię i wskazuje na cykliczne namakanie i przenikanie wody przez betonowe podłoże. Zniszczenia na skutek nieszczelnego stropu w dwóch miejscach w pomieszczeniu poniżej ołtarza 9

10 Istnieje też problem z odpowiednim odprowadzeniem wody opadowej w tylnej części, z poziomu na którym jest ustawiony ołtarz. W przedłużeniu tego poziomu, zamontowane są płyty z trawertynu tworzące zadaszenie nad wejściem do pomieszczenia poniżej ołtarza. Połączenie płyt kamiennych ze sobą nie jest szczelnie wypełnione zaprawą, gdyż w wielu miejscach jest ona odspojona i popękana. Woda opadowa przedostaje się przez powstałe w ten sposób szczeliny wypłukując fragmenty zaprawy, a następnie przenika w głąb i przechodzi przez warstwę tynku. W wyniku tego powstają wykwity soli pod warstwą farby, która odspaja się od podłoża w tych zawilgoconych i zasolonych partiach tynku. W miejscach spoin, tam gdzie występuje zaprawa utrzymuje się wysoki poziom zawilgocenia, sprzyjający porastaniu niższą roślinnością (mchy). Spękana zaprawa i mech w spoinie między płytami Mech na styku kamień i tynk Spękania tynku w miejscu złego odpływu wody Zacieki i odspojenia farby na skutek nieszczelnego zadaszenia 10

11 3. Ołtarz Bardzo niekorzystny wygląd przedstawia ołtarz wykonany z płyt marmurowych. Obserwując ich powierzchnie trudno na pierwszy rzut oka zorientować się, że jest to kamień zbity, mało porowaty. Silne procesy korozyjne jakie zaszły na powierzchni kamienia spowodowały, że jest ona całkowicie odmienna od typowej faktury polerowanej, jaka występuje na marmurach. Mocno skorodowana powierzchnia marmuru w płytach ołtarza Jak wynika z badań petrograficznych 1 (ANEKS nr 1) jest to marmur, który może pochodzić z dwóch źródeł, z kamieniołomów w Grecji albo Włoch. We Włoszech zajmuje on obszar w rejonie pomiędzy Carrara i Castelnuovo di Garfagnana. Z tego zapewne terenu został on wydobyty i użyty do wybudowania ołtarza. Zniszczenia jakie widać na jego powierzchni spowodowane jest jego małą odpornością na procesy wietrzenia wynikającą z jego budowy i składu mineralogicznego. Obecny w tym kamieniu chloryt, będący mieszaniną glinokrzemianów magnezu i żelaza ułożony naprzemiennie w strukturze kamienia w strefach: krzemianowych i węglanowych, jest wyjątkowo nieodporny na działanie wody. Do tego dochodzi jego warstwowa budowa, co powoduje charakterystyczne zniszczenia w 1 Badania petrograficzne wykonał dr Wojciech Bartz z Instytutu Nauk Geologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego. 11

12 postaci licznych odspojeń i rozwarstwień kamienia. Występujący w kamieniu piryt łatwo rozkłada się powodując rdzawe przebarwienia. Oba minerały, które występują razem z innymi w ilości 8,5% i odpowiadają za tak znaczący ubytek powierzchni kamienia. Z tego właśnie powodu powierzchnia jest nierówna i porowata, z licznymi ubytkami w miejscach po zniszczonych składnikach mineralnych. Dodatkowym, niekorzystnym zjawiskiem obserwowanym w płytach tworzących ołtarz są mocno popękane i odspojone zaprawy spoinujące z licznymi jej ubytkami. W te wolne Wyraźne szczeliny między płytami powstały na sutek ubytków spoinującej zaprawy cementowej przestrzenie wpływa woda, czego skutki widoczne są nie tylko w tych miejscach, w postaci podwyższonej wilgotności i rozwoju mikroorganizmów, ale w pomieszczeniu poniżej. Brak dobrego uszczelnienia spoin między płytami ołtarza oraz pęknięta płyta z onyksu powoduje przenikanie wody opadowej do wnętrza. Widać to na ścianie poniżej, gdzie pojawiły się liczne zacieki i ubytki farby pokrywającej tynk. Ołtarz marmurowy dekorowany z tyłu płytami z onyksu Zacieki na ścianie powstałe w wyniku nieszczelnych spoin między płytami. Widoczne ubytki w onyksie naprawiane nieprzezroczystymi zaprawami 12

13 O tym, że problem występował już od dawna widać po licznych naprawach spoin zaprawą cementową i żywicą silikonową. Takie uszczelnienie nie wszędzie jak widać spełniło swoją rolę, a sposób wykonania i wygląd estetyczny jest daleki od oczekiwań. Źle wykonane naprawy przy pomocy kauczuku i zaprawy cementowej Skutki niszczącego działania wody widać również w spękaniu cienkich przeźroczystych płyt, najprawdopodobniej z onyksu. Powstałe ubytki naprawiano zaprawami podobnymi pod względem parametrów fizycznych i mechanicznych do oryginalnego kamienia. Jednak nie udało uzyskać się efektu przezroczystości jaki ma ten kamień. Różnice pomiędzy naturalnym kamieniem, a uzupełnieniami widać najlepiej pod światło. W dość poważnym stanie znajduje się wykładzina z ciosów kamienia łamanego występująca na bocznych i tylnych ścianach masywu centralnego. Jest to drobnoporowaty wapień organogeniczny (biomikryt). Głównym składnikiem skały jest węglan wapnia. Rdzawe przebarwienia widoczne miejscami na szaro kremowej barwie pochodzą od związków żelaza (getyt). Prawdopodobnym źródłem, z którego pozyskano ten wapień mikrytowy jest kamieniołom w północnych Włoszech o nazwie Botticino (ANEKS nr 2). Liczne spękania i rozwarstwienia kamienia oraz zapraw 13

