ABERRACJE CHROMOSOMOWE wszelkie

Transkrypt

1

2 a-amylaza ptialina ABERRACJE CHROMOSOMOWE wszelkie zmiany iloœci (aneuploidia, poliploidia) lub struktury (delecja, duplikacja, inwersja, translokacja) chromosomów widziane w mikroskopie, które s¹ odstêpstwem od prawid³owego kariotypu danego organizmu. Najmniejsze zmiany w wygl¹dzie chromosomów, jakie mo na stwierdziæ w analizie mikroskopowej to ok. 4Mb (mega par zasad). Obejmuj¹ zazwyczaj szereg genów skupionych w niedalekiej odleg³oœci od siebie. ABIOGENEZA samorództwo ABIOTYCZNE CZYNNIKI nieo ywione, fizyczne czynniki siedliska wp³ywaj¹ce na organizmy, np. temperatura, gleba, dostêpnoœæ wody, natê enie œwiat³a. ABSCYSYNOWY KWAS (ABA, z ang. abscisic acid) przedstawiciel jednej z klas hormonów roœlinnych (fitohormonów), pod wzglêdem chemicznym nale ¹cy do seskwiterpenów. Syntezowany jest g³ównie w dojrza³ych liœciach, owocach, ale te w korzeniach, nasionach i p¹kach, w trakcie przemian szlaku kwasu mewalonowego. Jest odpowiedzialny za regulacjê wielu procesów zachodz¹cych w roœlinie, jego aktywnoœæ zwi¹zana jest miêdzy innymi z odpowiedzi¹ roœlin na warunki stresowe spowodowane niedoborem wody, nisk¹ temperatur¹ czy wysokim zasoleniem. Przyk³adowo w sytuacji stresu wodnego (niedoboru wody) ABA powoduje zamykanie aparatów szparkowych, w konsekwencji czego nastêpuje zmniejszenie transpiracji (parowania) i zahamowanie dalszej utraty wody przez roœlinê. Bierze udzia³ w regulacji ekspresji specyficznych genów, indukuje wytwarzanie niektórych sk³adników œciany komórkowej oraz akumulacjê w komórkach zwi¹zków pe³ni¹cych ochronn¹ rolê w sytuacji odwodnienia. Hormon ten ponadto reguluje procesy morfogenezy (kszta³towania siê cia³a roœlin), wzrostu i starzenia, wiêdniêcia kwiatów, opadania owoców i liœci, wejœcia w fazê spoczynku przez roœliny wieloletnie i przystosowania do niskich temperatur (przetrwanie okresu zimy). J. Kopcewicz, S. Lewak (red.): Fizjologia roœlin, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa ABYSAL (abisal) najg³êbsza strefa ycia w morzach i oceanach, do której nie dociera œwiat³o. Obejmuje strefê poni ej m i dno oceaniczne. Wœród organizmów abysalu dominuj¹ mu³o ercy, filtratory i drapie nicy, np. wieloszczety, ma³ e, ukwia³y.

3 ACETYLOCHOLINA 6 A ACETYLOCHOLINA drobnocz¹steczkowy zwi¹zek chemiczny, bêd¹cy przekaÿnikiem nerwowym (neurotransmitierem), uczestnicz¹cy w przekazywaniu impulsu nerwowego w synapsach chemicznych, czyli typie po³¹czeñ pomiêdzy s¹siaduj¹cymi neuronami (komórkami nerwowymi), a tak e w po³¹czeniach nerwowo-miêœniowych, gdzie jest wydzielana przez neurony ruchowe, unerwiaj¹ce miêœnie szkieletowe (miêœnie poprzecznie pr¹ kowane), co w konsekwencji prowadzi do inicjacji skurczu miêœnia. W przeciwieñstwie do aktywuj¹cego dzia³ania na skurcz miêœni szkieletowych w przypadku miêœnia sercowego acetylocholina dzia³a hamuj¹co, co prowadzi do zmniejszenia czêstoœci pracy serca. NeuroprzekaŸnik ten jest tak e uwalniany przez neurony wegetatywnego uk³adu nerwowego oraz przez niektóre komórki nerwowe w mózgu. Po przy³¹czeniu i interakcji ze specyficznym receptorem, znajduj¹cym siê w b³onie komórki postsynaptycznej, acetylocholina jest rozk³adana przez enzym cholinoesterazê. Niedobór acetylocholiny zdaje siê odgrywaæ znacz¹c¹ rolê w generowaniu objawów choroby Alzheimera. 