Praca poradni dla ofiar przemocy w rodzinie na przykładzie Poradni Pogotowia Niebieska Linia"

Transkrypt

1 Piotr Antoniak Praca poradni dla ofiar przemocy w rodzinie na przykładzie Poradni Pogotowia Niebieska Linia" Udzielanie pomocy osobom doświadczającym przemocy w rodzinie przez Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia" obejmuje zbiór oddziaływań (porad, konsultacji i zajęć grupowych), które mają na celu wsparcie ofiary w skutecznym zatrzymaniu przemocy. Objęcie poszczególnych klientek* kompleksowa ofertą (pomoc psychologiczna, prawna, socjalna i inna pomoc specjalistyczna), jak również ich dzieci (konsultacje wychowawcze, zajęcia socjoterapeutyczne), pozwala zakładać, że skuteczne powstrzymanie przemocy w wielu wypadkach jest możliwe. Oznacza to, że jakość życia takich klientek w poszczególnych obszarach życiowych ulega, bądź ulegnie wkrótce, poprawie. W obraz osoby doświadczającej przemocy wpisany jest również charakterystyczny sposób funkcjonowania wynikający przede wszystkim z poziomu wiktymizacji, na jakim się znajduje. Z tego choćby powodu trudne jest uzyskanie szybkiej, widocznej poprawy dającej się wychwycić pomagaczowi. Ważne jest również, by w procesie dokonywania zmian osoba doświadczająca przemocy miała zagwarantowane prawo do kroków wycofujących się, mimo pojawiających się u pomagacza frustracji i narastających wątpliwosci. W korzystaniu z udzielanej pomocy będzie to m.in. decydowało o lepszym lub gorszym radzeniu sobie z przemocą. Zmiana w funkcjonowaniu klientek daje podstawe do przypuszczeń, że został zapoczątkowany proces, w którym ofiara przemocy zaczyna podnosić się" z pozycji przytłoczenia czynnikami ją zniewalającymi. Jednocześnie zacznie odnajdywać w sobie czynniki wyzwalające, które będą nabierać na sile i znaczeniu. W opisanym procesie stara się być pomocny zespół osób udzielających konsultacji. W Poradni Pogotowia Niebieska Linia" zespół ten tworzą: psycholodzy-terapeuci udzielający konsultacji dorosłym osobom doświadczają cym przemocy w rodzinie oraz prowadzący zajęcia grupowe; prawnicy informujący ofiarę przemocy o przysługujących jej prawach oraz monitorujący podejmowane przez nią kroki prawne; lekarz psychiatra diagnozujący stan psychiczny klientek oraz ryzyko nadużywania lub uzależnienia od środków psychoaktywnych; pracownik socjalny udzielający wsparcia w często złej sytuacji materialnej (m.in. przemoc ekonomiczna); pedagog-terapeuta udzielający konsultacji wychowawczych matkom doznającym przemocy ze strony partnera, które są zaniepokojone swoją relacją z dzieckiem; pedagog-socjoterapeuta prowadzący zajęcia grupowe dla dzieci klientek. * 98% osób korzystających z pomocy poradni środowiskowej to kobiety, w tekście zastosowano więc formę żeńską klientka", ale opisane zasady dotyczą także pracy z mężczyznami ( klientami").