14 Stan tych kamiennych ciosów jest bardzo zły, co szczególnie widać w murach masywu centralnego. Są one popękane, rozwarstwiają się i odpadają, a wypadające fragmenty dekoracyjnie profilowanych spoin były wielokrotnie naprawiane. W wielu miejscach zaprawa cementowa wykorzystana do tych uzupełnień jest podobna w kształcie do tych spoin, ale ma inny kolor i skład. Na niektórych partiach muru, całkowicie usunięto spoinującą, profilowaną zaprawę i wprowadzono szary cement, który założono nie tylko w miejscach uszkodzonych spoin, ale płasko roztarto na powierzchni kamienia. Zaprawa cementowa założona w spoinach i roztarta na powierzchni kamienia Przyczyn zniszczenia kamienia łamanego użytego jako wykładzina muru jest kilka, ale najpoważniejszą jest działanie wody w kontekście zastosowanego tutaj rodzaj kamienia. W połączeniu prawdopodobnie, z powolnym, miejscowym osiadaniem ściany oraz użyciem mocnej zaprawy cementowej do spoinowania zniszczenia kamienia przyjęły tak drastyczną formę. Ustalono na podstawie badań petrograficznych rodzaj skały, z którego pobrano budulec do wyłożenia ścian i murów na cmentarzu. Z tych badań wynika, że kamień nie jest porowaty, ale badania stopnia nasycenia wodą wykazały jej dużą, jak na taki kamień nasiąkliwość. Wynosi ona prawie 4,5% (ANEKS nr 3). Utrzymująca się woda w kamieniu, w okresach o niskich temperaturach zamarza powodując jego spękania i rozwarstwienia. Występująca tutaj mocna zaprawa cementowa powoduje dodatkowo naprężenia w poszczególnych ciosach kamienia, co prowadzi do takich skutków. Dalszych zniszczeń dopełnia woda, która przedostaje się do szczelin i wypłukuje osłabione i popękane fragmenty zaprawy i kamienia. Podobna sytuacja występuje w dolnych partiach muru, za częścią centralną, przy wejściu do pomieszczenia. Utrzymujące się na tych murach zawilgocenie 14

15 wodą powoduje nie tylko - jak już wspomniano - spękania kamienia, ale jego zakażenie mikrobiologiczne. Dolna partia zawilgoconego i spękanego muru 4. Pomniki Groby żołnierzy wyróżnione krzyżami nie są podzielone na poszczególne kwatery, a zgrupowane jedynie w rzędach i wydzielone obramującymi je bloczkami wykonanymi z lastrika. Krzyże wykonane są z trawertynu. Na ich poziomych ramionach umieszczone są inskrypcje wykute w technice reliefu wklęsłego. Litery i cyfry malowane są na kolor czarny. Pole grobowe porasta trawa, a ścieżki wysypane są drobnym kamyczkiem. Zgrupowane w rzędach krzyże bez podziału na kwatery Stan zachowania krzyży jest w miarę zadawalający, chociaż wymaga odpowiednich działań konserwatorskich w celu przywrócenia im pierwotnego wyglądu. Kamienne krzyże miejscami są bardzo zabrudzone. Z powodu różnej wielkości naturalnych porów jakie 15

16 występują w trawertynie zabrudzenia kumulowały się szczególnie w tych miejscach i zagłębieniach. Natomiast niektóre krzyże porośnięte są porostami i glonami. Dotyczy to głównie tych, które osłonięte są koroną drzew, dzięki czemu na nich dłużej utrzymuje się zawilgocenie. Krzyże porośnięte mchami i porostami Najgorzej wyglądają napisy na krzyżach informujące o nazwiskach poległych żołnierzy, datach ich śmierci i stopniach wojskowych. Są one w większości mało czytelne z powodu wypłukania fragmentów farby, której użyto do wypełnienia wykutych liter. Nieczytelne napisy na krzyżach W kilku miejscach widać ubytki na krzyżach, które naprawiane były zaprawą mineralną, źle dobraną pod względem parametrów fizycznych i mechanicznych. 16

17 Ubytek kamienia uzupełniony zaprawą 5. Mury Mury kamienne nie wyglądają zbyt dobrze z powodu zastosowanego tutaj tego samego wapiennego kamienia łamanego i podobnego rodzaju charakterystycznych zniszczeń, Wyraźne spękanie z przesunięciem muru Spękanie i rozwarstwienie muru na skutek zmian w podłożu 17

18 jakie występują w części centralnej. Tak jak w tamtej wykładzinie, tutaj kamień jest też w wielu miejscach popękany. Gorzej jednak wyglądają zaprawy spoinujące, które w niektórych miejscami są bardzo popękane i odspojone od kamienia, a znowu w innych - naprawiane zaprawą cementową, która miejscami naśladuje w formie istniejące, w innych zaś wypełnia spoinę i jest roztarta na kamieniu. Niepokojące są również, widoczne w kilku miejscach, spękania struktury murów okalających cmentarz. Spowodowane jest to z pewnością zmianami w podłożu. Takie zjawiska zaobserwowano na fragmencie muru od frontu i w bocznych murkach. 6. Cokół pod maszt Wykładzina z kamienia wapiennego jest w podobnym stanie do tego, w jakim znajduje się kamień z którego wyłożono mur. Spoiny miejscami są popękane i naprawiane zaprawą cementową. Na schodach występują stopnice wykonane są z lastrika, tego samego, którego użyto w obramowaniu pół grobowych. Kamienne podstopnice są w gorszym stanie. Występuje tutaj wyraźne zakażenie mikrobiologiczne tych partii, a miejscami kamień jest spękany. Takie zestawienie kamienia z lastrikiem stwarza duży dysonans o charakterze estetycznym. Niekorzystne wrażenie estetyczne wynikające z połączenia kamienia z lastrikiem 18

19 7. Inne elementy cmentarza a. Fontanna W tylniej części cmentarza znajduje się fontanna wyłożona popękaną i zniszczoną, niezbyt szczelną powłoką w kolorze niebieskim. Misa fontanny obłożona jest płytami trawertynu, a część środkowa - oprócz tego - ciosami kamienia łamanego spoinowanymi zaprawą cementową. Zniszczenia powłoki izolacyjnej w misie fontanny b. Studnia Studnia znajduje się w podobnym stanie jak pozostałe elementy kamienne. Powierzchnia pokryta jest zabrudzeniami i mikroorganizmami. Studnia z trawertynu otoczona kamiennymi ławkami 19