1. R., C. Carson, J., N. Butcher, S. Mineka: Psychologia zaburzeñ, Gdañskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdañsk E., P. Salomon, L., R. Berg, D., W. Martin, C., A. Villee: Biologia, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa ACETYLO-CoA acetylokoenzym A, aktywny octan, zwi¹zek zbudowany z koenzymu A oraz grupy acetylowej. S³u y jako noœnik energii metabolicznej w komórkach, uczestniczy w wielu procesach metabolicznych zachodz¹cych w organizmie, m.in. bierze udzia³ w procesach metabolizmu wêglowodanów (cukrów), kwasów t³uszczowych i pewnych aminokwasów, jest substratem do syntezy cholesterolu oraz innych zwi¹zków steroidowych, a tak e roœlinnych karotenoidów. Wiêkszoœæ substratów energetycznych (aminokwasów, cukrów i kwasów t³uszczowych) jest w³¹czanych do cyklu Krebsa (cyklu kwasu cytrynowego lub cyklu kwasów trójkarboksylowych) w³aœnie w postaci acetylo-coa. Pierwsz¹ reakcj¹ tego cyklu jest kondensacja acetylokoenzymu A ze szczawiooctanem, co prowadzi do wytworzenia kwasu cytrynowego. Aktywny octan powstaje m.in. w wyniku oksydacyjnej dekarboksylacji wytwarzanego w glikolizie pirogronianu jest to zatem reakcja, bêd¹ca ogniwem ³¹cz¹cym glikolizê oraz cykl kwasu cytrynowego. 1. L. Stryer.: Biochemia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa J. Kopcewicz, S. Lewak (red.): Fizjologia roœlin, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa ACTH Adrenokortykotropowy hormon ACYDOFILE (acidofile) organizmy ywe, kwasolubne, np. roœliny preferuj¹ce gleby zakwaszone, dla których optymalnym warunkiem bytowania s¹ œrodowiska o odczynie kwaœnym, czyli ph poni ej 7. S¹ nimi niektóre bakterie, glony, torfowce, wrzosy, borówka, urawina oraz szczaw polny. S¹ wskaÿnikiem zakwaszenia. Ze zwierz¹t do a. nale ¹ np. wêgorek octowy, niektóre wioœlarki. ADAPTACJA, przystosowanie dopasowanie struktury lub funkcji organizmu, wystêpuj¹ce pod wp³ywem zmian œrodowiska, zwiêkszaj¹ce szanse na prze ycie i wydanie wiêkszej iloœci potomstwa. Powstaj¹ce w ywym organizmie zmiany mog¹ mieæ charakter dziedziczny i niedziedziczny. Przystosowanie fenotypowe dotyczy zmian osobniczych, nie jest przenoszone na nastêpne pokolenia, mo e byæ d³ugo- i krótkotrwa³e. Umo liwia je plastycznoœæ strukturalna niektórych organów (np. zmiana wielkoœci Ÿrenicy pod wp³ywem œwiat³a) i zmiennoœæ genetyczna ka dego organizmu, który potrafi, w odpowiedzi na bodziec œrodowiska, ró nicowaæ ekspresjê genów. Przyk³adami s¹: opalenizna powstaj¹ca pod wp³ywem promieniowania UV, powstanie odpornoœci immunologicznej pod wp³ywem zaka enia, wykszta³canie wiotkich, du ych liœci u roœlin rosn¹cych w cieniu, zwiêkszenie iloœci erytrocytów we krwi podczas pionowego przemieszczania siê i wiele innych. Adaptacje genotypowe dotycz¹ ca³ych populacji, stanowi¹ istotê ewolucji wszelkich organizmów ywych. Przystosowanie genotypowe wynika z dzia- ³ania doboru naturalnego b¹dÿ sztucznego, który, poprzez eliminacjê niekorzystnych cech, doprowadza do przetrwania najkorzystniejszych w danym œrodowisku genotypów. Powstaj¹ce w genach zmiany mog¹ przejawiaæ siê na poziomie zachowañ, morfologii czy anatomii organizmów, np. redukcja liœci u roœlin pustynnych, przekszta³cenie koñczyn w p³etwy u waleni, powstanie echolokacji u zwierz¹t yj¹cych w ciemnoœci, ochronne barwy

