Toruńska Pracowania Badań i Konserwacji Zabytków Toruń, ul. K. Makuszyńskiego 14 tel

Transkrypt

1 Toruńska Pracowania Badań i Konserwacji Zabytków Toruń, ul. K. Makuszyńskiego 14 tel STAN ZACHOWANIA, PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH PRZY MURZE ZWINGERU OD ŚLUZY DO GDANISKA NA ZAMKU KRZYŻACKIM W TORUNIU Toruń 2010 Opracowała: Dr hab. Jadwiga W. Łukaszewicz, prof. UMK

2 I. INFORMACJE WSTĘPNE 1. RODZAJ OBIEKTU Zamek krzyżacki w Toruniu Mur Zwingeru od śluzy do gdaniska 2. LOKALIZACJA Toruń, woj. Kujawsko-Pomorskie 3. NUMER REJESTRU ZABYTKÓW: A/ 88 z dnia r dotyczy ruin zamku wraz z przyległą dzielnicą 4. INFORMACJE DOTYCZĄCE OPRACOWANIA: 4.1. ZAMAWIAJĄCY: Gmina Miasta Toruń Miejski Konserwator Zabytków 4.2. PODSTAWA OPRACOWANIA Umowa z Gminą Miasta Toruń, wizja lokalna, dokumentacja fotograficzna obmiar murów wykonany przez Restauro S.A. w 2004 r. w ramach Dokumentacji Konserwatorskiej dla zadań objętych programem Rewitalizacja Starówki. Romualda Uziembło, Leszek Kucharski, Zamek krzyżacki w Toruniu, Stanowisko nr 1 (obszar 40-43, St. na ob. 55). Dokumentacja z nadzoru archeologicznego nad pracami zimnymi przy usuwaniu korzenia drzewa na międzymurzu październik/listopad Sygn. MKZ/2466 mgr Romualda Uziembło archeolog, Marek Skibicki, firma RENOVATIO informacje ustne Zbigniew Nawrocki, Zamek krzyżacki w Toruniu. Dzieje budowy, upadek ponowne zagospodarowanie, Muzeum Okręgowe w Toruniu, Rocznik XIII/XIV/2005, s PRZEDMIOT OPRACOWANIA Przedmiotem opracowania jest program prac konserwatorskich stanu zachowania muru Zwingeru od śluzy do gdaniska na zamku krzyżackiego w Toruniu wraz z kosztorysem inwestorskim ZAKRES OPRACOWANIA Opracowanie obejmuje dokumentację obecnego stanu zachowania elementów kamiennych, ceramicznych: opisową i fotograficzną. Ponadto opracowano program prac konserwatorskich oraz ich kosztorys. W ramach opracowania dokonano oględzin pod względem statyki budowli, opracowano wytyczne i jako załącznik projekt budowlany stabilizacji spękań (bazując na odkrywkach w czasie prac interwencyjnych i nadzoru archeologicznego w 2001 r.). 2

3 II. STAN ZACHOWANIA Stan zachowania muru jest zróżnicowany i zależy od wielu czynników, wśród których bardzo istotną rolę odgrywają czynniki biologiczne oraz woda podciągana z gruntu i opadowa (fot. 1). Fot. 1. Toruń, zamek krzyżacki, mur południowy międzymurza, stan zachowania w 2010 r. Do czynników biologicznych należy zaliczyć wyższą roślinność zielną rozwijającą się na murach lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Drzewa, w tym samosiejki, które były przyczyną wcześniejszych zniszczeń murów, poprzez tworzenie spękań na skutek wrastania korzeni w ich strukturę, były wycinane, a uszkodzenia naprawiane, m.in. w 2001 r. w trybie interwencyjnym rozebrano koronę fragmentu muru południowego a następnie po usunięciu korzeni mur przemurowano i na całej długości na głębokość ok. 3 m, odizolowano od gruntu folią kubełkową. W czasie tych prac (październik-listopad 2001 r.) prowadzono nadzór archeologiczny, w trakcie którego wykonano wykop o długości 2,8 m, szerokości 2,0 m i głębokości 3,8 m odsłaniając korony trzech przypór (od strony międzymurza) i stwierdzono, że do głębokości ok. 3,0 m występowała silnie spiaszczona, sucha próchnica z dużą 3