2 Organizacja pracy Poradni Pogotowia Niebieska Linia": w Poradni udzielana jest pomoc tylko osobom doświadczającym przemocy; pierwszej konsultacji w Poradni dokonuje terapeuta (ważne jest, aby w jej trakcie dokonał wstępnej diagnozy sytuacji klienta); terapeuta po dokonaniu wstępnej diagnozy (w porozumieniu i za zgodą klienta, a także często w porozumieniu z innymi pracownikami) decyduje o dalszej po mocy (skierowanie do innych specjalistów oraz na zajęcia grupowe); pracownik Poradni uczestniczy w cotygodniowych zebraniach klinicznych w celu monitorowania swojej pracy i wprowadzania korekty w zakładanym planie pomocy; w wyniku potrzeby klienta i/lub własnej pracownik Poradni kontaktuje sie z pozostałymi pracownikami poza czasem formalnie do tego przeznaczonym (zebrania kliniczne, superwizje). Etapy pracy z osobami doznającymi przemocy w Poradni: 1. Diagnoza sytuacji klienta: psychologiczna - obejmuje obszar poznawczy, emocjonalny, behawioralny; prawna - z udziałem prawnika-konsultanta, pozwala na ocenę sytuacji klientki oraz planowanie i monitorowanie podejmowanych przez nią kroków prawnych; socjalna - pozwala ocenić zasoby klientki oraz deficyty w wymiarze ekono micznym, ma charakter interwencyjny poprzez kontakty konsultanta z innymi instytucjami, których działanie może wydatnie poprawić sytuację klientki w opi sywanym wymiarze; medyczna - przede wszystkim specjalistyczna (psychiatryczna), pozwala ocenic funkcjonowanie klientki w wymiarze zdrowia psychicznego, z uwzględnieniem specyfiki doświadczania przemocy, obejmuje również problem nadużywania środków psychoaktywnych lub uzależnienia. Zasadne wydaje się, by klientka w trakcie korzystania z pomocy ambulatoryjnej w tutejszej Poradni wykonała również w swojej przychodni rejonowej niezbędne badania pozwalające ocenic jej kondycję fizyczną, co może mieć istotny wpływ na proces powstrzymywania przemocy w jej życiu. 2. Wspólne z klientem określenie jego oczekiwań i potrzeb wynikających z doko nanej diagnozy jego sytuacji: każdemu przedstawionemu przez klienta problemowi powinno towarzyszyc sprawdzenie, jakie ma wobec pomagacza oczekiwania (chodzi m.in. o spraw dzenie realności oczekiwań klienta, co w przypadku osób doświadczających przemocy wydaje się szczególnie ważne oraz możliwości, jakimi dysponuje pomagacz); potrzeby, które zgłasza klient należy przeformułować na cele do pracy w kontakcie terapeutycznym. 3. Po zaakceptowaniu przez klienta celów, kolejnym krokiem będzie opracowanie planu pomocy odpowiadającego dokonanej diagnozie jego sytuacji oraz przeformułowanym potrzebom (niezbędne będzie również wspólne z klientem ustalenie kolejności celów do realizacji - rodzaj kontraktu zawieranego przez pomagacza" i klienta).

3 4. Realizacja planu pomocy klientowi obejmować będzie oprócz kolejnych konsultacji kontakt z innymi specjalistami w celu monitorowania udzielanej pomocy oraz jej ewentualnej korekty (np. przy okazji zebrań klinicznych pracowników poradni). 5. Dzięki udzieleniu kompleksowej pomocy należy przypuszczać, że klient pod jej wpływem nabierze wystarczającej siły, która pozwoli mu na skuteczne zatrzymanie przemocy w jego życiu. 6. W przypadku niektórych klientów zasadne będzie skierowanie do specjalistycz nych ośrodków terapeutycznych, w których praca pozwoli klientowi na dalsze popra wianie jakości swojego życia. Klienci zgłaszający się do poradni mogą liczyć na pomoc ukierunkowaną na następujące cele: ocenę sytuacji zagrożenia; uruchomienie działań interwencyjnych; edukację dotyczącą zjawiska przemocy; edukację w zakresie niezbędnym do powstrzymania przemocy i korzystania z własnych praw; edukację dotyczącą problemów współistniejących z przemocą, przede wszystkim uzależnienia od alkoholu i współuzależnienia; wsparcie dotyczące obszaru emocjonalnego (m.in. praca nad trudnymi, osła biającymi uczuciami oraz praca nad wzmacnianiem czynników pomocnych w zatrzymaniu przemocy); rozpoznanie potrzeb w obszarach: psychologicznym, zdrowotnym, socjalnym, prawnym itp.; wspólne zaplanowanie