20 c. Ławki Wykonane są z płyt trawertynu, a ich powierzchnia pokryta jest zabrudzeniami. W kilku miejscach płyty popękały i sklejane były zaprawą cementową. W spoinach widoczne są ubytki zaprawy spoinującej. Na płytach kamiennych, w wielu miejscach widoczne jest zakażenie mikrobiologiczne kamienia. Popękana i przesunięta płyta Szczelina powstała na skutek przesunięcia płyt III. WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE To miejsce spoczynku żołnierzy polskich na cmentarzu wojennym w San Lazzaro di Savena w Bolonii zasługuje na szczególną uwagę i opiekę. Jest to kolejny cmentarz wojenny żołnierzy polskich we Włoszech, po Monte Cassino i Loreto, który z uwagi na swoją rangę, wielkość i prestiż wymaga kompleksowych rozwiązań konserwatorsko-budowlanych natury technicznej, ale też estetycznej. Prace prowadzone przy tym cmentarzu w przeszłości ograniczały się jedynie do działań o charakterze lokalnym. Polegały one jedynie na interwencjach doraźnych nie likwidujących przyczyn zniszczeń. W sposób nieodpowiedni lub niewłaściwie użytymi zaprawami naprawiano wykładzinę z wapiennego kamienia łamanego na murach i uzupełniano szczeliny w spoinach między kamieniami. W żaden sposób nie rozwiązało to problemów zawilgocenia murów, osuwania podłoża i odprowadzenia wody opadowej z partii zadaszenia nad ołtarzem i z poziomu wokół niego. Natomiast wprowadzenie bloków z lastrika służącego m.in. do obramowania pół grobowych nie poprawiło ich wyglądu estetycznego. 20

21 Konieczne jest zatem podjęcie takich działań, które rozwiążą widoczne na terenie cmentarza i opisywane w tej ekspertyzie problemy. Przedtem jednak należy ustalić zakres prac konserwatorsko-budowlanych i program postępowania konserwatorskiego. IV. ZAKRES PRAC KONSERWATORSKO-BUDOWLANYCH Prace konserwatorsko-budowlane należy przeprowadzić na wszystkich elementach tworzących całe założenie cmentarza wojennego żołnierzy polskich, a mianowicie: polach grobowych z krzyżami, części centralnej z ołtarzem i otoczeniem wokół niego, murem wokół cmentarza i bramą wejściową oraz innymi elementami znajdującymi się na tym terenie: fontanną i ławkami, a także podłożem utwardzonym brukiem wokół części centralnej i nieutwardzonym, wysypanym kamieniem i porośniętym trawą. 1. Brama wejściowa a. Sprawdzenie szczelności zadaszenia i w zależności od jego stanu należy dokonać naprawy warstwy izolacji lub wymiany na nowe. b. Oczyszczenie kamienia c. Korekta uczytelnienia liter d. W miejscach zakażonych mikrobiologicznie przeprowadzenie dezynfekcji e. Wymiana zapraw uzupełniających f. Oczyszczenie elementów metalowych kraty i pokrycie farbą antykorozyjną g. Zabezpieczenie kamienia preparatem hydrofobizującym 2. Część centralna a. Plac 1. Oczyszczenie z zabrudzeń i niższej roślinności 2. Dezynfekcja 3. Naprawa spoin 4. Zdjęcie kostki w partii obniżonego podłoża wokół schodów z prawej strony, podwyższenie tego poziomu połączone z jego utwardzeniem i powtórnym nałożeniem kostki i jej wyspoinowaniem 21

22 b. Ołtarz wraz z zadaszeniem Zadaszenie 1. Naprawa zadaszenia połączona z założeniem izolacji dachu 2. Sprawdzenie systemu odprowadzenia wody opadowej: drożność, szczelność połączeń 3. Usunięcie skorodowanych i zasolonych tynków na wewnętrznej części stropu i nałożenie zaprawy renowacyjnej wraz z jej pomalowaniem 4. Oczyszczenie słupów z zabrudzeń 5. Sprawdzenie stanu szczelności spoin między blokami 6. Zabezpieczenie trawertynu preparatem hydrofobowym Ołtarz 1. Oczyszczenie płyt marmurowych z zapraw spoinujących i kauczuku 2. Przeszlifowanie skorodowanej powierzchni płyt marmurowych 3. Demontaż płyt z onyksu połączony z wymianą uzupełnień 4. Wprowadzenie zaprawy spoinującej i kauczuku między kamiennymi płytami 5. Nasycenie płyt preparatem zabezpieczającym c. Poziom wokół ołtarza 1. Demontaż płyt z trawertynu i nałożenie szczelnej izolacji w bocznych partiach na poziomie ołtarza. 2. Zdemontowanie płyt w tylniej części, nad zadaszeniem, oczyszczenie i ponowne trwałe osadzenie z odpowiednim ich wypoziomowaniem 3. Skucie zasolonej wyprawy tynkarskiej z warstwami farby z zadaszenia i nałożenie zaprawy renowacyjnej do poziomu niższego niż obecny, co poprawi lepszy odpływ wody z płyt kamiennych zamontowanych powyżej oraz pomalowanie całości 4. Usunięcie roztartego cementu z powierzchni kamienia oraz spoin, a także wtórnej zaprawy cementowej z pozostawieniem profilowanych zapraw na murach; wewnętrznym i zewnętrznym. 5. Oczyszczenie kamienia z zabrudzeń 6. Dezynfekcja kamienia 7. Wykucie starych zapraw i zastąpienie ich nowymi 22