4 7 ADENOZYNA A Ryc. 1 Przystosowanie kszta³tów odnó y owadów do trybu ycia (spe³nianej funkcji) cia³a (mimetyzm), jad wê y, s³u ¹cy zdobywaniu pokarmu, pancerze ochronne wielu zwierz¹t (œlimaki, ó³wie, pancerniki) i inne. Jednym z bardziej spektakularnych przyk³adów efektów dzia³ania doboru w ewolucji jest radiacja adaptatywna (przystosowawcza), czyli wykszta³cenie z jednej linii rodowej wielu ró norodnych form przystosowanych do ró nych warunków ycia. Radiacja adaptatywna jest czêsto wynikiem zajêcia nowych œrodowisk, przyk³adem s¹ ziêby Darwina na wyspach Galapagos, czy ró norodnoœæ pielêgnic (Cichlidae) w jeziorach wschodniej Afryki. Oczywiœcie nie wszystkie obserwowane cechy organizmów mo - na uznaæ za adaptacje. Wiele z nich jest efektem ubocznym prawdziwych procesów przystosowawczych. Zmiana barwy liœci jesieni¹ w strefie umiarkowanej jest wywo³ana wycofywaniem z liœci, przed ich opadniêciem, sk³adników od ywczych. W tym przypadku przystosowanie drzew do zimowania spowodowa³o wyst¹pienie cechy zmiany barwy liœci. Pozwala ona podziwiaæ piêkne widoki jesieni¹, ale nie ma znaczenia dla prze ycia roœliny. Trzeba pamiêtaæ równoczeœnie, e powsta³e przystosowanie nie jest najlepszym z mo liwych, ale najlepszym wobec mo liwoœci, jakimi dysponuje organizm. Jednak e mo liwoœæ za³o enia, e badana cecha jest efektem najlepszego przystosowania, jest bardzo skuteczna jako metoda badawcza. (Ryc. 1) H. Krzanowska, A. omnicki (red.): Zarys mechanizmów ewolucji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa ADENINA jedna z zasad azotowych, nale ¹ca do puryn, wystêpuj¹ca w DNA i RNA oraz w innych zwi¹zkach pochodzenia nukleotydowego, np. ATP. Oznaczana jest liter¹ A i tworzy komplementarn¹ parê z tymin¹ (T), po³¹czon¹ dwoma wi¹zaniami wodorowymi w DNA i z uracylem w drugorzêdowej strukturze RNA. ADENOZYNA jeden z nukleozydów, zwi¹zek z³o ony z cukru rybozy oraz adeniny purynowej zasady azotowej. W wyniku przy³¹czenia do cz¹steczki rybozy w adenozynie reszty kwasu fosforowego powstaje rybonukleotyd adeninowy jedna z cegie³ek buduj¹cych RNA (kwasy rybonukleinowe). Zwi¹zkiem o podobnej budowie do adenozy-

5 27 siostrzane (podczas mitozy i II podzia³u mejotycznego) oraz chromosomy homologiczne tworz¹ce biwalenty (podczas I podzia³u mejotycznego) oddzielaj¹ siê od siebie i wêdruj¹ do przeciwnych biegunów komórki wskutek dzia³ania wrzeciona kariokinetycznego. (Ryc. 17) ANAFILAKSJA wstrz¹s anafilaktyczny zespó³ objawów uogólnionej, natychmiastowej reakcji alergicznej, wystêpuj¹cy jako odpowiedÿ organizmu na powtórne zetkniêcie z alergenem. Objawy wstrz¹su to np. œwi¹d, pokrzywka, szum w uszach, trudnoœci w oddychaniu i prze³ykaniu, skurcze, biegunka, nag³y spadek ciœnienia têtniczego, a czasem te utrata œwiadomoœci. Wyst¹pienie objawów wstrz¹su anafilaktycznego stanowi bezpoœrednie zagro enie ycia i wymaga natychmiastowej pomocy lekarskiej. Choremu podaje siê hydrokortyzon, adrenalinê i leki antyhistaminowe. ród³em anafilaksji mog¹ byæ antybiotyki (najczêœciej penicylina), surowice odpornoœciowe, œrodki cieniuj¹ce zawieraj¹ce jod czy jad pszczó³. ANALIZA PY KOWA metoda statystyczna, opracowana przez L. von Posta, polegaj¹ca na iloœciowym i jakoœciowym badaniu sk³adu ziaren py³ków i zarodników od³¹czonych od roœliny macierzystej, zachowanych w ró nych utworach geologicznych ró nych epok. Metoda analizy py³kowej umo liwia ustalenie wzglêdnego wieku