i pomoc w realizacji celów po uprzednim zaakceptowaniu ich przez klientów; po skutecznym powstrzymaniu przemocy skierowanie do placówki specjalis tycznej w celu podjęcia psychoterapii dotyczącej wspomnianych wyżej proble mów współistniejących. Powyższe cele realizowane są przez pracowników poradni dzięki następującym formom: konsultacjom diagnozującym skalę i specyfikę przedstawianego problemu; specjalistycznym konsultacjom ukierunkowanym na przerwanie przemocy z uwzględnieniem skali i specyfiki rozpoznanego problemu; zajęciom grupowym stanowiącym uzupełnienie kontaktu indywidualnego. Terapeuci udzielający pomocy w Poradni Niebieskiej Linii", pracują wykorzystując następujące metody: obserwacja - funkcjonowanie klientki w trakcie spotkania indywidualnego (np. zgodność lub rozbieżność komunikatów werbalnych z pozawerbalnymi); wywiad - dotyczy ważnych obszarów życiowych, wspomaga proces diagnostyczny oraz planowanie pomocy; bilans zasobów - diagnoza czynników zniewalających oraz czynników wwyzwa lających z przemocy;

4 analiza traumatycznych doświadczeń klientki w celu odreagowania przez nia uczuć, służąca lepszemu zrozumieniu obecnej sytuacji; desensytyzacja - wygaszanie bodźców lękotwórczych i kojarzenie ich ze stanem relaksacji; elementy treningu asertywności - mające na celu przywrócenie klientce kontroli nad własnym życiem oraz wyznaczenia bezpiecznych granic w relacjach z innymi; psychodrama - jako metoda służąca nabywaniu nowych umiejętności i za chowań; burza mózgu - poszukiwanie nowych rozwiązań, alternatywa dla poczucia bezradności i rezygnacji ze zmiany własnej sytuacji; praca indywidualna podczas uczestnictwa w zajęciach grupowych z informacjami zwrotnymi od innych; cwiczenia relaksacyjne; cwiczenie konstruktywnych sposobów komunikacji z innymi; inne stosowane metody wynikające z potrzeb klientki oraz sprecyzowanego problemu, co wymaga spojrzenia eklektycznego. Konsultacje psychologiczne Pierwsza konsultacja z osobą doświadczającą przemocy odbywa się z psychologiem. Najczęściej ma ona formę relacji, w której dominuje historia przemocy, jakiej doświadczyła klientka. Towarzyszą temu najczęściej silne nieprzyjemne uczucia, co może w rezultacie czynić większość wypowiedzi chaotycznymi. Przełamanie tabu i możliwość swobodnego wypowiedzenia się ma bardzo duże znaczenie w psychologicznej (ale nie tylko) pomocy osobie doświadczającej przemocy. Ważne jest, by osoba, która porządkuje sytuację klienta, posiadała niezbędną wiedzę nie tylko z zakresu przeciwdziałania przemocy, lecz również szerszą kliniczną uwzględniającą zjawiska psychopatologiczne. W tym wypadku psycholog może dokonać potrzebnej wstępnej diagnozy i skorzystać z konsultacji lekarza psychiatry (przede wszystkim osoby z rozpoznaniem psychiatrycznym, jak i nadużywające lub uzależnione od środków psychoaktywnych). Następnie psycholog wraz z klientem decydują o kolejności konsultacji niezbędnych w celu skutecznego zatrzymania przemocy u danej osoby. Każda kolejna konsultacja psychologiczna wymaga dokonywania systematycznej diagnozy sytuacji, którą warto wykonywać z perspektywy klienta i psychologa. Do tego celu może posłużyć koncepcja czynników zniewalających i wyzwalających z przemocy. Im dłużej przemoc trwa, tym zostawia większe piętno u osoby doświadczającej przemocy i we wszystkich ważniejszych obszarach jej życia. Prześledzenie ich pomaga przekonać się, co osłabia taką osobę, a co może stanowić siłę do zatrzymania przemocy w jej życiu. Taka diagnoza sytuacji pozwala ustalać strategię podejmowania zarówno pierwszych, jak i kolejnych kroków przez klienta. Psychologa-terapeutę traktuje sie jako osobę prowadzącą", która ma za zadanie towarzyszyć klientowi aż do skutecznego zatrzymania przemocy. Ważne jest, aby osoba doświadczająca przemocy miała przekonanie, że terapeuta i pozostały zespół placówki, jest jej rzecznikiem. Dotyczy to również miejsca, w którym udzielana jest pomoc. Dlatego Pogotowie dla