23 8. Uzupełnienie niewielkich ubytków zaprawami, a pozostałych przy użyciu fleków z naturalnego kamienia 9. Scalenie kolorystyczne uzupełnionych zapraw 10. W bocznych, zewnętrznych murach wokół schodów odsłonięcie fundamentów i założenie izolacji pionowej 11. Nasycenie kamienia: trawertynu i wapienia preparatem hydrofobowym d. Wykładzina kamienna na ścianach masywu centralnego i wokół schodów Należy przyjąć tutaj zasadę konserwatorsko-budowlaną przy naprawie wykładziny z kamienia łamanego. Odspojone i luźne fragmenty kamienia powinny zostać usunięte. Mocno zniszczone ciosy powinny zostać wymienione. Szczeliny pomiędzy pękniętymi kamieniami powinny zostać wypełnione w sytuacji, gdy nie można takich fragmentów rozłożyć i ponownie skleić. 1. Oczyszczenie kamienia 2. Dezynfekcja 3. Sprawdzenie stanu fundamentów wokół schodów od strony zewnętrznej i wprowadzenie tam izolacji pionowej. 4. Usunięcie wtórnej i spękanej zaprawy cementowej ze spoin z pozostawieniem profilowanych zapraw 5. Uzupełnienie spoin 6. Nasycenie kamienia i zapraw preparatem hydrofobowym 7. Scalenie kolorystyczne zapraw spoinujących e. Pomieszczenie pod ołtarzem i wokół niego 1. Skucie zasolonej wyprawy tynkarskiej z warstwami farby z sufitu, w bocznych wnękach i nałożenie zaprawy renowacyjnej wraz z pomalowaniem 2. Oczyszczenie podłoża przed tym pomieszczeniem z zabrudzeń i niższej roślinności 3. Dezynfekcja miejsc zakażonych mikrobiologicznie 4. Naprawa zapraw spoinujących bruk 5. Zdjęcie kostki w pasie przylegającym do ściany i wprowadzenie izolacji pionowej z założeniem drenażu wzdłuż całej wejściowej ściany z ponownym nałożeniem kostki z lekkim spadkiem od ściany 23

24 f. Pola grobowe 1. W polach grobowych wymiana lastrikowych bloków na trawertyn z wprowadzeniem podziału na pola grobowe ograniczone blokami trawertynu 2. Wprowadzenie kruszywa na pole grobowe lub pozostawienie trawy do dyskusji 3. Oczyszczenie kamiennych krzyży i innych elementów kamiennych 4. Dezynfekcja 5. Wymiana starych zapraw uzupełniających na nowe 6. Usunięcie resztek farby z napisów, a następnie ich uczytelnienie 7. Nasycenie wszystkich elementów kamiennych preparatem hydrofobowym g. Fontanna 1. Oczyszczenie kamienia 2. Dezynfekcja 3. Usunięcie warstwy izolacji, oczyszczenie podłoża i nałożenie nowej powłoki uszczelniającej o odpowiednich parametrach 4. Wymiana starych zapraw uzupełniających na nowe 5. Uzupełnienie spoin 6. Nasycenie elementów kamiennych preparatem hydrofobowym h. Ławki, studnia 1. Oczyszczenie kamienia 2. Dezynfekcja 3. Sklejenie popękanych fragmentów i ponowne osadzenie 4. Wypoziomowanie płyt kamiennych w ławkach i założenie zapraw spoinujących 5. Wymiana starych zapraw uzupełniających na nowe 6. Uzupełnienie spoin 7. Nasycenie elementów kamiennych preparatem hydrofobowym 24

25 i. Mur otaczający cmentarz Należy przyjąć tutaj zasadę konserwatorsko-budowlaną dotyczącą naprawy występującego tutaj kamienia. Odspojone i luźne fragmenty kamienia powinny zostać usunięte. Mocno zniszczone ciosy powinny zostać wymienione. Szczeliny pomiędzy pękniętymi kamieniami powinny zostać wypełnione w sytuacji, gdy nie można takich fragmentów rozłożyć i ponownie skleić. 1. Oczyszczenie kamienia 2. Dezynfekcja 3. Usunięcie wtórnej zaprawy cementowej w spoinach z pozostawieniem dobrze osadzonych profilowanych zapraw 4. Naprawa muru w miejscach spękań połączona z naprawą podłoża w tych miejscach i ich demontażem. W przypadku trudności z przemurowaniem tych partii przeszycie tych fragmentów prętami niekorodującymi 5. Sprawdzenie stanu fundamentów i w razie konieczności ich naprawa oraz ewentualnie wprowadzenie izolacji pionowej 6. Uzupełnienie spoin 7. Nasycenie kamienia i spoin preparatem hydrofobowym 8. Scalenie kolorystyczne zapraw spoinujących j. Cokół pod maszt 1. Oczyszczenie kamienia 2. Dezynfekcja 3. Usunięcie wtórnej zaprawy cementowej w spoinach z pozostawieniem dobrze osadzonych profilowanych zapraw 4. Uzupełnienie spoin 5. Usunięcie stopnic z lastrika i wprowadzenie płyt z trawertynu 6. Nasycenie kamienia i spoin preparatem hydrofobowym 7. Scalenie kolorystyczne zapraw spoinujących 25

26 V. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH Szczegółowy program prac konserwatorskich dotyczyć będzie zabiegów konserwatorskich przy elementach kamiennych i zaprawach znajdujących się w: ołtarzu i zadaszeniu nad nim, bramie wejściowej, stopniach, krzyżach, wykładzinie wszystkich murów, fontannie, ławkach i cokole pod maszt. A. BRAMA WEJŚCIOWA 1. Oczyszczenie zabrudzonych miejsc na kamieniu metodą piaskowania. Prace należy wykonać takim urządzeniem, w którym można uzyskać kontrolowane i odpowiednio dobrane ciśnienie. Należy w taki sposób dobrać kruszywo, aby usunąć zabrudzenia, bez niszczenia powierzchni kamienia. 2. We wnętrzu liter pomalowanych na czarno należy dokonać korekty w partiach zabielonych. Należy sprawdzić, czy zabielenia są wynikiem wypłukania spoiwa, czy soli powstałych z rozpuszczenia węglanu wapnia. W pierwszym przypadku należy podmalować te miejsca farbą krzemianową. W drugim przypadku jedynie usunąć zabielenia. 3. Miejsca zakażone mikrobiologicznie należy zdezynfekować preparatem Biotin R 4. Usunięcie nieodpowiednich zapraw i zastąpienie zaprawami mineralnymi opartymi na cemencie z dodatkiem hydraulicznym i drobnoziarnistym kruszywem węglanowym (marmur, wapień zbity) 5. Mechaniczne oczyszczenie odspojonych powłok z metalowych elementów kraty i naniesienie powłok farby antykorozyjnej w kolorze grafitowym (system Tikkurila) 6. Wzmocnienie i hydrofobizacja kamienia i zapraw preparatem krzemoorganicznym o właściwościach hydrofobowych (5% roztwór w benzynie lakowej przygotowany poprzez rozcieńczenie, gotowego 10% preparatu Konsil Z (ICHP Warszawa). Zabieg ten należy wykonać bardzo starannie, zwracając przy tym uwagę na odpowiednie dosycenie takich miejsc, które sa bardziej chłonne i wymagają większej ilości preparatu (dwu lub trzykrotne nakładanie pędzlem) 7. Scalenie kolorystyczne należy wykonać farbami silikonowymi Historic Lasur z dodatkiem mikroemulsji silikonowej Funcosil WS (Remmers) 26