danej warstwy geologicznej. Pozwala odtworzyæ wygl¹d roœlinnoœci istniej¹cej w okresie tworzenia ANATOMIA danego osadu. Metoda analizy py³kowej ma du e znaczenie dla badañ stratygraficznych. ANALOGIA podobieñstwo w budowie narz¹dów, uk³adów lub w przebiegu procesów u organizmów nale ¹cych do ró nych taksonów, nie maj¹cych wspólnego przodka. analogiczne narz¹dy ANALOGICZNE NARZ DY narz¹dy u ró - nych organizmów, które maj¹ odmienne pochodzenie embrionalne i ewolucyjne oraz inny plan budowy, ale upodobni³y siê do siebie ze wzglêdu na spe³nianie takich samych funkcji. Jest to efektem konwergencji, czyli ewolucji zbie nej. Przyk³ady narz¹dów analogicznych to: oko ryby i oko g³owonoga, koñczyna ssaka i odnó e owada, skrzyd³o ptaka i skrzyd³o motyla czy liœæ i ogonek liœciowy akacji. ANATOMIA nauka zajmuj¹ca siê badaniem budowy i kszta³tu cia³a ywych organizmów. Ze wzglêdu na obiekt zainteresowañ badawczych wyró nia siê anatomiê zwierz¹t, roœlin i cz³owieka. Uwzglêdniaj¹c podejœcie do zagadnieñ, przyjmuje siê podzia³ na: anatomiê topograficzn¹ (chirurgiczn¹ opis budowy czêœci cia³a, z uwzglêdnieniem ich wzajemnego po³o enia), systematyczn¹ (przedstawia budowê poszczególnych uk³adów i narz¹dów), funkcjonaln¹ (czynnoœciow¹, stanowi podstawê fizjologii). Ze wzglêdu na skalê wielkoœci obiektu badanego -mikro- (cytologia, histologia) i makroskopow¹. Wyró nia siê tak e podzia³ A Ryc. 18 Uk³ad kr¹ enia Ryc. 19 Uk³ad trawienny

6 ANDROGENY 28 A Ryc. 20 Uk³ad kostny widok z przody i z ty³u (uk³ad topograficzny szkieletu cz³owieka) na anatomiê prawid³ow¹ i patologiczn¹ (patomorfologia zajmuje siê zmianami morfologicznymi w obrêbie tkanek i narz¹dów, powstaj¹cymi w trakcie trwania choroby). Anatomia powierzchni cia³a s³u y zarówno medycynie jak i artystom. Anatomia cz³owieka (opisowa, klasyczna, kliniczna) zajmuje siê budow¹ narz¹dów i uk³adów cia³a cz³owieka, wchodzi w sk³ad morfologii, pos³uguje siê metodami makroskopowymi (obserwacj¹ ywych organizmów i sekcji zw³ok). 1. A. Bochenek, M. Reicher: Anatomia cz³owieka. Tom I V, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1998/ H. Lippert: Anatomia. Tom I II, Wydawnictwo Urban & Partner, Wroc³aw ANDROGENY sterydowe, mêskie hormony p³ciowe, produkowane równie u kobiet. Podobnie jak estrogeny powstaj¹ z cholesterolu. U mê - czyzn produkowane s¹ przez œródmi¹ szowe komórki Leydiga, zlokalizowane w j¹drach (testosteron, dihydrotestosteron DHT, androstendion). U kobiet syntezowane g³ównie w jajnikach (dihydrotestosteron, androstendion). Dodatkowo, u obu p³ci, tak e przez czêœæ siatkowat¹ kory gruczo³u nadnerczowego (testosteron, dehydroepiandrosteron DHEA). Do ich pochodnych nale y estradiol (por. estrogeny). Ich produkcja jest œciœle kontrolowana przez hormon tropowy przedniego p³ata przysadki mózgowej LH (hormon luteizuj¹cy, na zasadzie

7 143 D UMA 3. D. Attenborough: Prywatne ycie ptaków, Muza S.A., Warszawa The Bird Bill or Beak, [w] Earthlife Web. DZIURA OZONOWA zjawisko fizyczne, bêd¹ce wynikiem spadku (do 90%) koncentracji ozonu O 3 w stratosferze atmosfery ziemskiej. Wykryte po raz pierwszy nad obszarem Antarktydy. Powstaje g³ównie na skutek reakcji chemicznych ozonu ze zwi¹zkami chloru i fluoru (freony, halony) oraz tlenkiem azotu (m.in. produkt spalania paliw rakietowych), przedostaj¹cymi siê do atmosfery w wyniku dzia³alnoœci