5 Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia" powróciło do praktyki przyjmowania tylko osób doświadczających przemocy w rodzinie (zgodnie z nazwą instytucji). Ważne jest także, by dla osoby korzystającej z konsultacji od początku było jasne, że głównym celem jej pracy z terapeutą jest skuteczne zatrzymanie przemocy. Takie postawienie sprawy rozczaruje niektóre klientki, które chciałyby kontynuować pracę psychologiczną w placówce po okresie kryzysu związanego z sytuacjami przemocy. Jednak zbyt długa obecność klientki w poradni przeciwdziałania przemocy (dłuższa niz to konieczne) może wywołać efekt przeciwny do zamierzonego. Zamiast bowiem stawiać samodzielne, odpowiedzialne kroki, mające na celu zmianę sytuacji na lepszą, klientka zaczyna przypisywać miejscu oraz terapeucie magiczny wpływ, co w rezultacie prowadzi do zwolnienia z odpowiedzialności za własne życie (i kierowania nim). W przypadku osoby doświadczającej przemocy ma to szczególne znaczenie, biorąc pod uwagę wcześniejszą relację z osobą stosującą przemoc, która odbierała możliwość samostanowienia o sobie. Warto podkreślić dwie zasady, którymi kieruje się terapeuta udzielający pomocy osobie doświadczającej przemocy w rodzinie: Nie zapewniać klienta już na początku kontaktu o dotrzymaniu tajemnicy. Ra czej należy uprzedzić, że niektóre wydarzenia mogą wymagać naszej interwencji poprzez kontakt z odpowiednimi instytucjami i służbami. Każda osoba udzielająca pomocy, a więc również - a może przede wszystkim - terapeuta, nie sprawdza wiarygodności relacji klientki. Dochodzenie prawdy obiektywnej może prowadzić do wtórnego zranienia, co upodabnia osobe udzielającą pomocy do sprawcy przemocy. Terapeuta jest rzecznikiem swojej klientki i jej dobra. Konsultacje socjalne Stanowią nieodłączny element w strategii udzielania pomocy osobom doznającym przemocy w rodzinie. Zła sytuacja ekonomiczna, brak pracy, zależność finansowa od sprawcy przemocy to niektóre z ważnych powodów, które potrafią uniemożliwić skuteczne zatrzymanie przemocy, a często wręcz powstrzymują ofiarę od podejmowania jakichkolwiek kroków. Dlatego i w tym obszarze (po wstępnej pomocy psychologicznej) ważny będzie umiejętny wybór kroków adekwatnych do sytuacji klienta. Jednym z ważniejszych zadań konsultanta będzie kontakt z instytucjami, takimi jak policja czy ośrodek pomocy społecznej oraz towarzyszenie podczas rozpraw sądowych. Konsultacje wychowawcze Jednym z najsilniej osłabiających osobę doświadczającą przemocy czynników sa niepowodzenia w relacji z dzieckiem. Wiele klientek Poradni Pogotowia Niebieska Linia" nie dostrzega początkowo tej zależności, że jakość ich macierzyństwa w dużej mierze jest determinowana zdarzeniami, jakie dzieją się w domu. Wśród matek doświadczających przemocy dość często spotkamy te, które same stosują przemoc wobec własnych dzieci. Stanowi to źródło pogarszania i tak już niskiej samooceny oraz przeżywania silnego poczucia winy. Dlatego w Poradni ważną rolę odgrywają konsultacje wychowawcze, dzięki nim klientka może przyjrzeć się swojej relacji z dzieckiem. Prowadzi to najczęściej do lepszego zrozumienia dziecka, a przede wszystkim

6 jego perspektywy - zarówno jako świadka, jak i ofiary przemocy. Dalszy krok stanowi często udzielenie profesjonalnej pomocy dziecku. Klientki Poradni podkreślają wartość konsultacji wychowawczych również dlatego, że sprawcy przemocy próbują w sądzie udowadniać niewydolność wychowawczą ofiary. W efekcie konsultacji wychowawczych ofiary przemocy stają się bardziej uważne na sytuację dzieci i ich dobro, a także lepiej rozumieją grę w dzieci", którą stosuje sprawca. Konsultacje psychiatryczne Chroniczny uraz, a takim jest z pewnością doświadczanie przemocy w rodzinie, powoduje często poważne szkody w psychice osób, które go doświadczają. Coraz częściej do Poradni Pogotowia trafiają osoby, którym lekarz przepisał środki mające poprawić ich nastrój. Zdarzają się klientki, które zażywają leki na własną rękę. Niektóre osoby informują o postawionej diagnozie psychiatrycznej. Dlatego lekarz psychiatra, który jest specjalistą nie tylko w dziedzinie