27 B. CZĘŚĆ CENTRALNA OŁTARZ 1. Oczyszczenie kamienia z zabrudzeń metodą piaskowania. Prace należy wykonać takim urządzeniem w którym można uzyskać kontrolowane i odpowiednio dobrane ciśnienie. Należy użyć drobnego kruszywa, które usunie zabrudzenia bez niszczenia powierzchni. 2. Mechaniczne usunięcie zaprawy cementowej ze spoin i powierzchni kamienia 3. Oczyszczenie spoin i powierzchni kamienia z kauczuku silikonowego 4. Oczyszczenie spoin z resztek zapraw cementowych 5. Dezynfekcja miejsc zawilgoconych i porośniętych mikroorganizmami preparatem Biotin R 6. Zdemontowanie płyt z onyksu, usunięcie uzupełnień i wstawienie w te miejsca odpowiednio przyciętych fragmentów kamienia o podobnych właściwościach, metodą flekowania 7. Wypolerowanie zmatowionych płyt kamiennych przy pomocy drobnoziarnistych materiałów ściernych. Powinna ona doprowadzić do usunięcia zwietrzeliny na płytach, wygładzenia powierzchni, a następnie uzyskania poleru. 8. Wypełnienie szerszych spoin zaprawą Fugenmörtel ECC (Remmers) dostosowanej kolorystycznie do marmuru i założonej 2-3 milimetry poniżej powierzchni kamienia. Po związaniu i wysezonowaniu zaprawy (zgodnie z instrukcją) nałożenie kauczuku silikonowego w kolorze zbliżonym do kamienia 9. W przypadku wąskich szczelin uszczelnienie ich kauczukiem silikonowym 10. Uzupełnienie ubytków przy pomocy zaprawy cementowej z dodatkiem hydraulicznym i drobnoziarnistym kruszywem węglanowym (marmur, wapień zbity) barwionej do koloru kamienia. 11. Zabezpieczenie płyt marmurowych preparatem Funcosil AS (Remmers) lub pastą na bazie mikrowosków o wysokiej temperaturze topnienia (pow. 90 o C Bresciani). Decyzja o podjęciu konkretnego środka będzie możliwa w trakcie prac konserwatorskich, po dokonaniu oceny stopnia wypolerowania kamienia i kolorystycznego ujednolicenia wszystkich płyt. 12. Scalenie kolorystyczne uzupełnień z kolorem kamienia należy wykonać w oparciu o farby silikonowe Historic Lasur z dodatkiem mikroemulsji silikonowej Funcosil WS (Remmers) 27

28 ŚCIANA Z KAMIENIA ŁAMANEGO Przed przystąpieniem do prac konserwatorskich przy wykładzinie kamiennej muru należy rozwiązać kilka newralgicznych problemów z odprowadzeniem wody opadowej opisanych w zakresie prac. UWAGA: Przed rozpoczęciem zabiegu oczyszczania kamienia należy dokonać odkrywek w kilku miejscach na murze, w ścianach: bocznych i tylniej, gdzie zniszczenia kamienia są największe. Odkrywki te mają na celu stwierdzenie stopnia zawilgocenia podłoża i ewentualnego odspojenia kamienia od podłoża, co może mieć miejsce w tych obszarach muru, z uwagi na problemy z odpływem wody z poziomu na którym ustawiono ołtarz i braku tam szczelnej izolacji. W przypadku silnego zawilgocenia podłoża należy najpierw doprowadzić do jego osuszenia. Ponieważ trudno jest z góry ustalić w jakim czasie uzyskany zostanie stan powietrzno-suchy podłoża bezpieczny dla dalszych prac, należy przyjąć, że trzeba będzie odstąpić w tym roku od wykonania pełnego zakresu prac, a z całą pewnością zabiegu hydrofobizacji dolnych, zewnętrznych ścian masywu centralnego. Pełny zakres prac przy murach od strony wewnętrznej i zewnętrznej, w tej części masywu centralnego powinien zostać zaplanowany po wykonaniu wspomnianej izolacji w partii górnej i dokonaniu odkrywek stwierdzających kondycję podłoża. 1. Wykucie popękanych i luźnych cementowych zapraw spoinujących 2. Mechaniczne usunięcie zapraw z powierzchni kamienia. Należy to wykonać ręcznie używając do tego celu odpowiednich dłut. Piaskowanie może spowodować duże zniszczenia samego kamienia podczas usuwania warstwy twardego cementu. 3. Zdemontowanie luźnych fragmentów kamienia. W przypadku mocno zniszczonych ciosów proponuję ich wymianę na nowe, wykute z tego samego kamienia. 4. Oczyszczenie kamienia z zabrudzeń metodą piaskowania. W tym miejscu nie wolno stosować metody piaskowania z użyciem wody z powodu dużych spękań wykładziny kamiennej i zawilgocenia tych partii. 5. Dezynfekcja miejsc zawilgoconych i porośniętych mikroorganizmami przy pomocy preparatu Biotin R 28