gospodarczej cz³owieka. Ma charakter sezonowy, a jego natê enie wzrasta w okresie zimowym. Powoduje wzrost przepuszczalnoœci atmosfery dla promieniowania ultrafioletowego, które docieraj¹c do powierzchni Ziemi, powoduje szereg uszkodzeñ w obrêbie tkanek organizmów ywych (m.in. bia³ek niszczenie chlorofilu, DNA przyczyna nowotworów skóry). Mo e prowadziæ do nieodwracalnych zmian klimatycznych (m.in. globalne ocieplenie). (Ryc. 102) Ryc. 102 Dziura ozonowa nad Antarktyd¹ 1. W. Z. Kundzewicz, M. Radziejewski: Detekcja zmian klimatu i procesów hydrologicznych, Wydawnictwo SORUS, Poznañ J. Knaflewska: Ekologia i ochrona œrodowiska, Wydawnictwo Publicat, Poznañ DZIWADE KO miracidium. Pierwsze stadium larwalne w cyklu rozwojowym przywr, np. u motylicy w¹trobowej. Dziwade³ko jest form¹ wolno yj¹c¹. Jego samodzielne ycie trwa jednak krótko (kilkanaœcie do kilkudziesiêciu godzin), po czym odszukuje ywiciela, do którego aktywnie wnika i przekszta³ca siê w sporocystê. ywicielem jest œlimak, np. b³otniarka. redia, cerkaria. D UMA (³ac. pestis) zakaÿna choroba bakteryjna gryzoni i drobnych ssaków. Wywo³ywana przez gram( ) pa³eczki Yersinia pestis z rodziny Enterobacteriacae. Wystêpuje w trzech postaciach: dymieniczej, septycznej i p³ucnej. Przenoszona (równie na cz³owieka) przez pch³y paso ytuj¹ce na zaka onych osobnikach. Nieleczona prowadzi do zgonu. Dymienica manifestuje siê powiêkszeniem obwodowych wêz³ów ch³onnych (m.in. szyjnych, pachowych i pachwinowych, zainfekowanych przez kr¹ ¹ce w krwiobiegu i wraz w ch³onk¹ bakterie), które wype³niaj¹ siê treœci¹ surowicz¹, miêkn¹ i ulegaj¹ samoistnemu przebiciu (czas inkubacji ok dni). Towarzysz¹ jej: bóle g³owy z wysok¹ gor¹czka i dreszczami, powiêkszenie w¹troby i œledziony oraz znaczne os³abienie organizmu. Postaæ septyczna (posocznicowa) mo e stanowiæ pierwotn¹ formê kliniczn¹, powik³anie postaci dymienicznej lub pierwotnej postaci p³ucnej. Prowadzi do uogólnionego zaka enia organizmu (sep- D Ryc. 103 A: Yersinia pestis. B: Dymienica powiêkszony wêze³ ch³onny.

8 407 swojej funkcji. W rozwoju p³odu surfaktant pojawia siê w p³ucach dopiero oko³o ósmego miesi¹ca i zapobiega zapadniêciu siê p³uc w czasie pierwszych oddechów noworodka. Niedobór surfaktantu jest przyczyn¹ groÿnych zaburzeñ oddychania u wczeœniaków. Mo e on równie wyst¹piæ po operacjach z zatrzymanym kr¹ eniem p³ucnym, podczas oddychania czystym tlenem oraz u osób pal¹cych papierosy. 1. W. F. Ganong: Fizjologia podstawy fizjologii lekarskiej, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa R. Feldman: Jak dzia³aj¹ p³uca, yjmy d³u ej, [w] Resmedica.pl. PÊCHERZYKI SYNAPTYCZNE, PÊCHE- RZYKI PRESYNAPTYCZNE struktury bêd¹ce czêœci¹ elementu presynaptycznego (neuronu presynaptycznego) w synapsie chemicznej, w których wytwarza siê i gromadzi neuroprzekaÿnik chemiczny (neurotransmiter). Pêcherzyki synaptyczne (wraz z mitochondriami i zestawem niezbêdnych enzymów) wytwarzane s¹ w ciele komórki nerwowej (perykarionie), sk¹d transportowane s¹ wzd³u aksonu (neurytu) do jego zakoñczeñ (elementu presynaptycznego), maj¹cych formê kolbek synaptycznych. Pêcherzyki synaptyczne maj¹ ró n¹ wielkoœæ (od 50 do 500 nm œrednicy) i gromadz¹ neuroprzekaÿnik tak, e mo- e byæ on œciœle lub luÿno z nimi zwi¹zany. Synteza przekaÿnika nerwowego odbywa siê przy udziale odpowiednich enzymów, które