zdrowia psychicznego, ale również uwzględnia w funkcjonowaniu pacjentek doświadczanie przemocy, jest ważnym członkiem zespołu poradni. Obecność psychiatry pozwala wielu klientom na przełamanie oporu przed zwróceniem się po tego typu pomoc oraz łagodzi lęk dotyczący ich zdrowia psychicznego, co do którego sprawca przemocy celowo zgłaszał uwagi. Często klientki po takiej konsultacji z wyraźną ulgą (i siłami) przystępują do podejmowania kroków, które z przekonaniem realizują. Grupa radzenia sobie z przemoca Trudno wyobrazić sobie skuteczne pomaganie osobom doświadczającym przemocy w rodzinie bez oddziaływań grupowych. Wiele szkół terapeutycznych podkreśla, że umożliwienie uczestniczenia w grupie osób skupionych wokół konkretnej problematyki stanowi nieodzowny element współczesnych programów pomocowych i stanowi uzupełnienie pomocy indywidualnej. Ważny element pomocy ofierze przemocy, o który trudno w kontakcie indywidualnym, to identyfikacja. Odpowiednio zmotywowana osoba doświadczająca przemocy w rodzinie już podczas pierwszego spotkania grupy odkryje, że nie tylko ją dotyka tak bolesny problem. To może przynieść ulgę emocjonalną oraz przekonanie, że odnalazła wreszcie miejsce, w którym zostanie zrozumiana, a nie osądzona. Jednak osoba doświadczająca przemocy to również osoba, w której życiu zagościł chaos. Wprowadził go sprawca przemocy wraz z całym repertuarem trudnych do przewidzenia agresywnych zachowań. Dlatego jako osoby proponujące zajęcia grupowe, musimy pamiętać o ustaleniu konkretnych zasad grupowych. Jeśli popatrzymy na grupę jako na miejsce, w którym każdy uczestnik może uczyć się konstruktywnych sposobów komunikacji z innymi, szybko przekonamy się o potrzebie takich zasad. Oto propozycje niektórych z nich: Mówiąc o sobie, zaczynam zdanie od ja", zwracając się do kogos - od ty". Nie oceniamy siebie nawzajem, ponieważ często bywa to krzywdzące. Mówiąc o czyimś zachowaniu, staramy się nazwać swoje uczucia. Na zajęcia staramy się przychodzić punktualnie. Nie przerywamy czyjejś wypowiedzi. Będąc aktywnym, mam szansę poprawić swoją sytuację.

7 Grupa stanowi uzupełnienie kontaktu indywidualnego. Uczestników grupy obowiązuje tajemnica - sprawy poruszane na zajęciach nie opuszczają murów" placówki, w której jest udzielana pomoc. Każde zajęcia grupy radzenia sobie z przemocą powinny zawierać w sobie część poświęconą bieżącym problemom uczestniczek. Z czasem dzięki poczuciu bezpieczeństwa oraz wzajemnemu zaufaniu uczestniczki coraz śmielej pokonują wstyd i opowiadają o bieżącej sytuacji. Mogą wówczas liczyć (poza wsparciem) na skuteczne pomysły radzenia sobie z aktualnymi problemami. Pomysłami tymi dzielą się zwłaszcza uczestniczki grupy bardziej zaawansowane w radzeniu sobie z przemocą. Prowadzący grupę weryfikuje podsuwane rozwiązania. Kolejna niezwykle istotna część zajęć to edukacja. Wiedza na temat własnych praw, a przede wszystkim poznanie zjawiska przemocy, pozwala uczestniczkom uporać się z trudnymi uczuciami, takimi jak: poczucie winy, wstyd, lęk itp., które uniemożliwiają skuteczne zatrzymanie przemocy przez ofiarę. Odpowiednio dobrany zestaw tematów edukacyjnych pozwala poznać problemy współistniejące (np. uzależnienie od środków psychoaktywnych, współuzależnienie). Z powodu dużej rotacji uczestniczek i pojawianiu się aktualnych problemów, prowadzący powinien dość elastycznie sięgać po treści edukacyjne. Wśród tematów powinny znaleźć się następujące: co to jest przemoc (definicja, rodzaje przemocy), rodzina z problemem przemocy, jak stereotypy społeczne utrudniają skuteczne zatrzymywanie przemocy, co to są uczucia i jak sobie z nimi radzić, uzależnienie od alkoholu i współuzależnienie, dziecko - świadek i ofiara przemocy w rodzinie, jak radzić sobie z lękiem przed sprawcą przemocy, jak zachowywać się w sądzie (zajęcia prowadzone przez prawnika)? Ważne dla uczestniczek jest utrwalenie podawanych przez prowadzącego treści poprzez ćwiczenia w grupie. Jeśli to możliwe, wskazane jest, aby w placówce pracowała więcej niż jedna