29 6. Sklejenie niektórych, popękanych na duże kawałki ciosów przy pomocy żywicy epoksydowej lub poliestrowej 7. W przypadku występowania szczelin w ciosach kamienia należy wypełnić je żywcami akrylowymi (Primal AC-33). 8. Uzupełnienie spoin zaprawami cementowymi z dodatkiem hydraulicznym i drobnoziarnistym piaskiem barwionym do koloru oryginalnej zaprawy i podobnie wyprofilowanych 9. Wzmocnienie i hydrofobizacja kamienia i zapraw preparatem krzemoorganicznym o właściwościach hydrofobowych. Należy użyć 5% roztwór w benzynie lakowej przygotowany z gotowego 10% preparatu Konsil Z (ICHP Warszawa) 10. Scalenie kolorystyczne należy wykonać farbami silikonowymi Historic Lasur z dodatkiem mikroemulsji silikonowej Funcosil WS (Remmers) C. TEREN Z GROBAMI Krzyże 1. Oczyszczenie kamienia z zabrudzeń metodą piaskowania. 2. Dezynfekcja miejsc zawilgoconych i porośniętych mikroorganizmami przy pomocy preparatu Biotin R 3. Usunięcie wtórnych zapraw 4. Uzupełnienie ubytków przy pomocy zaprawy cementowej z dodatkiem hydraulicznym i drobnoziarnistym kruszywem węglanowym (marmur, wapień zbity) barwionej do koloru kamienia. 5. Usunięcie resztek farby z napisów 6. Uczytelnienie liter farbami na spoiwie krzemianowym w kolorze czarnym (Keim) 7. Wzmocnienie i hydrofobizacja kamienia i zapraw preparatem krzemoorganicznym o właściwościach hydrofobowych (5% roztwór w benzynie lakowej przygotowany z gotowego 10% preparatu Konsil Z (ICHP Warszawa) 8. Scalenie kolorystyczne należy wykonać farbami silikonowymi Historic Lasur z dodatkiem mikroemulsji silikonowej Funcosil WS (Remmers) 29

30 Mur z kamienia łamanego (ogrodzenie) 1. Wykucie popękanych i luźnych cementowych zapraw spoinujących. 2. Mechaniczne usunięcie zapraw z powierzchni kamienia. Należy to wykonać ręcznie używając do tego celu odpowiednich dłut. Piaskowanie może spowodować duże zniszczenia samego kamienia podczas usuwania warstwy twardego cementu. 3. Zdemontowanie luźnych fragmentów kamienia. W przypadku mocno zniszczonych ciosów proponuję ich wymianę na nowe, wykute z tego samego kamienia. 4. Oczyszczenie kamienia z zabrudzeń metodą piaskowania. 5. Dezynfekcja miejsc zawilgoconych i porośniętych mikroorganizmami przy pomocy preparatu Biotin R 6. Sklejenie niektórych, popękanych na duże kawałki ciosów przy pomocy żywicy epoksydowej lub poliestrowej 7. W przypadku występowania szczelin w ciosach kamienia należy wypełnić je żywcami akrylowymi (Primal AC-33). 8. Naprawa podłoża wraz z fundamentem w miejscach konstrukcyjnego pęknięcia muru. W przypadku możliwości demontażu niektórych ciosów kamienia i ponownego wstawienia należy odstąpić od metody przeszywania struktury muru kotwami ze stali nierdzewnej. 9. Uzupełnienie spoin zaprawami cementowymi z dodatkiem hydraulicznym i drobnoziarnistym piaskiem barwionym do koloru oryginalnej zaprawy i podobnie wyprofilowanych 10. Wzmocnienie i hydrofobizacja kamienia i zapraw preparatem krzemoorganicznym o właściwościach hydrofobowych (5% roztwór w benzynie lakowej przygotowany z gotowego 10% preparatu Konsil Z (ICHP Warszawa) 11. Scalenie kolorystyczne należy wykonać farbami silikonowymi Historic Lasur z dodatkiem mikroemulsji silikonowej Funcosil WS (Remmers) 30

31 VI. ZALECENIA KONSERWATORSKIE Prace konserwatorsko-budowlane w podanym zakresie powinna wykonywać firma konserwatorsko-budowlana, która wykonywała podobne prace konserwatorsko-budowlane dotyczące naprawy murów, wykładzin kamiennych, podłoży utwardzonych i nieutwardzonych, o tym samym charakterze i w swoim dorobku może wykazać się pracami przy obiektach zabytkowych. W zespole takim powinien znaleźć się konserwator dzieł sztuki o specjalności konserwacja rzeźby i detalu architektonicznego posiadający w swoim dorobku kilka prac o tego typu problematyce (konserwacja ścian z kamienia, izolacja fundamentów). UWAGI: Prace konserwatorskie opisane tutaj powinny być nadzorowane przez konserwatora dzieł sztuki. Niektóre zabiegi powinny odbywać się przy jego bezpośrednim udziale. Dotyczy to odpowiedniego doboru kolorystycznego i kształtu zapraw spoinujących oraz kruszywa potrzebnego w metodzie piaskowania, uzupełnienia ubytków w marmurze i trawertynie, scalenia kolorystycznego uzupełnień i techniki malowania liter (np. dobór odpowiedniej konsystencji farby. IX. HARMONOGRAM PRAC KONSERWATORSKO-BUDOWLANYCH Z powodu poważnych zmian na ścianach wokół masywu centralnego i określenia zakresu zniszczeń struktury ściany, a nie tylko wykładziny kamiennej - co szczególnie widoczne jest w tylnej części, a którego powodem może być nieszczelna izolacja podłoża w części górnej, wokół ołtarza, a skutkiem tego może być przesycenie ścian wodą oraz prawdopodobne, odspojenie większości płyt kamienia - proponuję podzielić te prace na II etapy. W I etapie proponuję uwzględnić i przeprowadzić w pierwszej kolejności prace konserwatorsko-budowlane w części centralnej cmentarza, naprawą zadaszenia, konserwacją ołtarza, naprawą lub założeniem izolacji na tym poziomie i prac związanych z osuszaniem ścian i wykładziny kamiennej, wprowadzeniem drenażu w tylniej części oraz - jeśli będzie to możliwie (patrz: UWAGA, str.28) - pełną konserwacją tych ścian. 31

32 Po rozpoczęciu prac I etapu - w którym należy uwzględnić również naprawę wykładziny kamiennej ścian, w tej części cmentarza - należy dokonać odkrywek połączonych z demontażem kamienia w kilku miejscach. Ponadto w kilku wybranych miejscach na ścianach należy założyć plomby, które określiłyby, czy występują w tej części jakieś zmiany w podłożu powodujące jego osiadanie i zmiany konstrukcyjne muru. W obu przypadkach, jeżeli stwierdzone zostanie silne zawilgocenie ścian lub inne zachodzące tam zmiany (niestabilne podłoża) należy podjąć prace projektowe, w których zaproponowane zostanie rozwiązanie tych problemów. 32