wchodz¹ w sk³ad pêcherzyków synaptycznych, przy czym neuromediatory niskocz¹steczkowe (o cz¹steczkach niewielkich rozmiarów, np. noradrenalina lub acetylocholina) wytwarzane s¹ z regu³y w czasie transportu pêcherzyków lub nawet w zakoñczeniach neurytu (aksonu), a wielkocz¹steczkowe w ciele komórki (perykarionie). W synapsach elektrycznych pêcherzyki synaptyczne nie wystêpuj¹. neuron, synapsa, neuryt S. Konturek: Fizjologia cz³owieka tom IV. Neurofizjologia Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloñskiego, Kraków PÊD PÊD typowa czêœæ nadziemna roœliny, w której mo emy wyró niæ oœ, czyli ³odygê i bocznie na niej osadzone liœcie. U prymitywnych paproci, Psylofitów, pêd ma postaæ widlastych ³odyg z niewielkimi, ³uskowatymi odpowiednikami liœci. Pozosta³e roœliny maj¹ najczêœciej liœcie du e, dobrze wykszta³cone, umiejscowione w tzw. wêz³ach. Odcinki ³odygi pomiêdzy nimi nazywamy P Ryc. 221 Sposoby rozmna ania wegetatywnego

9 SPERMATOGONIUM 502 przez androgeny (hormony mêskie) i szereg czynników wzrostowych. U cz³owieka trwa. ok. 2,5 m-ca. Spermatocytogeneza obejmuje serie (u ssaków 6) synchronicznych podzia³ów mitotycznych, po³¹czonych mostkami cyploplazmatycznymi, spermatogoniów (diploidalne, 2n4c). Przesuwaj¹c siê w kierunku œwiat³a kanalika nasiennego ulegaj¹ wzrostowi i przekszta³ceniu w spermatocyty I rzêdu. Te podlegaj¹ nastêpnie I podzia³owi redukcyjnemu (mejozie, 2n2c) na dwa haploidalne spermatocyty II rzêdu (z haploidaln¹ liczb¹ chromosomów). Kolejny II podzia³ mejotyczny (wyrównawczy) prowadzi do powstania czterech spermatyd (1n1c), które dojrzewaj¹c przekszta³caj¹ siê w plemniki (spermiogeneza). Dochodzi do wytworzenia proakrosomu, a nastêpnie dojrza³ego akrosomu; kondensacji DNA, utworzenia witki. Zdolnoœæ do ruchu plemniki nabywaj¹ po przejœciu do nadj¹drza. (Ryc. 270) E., P. Salomon, L., R. Berg, D., W. Martin, C., A. Villee: Biologia, MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa Ryc. 269 Spermatogeneza przekrój poprzeczny przez kanalik nasienny. Zdjêcie wykonane za pomoc¹ mikroskopu œwietlnego SPERMATOGONIUM komórka macierzysta plemników. Spermatogonia powstaj¹ jeszcze w czasie embriogenezy jako komórki nab³onkowe wyœcielaj¹ce kanaliki nasienne j¹der. S¹ diploidalne. W okresie dojrzewania p³ciowego podlegaj¹ procesowi spermatogenezy. SPERMATOZOID plemnik SPERMATOZOON plemnik SPERMATYDA komórka powstaj¹ca po mejozie ze spermatocytu. Spermatydy od ywiane s¹ przez komórki Sertoliego j¹der, ró nicuj¹ siê i dojrzewaj¹ w plemniki w procesie spermiogenezy. S Ryc. 270 Spermatogeneza schemat

10 STEK 508 S u skorupiaków i czêœci szczêkoczu³kowców. Umiejscowione s¹ u podstawy czu³ków, u podstawy szczêk lub na biodrach nóg. Tylko u form l¹dowych, tchawkowców i czêœci pajêczaków, wystêpuj¹, w liczbie od jednej do kilkuset par, cewki Malphigiego, bêd¹ce uwypukleniami jelita. Uk³ad dokrewny steruje linieniem, wzrostem i rozrodem. Uk³ad rozrodczy zbudowany jest z najwy ej jednej pary gonad i gonoduktów, mieszcz¹cych siê najczêœciej w odw³oku, rzadziej w tu³owiu czy g³owie. Dominuje rozdzielnop³ciowoœæ, z dobrze zaznaczonym dymorfizmem p³ciowym. Bogate w ó³tko jaja bruzdkuj¹ ca³kowicie, równomiernie, nierównomiernie lub czêœciowo powierzchniowo. W rozwoju zarodkowym wystêpuj¹ b³ony zarodkowe. Czêste w ontogenezie s¹ formy larwalne, ulegaj¹ce metamorfozie. Stawonogi