grupa. Słabą stroną zajęć grupowych jest ich otwarty charakter. Biorąc pod uwagę fakt, że osoba doświadczająca przemocy wycofuje się z podjętych kroków, zwłaszcza na początku, łatwo przewidzieć, że każde zajęcia mogą odbywać się w nieco innym składzie. Dlatego po wstępnym okresie rozwoju grupa powinna mieć charakter zamknięty, pozwala to na bardziej systematyczną, głównie warsztatową pracę. To, że wspólny problem zbliża, łatwo dostrzec również w relacjach pomiędzy osobami doświadczającymi przemocy w rodzinie. Oprócz zajęć grupowych spotykają się one na gruncie prywatnym, udzielając sobie wsparcia (np. towarzysząc w sądzie przed rozprawą i po jej zakończeniu). Godna zastanowienia jest więc idea grup samopomocowych, którą można próbować zaadoptować do tej specyficznej grupy klientów. Należy jednak zadbać o bezpieczeństwo każdego uczestnika. Pozostaje kwestia, by na straży owego bezpieczeństwa stał ktoś w rodzaju lidera (np. osoba, która skutecznie poradziła sobie z przemocą). Zebrania kliniczne i superwizje Systematyczne zebrania kliniczne decydują o sprawnej pracy poradni, a przede wszystkim skutecznej pomocy udzielanej zgłaszającym się klientom. Podczas nich omawiane są zarówno sprawy związane ze świadczeniem pomocy konkretnym osobom, jak i tematy dotyczące doskonalenia się pracowników i poszukiwania skutecznych

8 procedur pozwalających zatrzymać przemoc w rodzinie. Zebrania mają charakter spotkań interdyscyplinarnych, na których każdy konsultant może przedstawić własny punkt widzenia na sytuację tej samej osoby doświadczającej przemocy w rodzinie. Służą one również wymianie informacji na temat wspólnych klientów. Zebrania odbywają się przynajmniej raz w tygodniu przez dwie godziny. Każdy konsultant w pilnej sprawie ma prawo zwołać niezaplanowane zebranie. Nad jakością udzielanej pomocy, jak również kondycją konsultantów, czuwa superwizor. Powinien on być autorytetem i cieszyć się zaufaniem każdego pracownika, ponieważ pozwala to na bezpieczne omawianie własnej pracy. Zapobiega to między innymi problemowi wypalenia zawodowego, na które jako pomagający szczególnej grupie jesteśmy narażeni. Piotr Antoniak - psycholog kliniczny, zastępca kierownika Ogólnopolskiego Pogotowia dla Ofiar Przemocy w Rodzinie Niebieska Linia" do spraw klinicznych, wykładowca w Studium Przeciwdziałania Przemocy w Rodzinie Instytutu Psychologii Zdrowia oraz w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie.

9 PORADNIA POGOTOWIA "NIEBIESKA LINIA" PORADNIA PORADNIA PORADNIA PORADNIA PORADNIA INNYCH TERAPEUTYCZNA PRAWNA SOCJALNA DZIECIĘCA KONSULTACJI Klient zgłaszający się Konsultacje prawne Na konsultacje Klienci będący Z uwagi na rozległe do terapeuty może poprzedza konsultacja socjalne kieruje rodzicami, mogą skutki doznawanej liczyć na wstępna u terapeuty. terapeuta prowadzący. otrzymać pomoc przemocy, klient zdiagnozowanie Ważne, by klient Mają one charakter w zakresie kompeten - powinien być swojej sytuacji. wiedział, jaki jest cel interwencyjno- cji wychowawczych kierowany, Terapeuta konsultacji prawnej -monitorujący, z uwzględnieniem w określonych przez prowadzący po i był do niej pomocny skutków przemocy terapeutę dokonaniu przygotowany. w skutecznym dla relacji prowadzącego diagnozy kieruje Podczas konsultacji zatrzymaniu rodzic-dziecko. sytuacjach, do lekarza klienta do innych klient może otrzymać przemocy Dzieci klientów psychiatry, który specjalistów w celu niezbędną wiedzę w życiu klienta. poradni diagnozuje kondycję udzielenia z zakresu Konsultant aktywnie środowiskowej psychiczną oraz kompleksowej przysługujących mu towarzyszy klientowi mogą uczestniczyć w udziela klientowi pomocy oraz na praw, jak i pomoc w procesie zajęciach grupowych. niezbędnej pomocy. zajęcia grupowe w pisaniu pism zatrzymywania Dzieci uczęszczające uzupełniające kontakt procesowych. przemocy do poradni dziecięcej indywidualny. Ma także i poszukiwania są diagnozowane zapewnione wsparcia socjalnego. przez lekarza monitorowanie kolejnych kroków. pediatrę lub psychologa dziecięcego.