33 ANEKS nr 1 33

34 1. Numer próbki: SK0302 B2 2. Rodzaj skały: marmur 3. Barwa próbki: 4. Zwięzłość próbki: 5. Reakcja z HCl: szaro-zielona zwięzła burzliwa 6. Struktura skały: struktura średnioziarnista, heteroblastyczna, grano-lepidoblastyczna, kierunkowa, interlobowa 7. Opis Badana skała należy do skał krystalicznych, węglanowych i reprezentuje marmury metamorficzne. Składa się głównie z kryształów węglanów romboedrycznych, którym towarzyszą poboczne minerały krzemianowe. Rozmieszczenie składników węglanowych i krzemianowych w skale jest nierównomierne. W strukturze skały można wyróżnić strefy gdzie koncentrują się minerały krzemianowe (strefy krzemianowe), w takich miejscach ilość węglanów jest podrzędna, oraz strefy gdzie węglany występują w przewadze, a ilość minerałów krzemianowych jest nikła (strefy węglanowe). Strefy wzbogacone w minerały krzemianowe są drobnokrystaliczne, zazwyczaj mają wydłużone kształty, ich wielkość dochodzi do kilku milimetrów. Otoczone są średniokrystalicznymi strefami zbudowanymi z kryształów węglanów, które tworzą znacznie większych rozmiarów osobniki, w porównaniu do stref bogatych w minerały krzemianowe. Granice pomiędzy strefami jest dobrze zaznaczona, ostra. W strefach krzemianowych kryształy węglanów tworzą osobniki drobne, o rozmiarach dochodzących do maksymalnie około 0,1-0,2 mm. Są one bezbarwne i niepleochroiczne, posiadają silny dodatni relief, romboedryczną łupliwość, a przy skrzyżowanych nikolach wykazują bardzo silną dwójłomność. Wykształcone są w postaci kryształów ksenomorficznych i hipautomorficznych. Węglanom towarzyszą takie składniki krzemianowe jak: kwarc, chloryty, muskowit, oraz minerały rudne. Minerały blaszkowe (chloryty i rzadszy muskowit) lokują się w przestrzeniach pomiędzy kryształami węglanów. Tworzą one drobne, wydłużone skupienia. Kryształy chlorytu dominują, są to blaszki o wielkości poniżej 0,1 mm. Są one lekko barwne i pleochroiczne, od bezbarwnych po bladozielone, posiadają łupliwość, a przy skrzyżowanych nikolach wykazują subnormalne szaro-brunatne barwy interferencyjne. Muskowit występuje podrzędnie, tworzy występujące z chlorytami blaszki o nieco większych rozmiarach, dochodzących do maksymalnie około 0,2-0,3 mm, choć zazwyczaj jest mniejszy, podobnych rozmiarów co chloryty. Blaszki muskowitu są bezbarwne, również posiadają łupliwość, a przy skrzyżowanych nikolach wykazują II rzędu barwy interferencyjne. Minerałom blaszkowym towarzyszą dość liczne ziarna kwarcu. Są one zazwyczaj izometryczne, ostrokrawędziste, przypuszczalnie o osadowej genezie. Zazwyczaj są to monokryształy, mają one wielkość do 0,1 mm, nieliczne większe to zazwyczaj zrosty polikrystaliczne, dochodzące do około 0,2 mm. Kwarc jest bezbarwny o stosunkowo nikim reliefie, nie posiada łupliwości, przy skrzyżowanych nikolach ukazuje niskie do średnich I rzędu szare, szarożółte barwy interferencyjne. Sporadycznie w strefach krzemianowych, pomiędzy innymi składnikami spotyka się drobne zrosty ksenomorficznych kryształków o blisko submikroskopowych rozmiarach. Tego typu skupienia są zarówno izometryczne jak i niekiedy wydłużone, nie przekraczają około 0,1 mm. Budujące je drobne minerały charakteryzują się silnym dodatnim reliefie, są bezbarwne, choć w skupieniach wydają się być słabo przezroczyste. Przy skrzyżowanych nikolach wykazują dość silną dwójłomność. Przypuszczalnie reprezentują kryształy tytanitu lub reliktowo zachowane kryształy minerałów z grupy epidotu. Węglany występujące w strefach węglanowych, otaczających strefy krzemianowe, są znacznie większe, dochodzą maksymalnie do około 0,8 mm. Wykształcone są jako ksenomorficzne lub hipautomorficzne osobniki, często lekko wydłużone. Sporadycznie pomiędzy kryształami węglanów spotkać można pojedyncze blaszki chlorytu, muskowitu. Bardzo rzadko w skale spotykam się minerały rudne (nieprzezroczyste). Są one rozlokowane w skale równomiernie, spotyka się je zarówno w strefach krzemianowych jak i w strefach węglanowych. Tworzą one drobne izometryczne i wielokątne ziarna, o rozmiarach poniżej 0,05 mm, rozmieszczone pomiędzy kryształami innych minerałów. 34