nie wykazuj¹ zbyt du ych mo liwoœci regeneracyjnych, pajêczaki i skorupiaki mog¹ regenerowaæ odnó a, te ostatnie równie s³upki oczne. Stawonogi s¹ wyj¹tkowo ekspansywn¹ grup¹ zwierz¹t. Zamieszkuj¹ wszystkie dostêpne œrodowiska: wody morskie, wody s³odkie i l¹dy. Jako jedyne spoœród bezkrêgowców opanowa³y w pe³ni l¹d. Gatunki skorupiaków spotykano na najwiêkszych g³êbokoœciach, natomiast paj¹ki obserwowano na szczytach Himalajów. Umo liwi³y im to liczne adaptacje morfologiczne, anatomiczne i fizjologiczne. Jednym z kluczowych przystosowañ jest zdolnoœæ diapauzy, g³ównie osobników larwalnych, ale tak e dojrza³ych. Znane s¹ gatunki paso ytnicze, komensale i symbionty. Stawonogi pochodz¹ prawdopodobnie od wspólnych z pierœcienicami przodków. Pierwsze kopalne formy s¹ znane z okresu permu, np. trylobity. W sylurze obserwuje siê pojawienie skorpionów i wijów. Pierwsze bezskrzyd³e owady pojawiaj¹ siê w dewonie, a w karbonie owady uskrzydlone. Trylobitowce sa grup¹ wymar³¹. Zaliczane tu zwierzêta by³y wy³¹cznie morskie. G³ówn¹ gromadê stanowi¹ trylobity, których szczyt rozwoju przypada na sylur. Oznaczono oko³o 5000 gatunków trylobitów. Ich cech¹ charakterystyczn¹ jest wyraÿny podzia³ cia³a na trzy czêœci. W Polsce skamienia³oœci trylobitów spotkaæ mo na w Górach Œwiêtokrzyskich, w Sudetach czy te w rejonie Krakowa. Skorupiaki licz¹ ponad 30 tys. gatunków, g³ównie form wodnych. L¹dowe gatunki s¹ bardzo nieliczne, wystêpuj¹ tylko w œrodowiskach wilgotnych. Cechuje je du e zró nicowanie w budowie odnó y. Wystêpuj¹ powszechnie, stanowi¹c znaczn¹ czêœæ fauny wodnej. Liczne gatunki s¹ spo ywane przez cz³owieka. Szczêkoczu³kowce s¹ znacznie liczniejsze ni skorupiaki, licz¹ oko³o 65 tys. gatunków. Ich charakterystyczn¹ cech¹ jest brak wyodrêbnionej g³owy. Staroraki i kikutnice to formy wy³¹cznie morskie, natomiast pajêczaki s¹ l¹dowe. Zdecydowanie najliczniejsz¹ grup¹ stawonogów s¹ tchawkowce, a w zasadzie gromada owadów, licz¹ca ponad milion gatunków. Gromada wijów jest nieporównywalnie mniej liczna. Obejmuje zaledwie 12 tys. gatunków. 1. Cz. Jura: Bezkrêgowce, Pañstwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa Encyklopedia Biologiczna, tom X, 30, , 262, Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opress, Kraków STEK kloaka STEKOWCE podgromada ssaków spotykana jedynie w krainie australijskiej. Stekowce posiadaj¹ cechy ssaków, np. pokrycie cia³a (sierœæ), wzglêdn¹ sta³ocieplnoœæ i karmienie m³odych mlekiem (pola mleczne na brzuchu samicy). Maj¹ te cechy gadzie, np. obecnoœæ steku (kloaki), jajorodnoœæ, koœci krucze w pasie barkowym. Do stekowców nale ¹: dziobak, kolczatka. dziobak (Ryc. 272) Ryc. 272 Stekowcee ssaki sk³adaj¹ce jaja STERCZ prostata STEREOSKOPOWE WIDZENIE binokularne widzenie. Postrzeganie równoczeœnie par¹ oczu tego samego obiektu. Stereoskopowe widzenie wystêpuje u niektórych ssaków (drapie ne, naczelne) oraz ptaków. Ka de z oczu widzi obraz pod innym k¹tem. Obraz powstaj¹cy w ka dym oku jest koordynowany w mózgu i postrzegany ja-

11 551 UK AD POKARMOWY... Odcinki przewodu pokarmowego Tab. 31 Budowa i rola uk³adu pokarmowego Budowa Zachodz¹ce procesy jama ustna i gard³o prze³yk o³¹dek jelito cienkie (ok. 5 6 m d³ugoœci). Sk³ada siê z: dwunastnicy jelita czczego, jelita krêtego. jelito grube i odbytnica (maj¹ d³ugoœæ ok cm) Jama ustna wyœcielona jest b³on¹ œluzow¹, znajduj¹ siê w niej: zêby: 32 zêby sta³e, zró nicowane jêzyk zbudowany z tkanki miêœniowej poprzecznie pr¹ kowanej. Na jego powierzchni wystêpuj¹ kubki smakowe. Jest to przewód d³ugoœci ok. 30 cm, wyœcielony od wewn¹trz b³on¹ œluzow¹. W jego œciankach wystêpuj¹ miêœnie g³adkie. Workowate rozszerzenie przewodu pokarmowego. Œciana o³¹dka sk³ada siê z b³on: œluzowej, miêœniowej i surowiczej. W b³onie œluzowej wewnêtrznej znajduj¹ siê gruczo³y wytwarzaj¹ce kwas solny, enzymy trawienne i œluz. Dwunastnica to pierwszy odcinek jelita cienkiego (ok cm). Dochodz¹ do niej przewody z w¹troby, doprowadzaj¹ce ó³æ oraz przewody z trzustki doprowadzaj¹ce sok trzustkowy. Na wewnêtrznej œciance jelita znajduje siê bardzo du a iloœæ kosmków jelitowych, zwiêkszaj¹cych powierzchnie wch³aniania sk³adników pokarmowych. Brak kosmków jelitowych. W œciankach jelita wystêpuj¹ miêœnie pod³u ne. Rozdrabnianie pokarmu. Mieszanie pokarmu ze œlin¹, odbieranie smaku, formowanie kêsów i przesy³anie ich do prze³yku. Skurcze miêœni powoduj¹ przesuwanie kêsów pokarmowych do o³¹dka. Pokarm zostaje wymieszany z sokiem o³¹dkowym i odka ony (kwas solny). Bia³ka ulegaj¹ denaturacji i rozpoczyna siê proces trawienia ich. Zachodz¹ w niej g³ówne procesy trawienia pokarmów: bia³ek, wêglowodanów, t³uszczy. Wch³anianie do krwi i limfy strawionych sk³adników pokarmowych, takich jak: glukoza, aminokwasy, kwasy t³uszczowe, a tak e soli mineralnych i witamin. Zagêszczenie resztek pokarmowych przez odwodnienie. Czêœciowy rozk³ad resztek pokarmowych przez bakterie. Wydalanie ka³u. U Ryc. 295 Schemat budowy zêba

12 597 DODATEK ENCYKLOPEDYCZNY BUDOWA I FUNKCJONOWANIE KOMÓRKI Tab. 1 Porównanie budowy ró nych komórek Element budowy Komórka prokariotyczna zwierzêca Komórka eukariotyczna roœlinna j¹dro komórkowe jego rolê pe³ni nukleoid + + cytoplazma b³ona komórkowa œciana komórkowa zbudowana z innych zwi¹zków (nie z celulozy) celulozowa chloroplasty + mitochondria + + siateczka wewn¹trzplazmatyczna + + rybosomy wodniczki/wakuole liczne, ma³e jedna (czasem kilka), du e rodzaj materia³u zapasowego ró ne substancje (bia³ka, t³uszcze) glikogen skrobia Tab. 2 Zestawienie elementów komórki i ich najwa niejszych funkcji Element komórki b³ona komórkowa cytoplazama j¹dro komórkowe mitochondrium siateczka wewn¹trzplazmatyczna aparat Golgiego rybosomy lizosomy wodniczki (k. zwierzêca) wici, rzêski oddziela komórkê od otoczenia umo liwia kontakt ze œrodowiskiem transportuje substancje do i z komórki odbiera sygna³y ze œrodowiska Funkcja wype³nia wnêtrze komórki jest œrodowiskiem reakcji biochemicznych zawiera cytoszkielet zawiera materia³ genetyczny steruje metabolizmem komórki umo liwia prawid³owy podzia³ komórki dostarcza komórce energii dziêki zachodz¹cemu w nim oddychaniu komórkowemu rozdziela wnêtrze komórki na oddzielne obszary umo liwia transport niektórych substancji w komórce bierze udzia³ w produkcji bia³ek (szorstka) i lipidów (g³adka) bierze udzia³ w koñcowych etapach produkcji bia³ek i lipidów w komórkach roœlinnych uczestniczy w produkcji celulozy bior¹ udzia³ w biosyntezie bia³ka zawieraj¹ enzymy trawienne uczestnicz¹ w likwidacji uszkodzonych elementów komórki wodniczki pokarmowe: przebiegaj¹ w nich procesy trawienne wodniczki têtni¹ce odpowiadaj¹ za wydalanie i osmoregulacjê umo liwiaj¹ komórce ruch