35 8. Szacunkowe stosunki procentowe w próbce: Węglany Pory Min. krzemianowe Min. rudne ~91,5% ~0,0% ~8,0% pon. 0,5% 9. Stopień diagenezy: bardzo wysoki (skała metamorficzna) PODSUMOWANIE Próbka oznaczona numerem B2 to marmur metamorficzny. Jest to skała dość charakterystyczna, posiada dobrze zdefiniowane, zielonkawe zabarwienie. Bliższe badania mikroskopowe wykazują, iż w składzie obok węglanów występują dość znaczne ilości minerałów krzemianowych, które odpowiadają za tą cechę. Są one reprezentowane przez bezbarwny kwarc, muskowit, oraz liczne blaszki chlorytów które odpowiedzialne są za barwę skały. Wspomnianym składnikom towarzyszą minerały nieprzezroczyste, ich wielokątne zarysy sugerują iż są to mikrokryształki pirytu, a także niewielkie zrosty mikroziaren, prawdopodobnie tytanitu lub epidotu. Badana skała w odróżnieniu od wapienia Pińczowskiego z pewnością reprezentuje materiał pochodzący spoza granic kraju. Biorąc pod uwagę bogaty zestaw znanych wystąpień marmurów stosowanych w architekturze, pochodzących z rejonu basenu Morza Śródziemnego (Włochy, Grecja, Turcja, dawna Jugosławia) jedynie część spotykanych tam skał zawiera chloryt, który wraz z kwarcem w tym wypadku stanowią czynnik dyskryminujący. Minerały te można spotkać w niektórych odmianach włoskich marmurów (karraryjskich sensu largo), greckich (Penteli choć tu współwystępuje grafit, którego nie stwierdzono; Mani tu obecne albit i hematyt nieobecne w badanej skale), tureckich (Afyon obecne hematyt, grafit, hipersten obecności ich nie stwierdzono, odmiany Mugla/Salkim również z hematytem). Z wyżej wymienionych zbliżone do badanej skały są marmury określane jako Cipollino verde, wydobywane w Grecji (znany jako marmur Carystian, Euboea) oraz włoski, pochodzący z Alp Apuańskich (rejon pomiędzy Carrara i Castelnuovo di Garfagnana). Skład petrograficzny obu odmian jest zbliżony do siebie, a jednocześnie podobny do badanej skały. Obok węglanów, w skale spotyka się takie stwierdzone minerały jak: chloryt, kwarc, epidot, min. rudne, oraz akcesoryczne takie jak: apatyt, tytanit, cyrkon, rutyl, turmalin, które razem tworzą eliptyczne agregaty, zawierające podrzędne węglany. Strukturalnie skała jest bardzo zbliżona do badanego marmuru, szczególnie, że minerały krzemianowe wykazują tendencje to tworzenia skupień. Z dużym prawdopodobieństwem można przypuszczać, że skała pochodzi z w/w dwóch złóż. Natomiast rozróżnienie skał tylko na podstawie obserwacji petrograficznych, bez dodatkowych badań instrumentalnych, jest praktycznie niemożliwe. B2 35

36 ANEKS nr 2 36

37 1. Numer próbki: SK0301 B1 3. Barwa próbki: szaro-beżowa 6. Struktura skały: bezładna 2. Rodzaj skały: wapień organogeniczny (biomikryt) 4. Zwięzłość próbki: zwięzła 5. Reakcja z HCl: burzliwa 7. Opis Badana skała należy do grupy skał osadowych, jest to wapień o organogenicznej genezie, przyjmuje charakter biomikrytu. Głównym składnikiem skały jest węglan wapnia, wykształcony jako mikrokrystaliczny muł węglanowy (mikryt), który stanowi tło dla nielicznych elementów szkieletowych organizmów żywych, również zbudowanych z węglanu wapniowego. Głównym składnikiem skały są węglany, wykształcone pod postacią mikrokrystalicznej, jednorodnej masy mikrytowej. Posiada ona jasnobrunatne zabarwienie, jest słaba przezroczysta, jedynie lokalnie nieco ciemniej zabarwiona w strefach o nieregularnym kształcie. Przy skrzyżowanych nikolach słabo uwidacznia wysokich rzędów barwy interferencyjne, silnie maskowane zabarwieniem mikrytu. W masie mikrytowej sporadycznie rozmieszczone są nieliczne bioklasty, reprezentowane przez skorupki wielokomorowych otwornic. Mają one wielkość dochodzącą do maksymalnie 0,3 mm. Są z rzadka rozrzucone w masie mikrytu. Składają się z węglanu wapniowego. Ten minerał wypełnia pierwotnie puste przestrzenie wewnątrz skorupek otwornic. Wykształcony jest w postaci drobnych kryształów sparytu, który w odróżnieniu od otaczającego otwornice mikrytu, jest bezbarwny i wykazuje typowe dla węglanów romboedrycznych wysokich rzędów barwy interferencyjne IV/V rzędu. 8. Stosunki procentowe w próbce: 9. Porowatość: Węglany Pory ~100,0% ~0,0% brak widocznej porowatości 10. Stopień diagenezy: niski (wprawdzie skała nie wykazuje porowatości, ale bioklasty są dobrze zachowane, a masa mikrytowa nie wykazuje oznak rekrystalizacji) PODSUMOWANIE Próbka oznaczona numerem B1 to wapień mikrytowy, biogeniczny, o charakterze biomikrytu. Skała składa się prawie wyłącznie z mikrokrystalicznego mułu węglanowego mikrytu. Sporadycznie w takim tle skalnym występują nieliczne elementy szkieletowe, reprezentowane przez skorupki otwornic. Innych składników, niewęglanowych nie obserwuje się, choć kremowo-żółtawe zabarwienie może sugerować, iż w masie mikrytowej występują rozproszone akcesoryczne minerały żelaza (getyt?). W wypadku tego wapienia trudno ocenić pierwotne złoże skały. Biorąc pod uwagę przekazaną informację, iż skała pochodzi z Bolonii 37

38 we Włoszech, jako potencjalne źródło materiału można rozważyć położone podobnie jak to miasto w Północnych Włoszech złoże wapieni Botticino. Skała ta posiada zbliżoną, beżową barwę do barwy badanej skały. Z dostępnych choć ograniczonych informacji wiadomo, że skała ta sedymentowała w Mezozoiku, w okresie mln lat. Dla tego okresu m. in. charakterystyczne są wapienie mikrytowe. Skałę tą opisuje się jako składającą się głównie z mikrytu (kalcylutyt skała węglanowa o składnikach poniżej 0,1 mm), co zgodne jest z badana próbką. B1 38

39 ANEKS nr 3 39

40 BADANIE NASIĄKLIWOŚCI WODĄ METODYKA BADAŃ Kilka niewielkich fragmentów kamienia wysuszono do stałej masy w temp C. Dokonano pomiaru ich wagi, a następnie nasycono wodą na drodze kapilarnego podciągania i po nasyceniu zalano wodą. Po jednej dobie wyjęto z wody i zważono. Obliczono nasiąkliwość wodą (N w ) kilku kamieni, zgodnie z normą. 1. N w = 4,58% 2. N w = 4,65% 3. N w = 4,27% 4. N w = 4,46% Nasiąkliwość wodą próbek kamienia pobranych z muru wynosi średnio 4,49% 40