4 ZAMEK KRZYŻACKI W TORUNIU MUR ZWINGERU OD ŚLUZY DO GDANISKA ilością gruzu ceglanego, poniżej zmniejszała się ilość gruzu. Brak zawilgocenia gruntu (pomimo wykonywania prac w okresie jesiennym: październik listopad 2001) potwierdzili również wykonawcy prac interwencyjnych z firmy RENOVATIO. Problem występowania licznych spękań muru jest nadal nierozwiązany i wymaga szybkiej interwencji konserwatorskiej. Przyczyną zaistniałej sytuacji są nadal m.in. drzewa rosnące na terenie międzymurza, w tym klon zwykły w narożniku południowo-wschodnim, bytujący bezpośrednio przy murze (fot. 2). Fot. 2. Toruń, zamek krzyżacki, klon zwykły rosnący bezpośrednio przy murze, korona silnie porażona rozwijającą się jemiołą Spękania i ubytki w muru są również wynikiem destrukcyjnego działania wody, przedostającej się w jego strukturę z gruntu (fot. 3), który wypełnia teren międzymurza. Jak podaje Zbigniew Nawrocki (2005) jego poziom jest obecnie wyższy o ok. 3 4 m od pierwotnego, aczkolwiek autor wzmiankuje, że ze względu na konstrukcję, mur mógł być przygotowany również do obsypania ziemią, czyli do sytuacji, którą mamy obecnie. Biorąc jednak pod uwagę, że jedna strona muru jest praktycznie na całej wysokości (pomijając zrekonstruowaną koronę, wys

5 cm) obsypana spiaszczoną, przepuszczalną dla opadów atmosferycznych próchnicą, zawartość wody w murze jest wysoka, gdyż proces odparowywania wody z gruntu przebiega poprzez mur. Efektem czego jest silna destrukcja lica muru: pęknięcia, szczeliny, odspojenia, dezintegracja cegieł i zapraw. Potwierdzeniem tej tezy jest zły stan zachowania odsłoniętego lica muru, przy dobrze zachowanym licu od strony międzymurze (lico zasypane ziemią patrz dokumentacja fotograficzna z nadzoru archeologicznego WKZ sygn. 2466). Działanie wody podciąganej z gruntu poprzez fundament oraz opadowej odbijającej się od podłoża widoczne jest w obrębie przyziemia, gdzie fragmentarycznie występuje również mur kamienny. W tej strefie w znacznym stopniu dezintegracji uległa zaprawa łącząca głazy narzutowe oraz cegły, w których powstały rozległe ubytki (fot. 4 i 5). Fot. 3. Toruń, zamek krzyżacki, spękania, rozwarstwienia i ubytki w murze 5

6 ZAMEK KRZYŻACKI W TORUNIU MUR ZWINGERU OD ŚLUZY DO GDANISKA Fot. 4. Toruń, zamek krzyżacki, zniszczona strefa kamienia polnego z uzupełnieniami zaprawą cementową Fot. 5. Toruń, zamek krzyżacki, zniszczenia cegieł w strefie przyziemia Powierzchnię muru pokrywają liczne zabrudzenia w postaci zacieków, wyługowane z zapraw cementowych, graffiti oraz miejscowo tworzące się szaroczarne nawarstwienia korozyjne (fot. 1, 3 i 5). A w miejscach silnego zawilgocenia cegieł i zapraw rozwijają się glony i porosty, tworzące nawarstwienia o charakterze biologicznym. W licu muru występują liczne ubytki cegieł i zapraw, część z nich została w trakcie licznych napraw wypełniona zaprawą cementową lub przemurowana/oblicowana współczesną cegłą na zaprawę cementową. Interwencje te przyczyniły się w dużym stopniu do zniszczenia oryginalnych materiałów (fot. 6 i 7). Ze względu na złe zespolenie z oryginalnym murem często odspajają się i tworzą na wybrzuszenia warstwy powierzchniowej (fot. 8). Szczególnie zniszczone są korony murów, które były w latach 60. XX w. zrekonstruowane, a w latach późniejszych naprawiane i pokryte warstwą szlichty cementowej. Obecnie szczególnie na części wschodniej muru są bardzo silnie zniszczone (fot. 9). 6

7 ZAMEK KRZYŻACKI W TORUNIU MUR ZWINGERU OD ŚLUZY DO GDANISKA Fot. 6. Toruń, zamek krzyżacki, uzupełnienia zaprawy murarskiej oraz brakujących cegieł w zaprawie cementowej Fot. 7. Toruń, zamek krzyżacki, zaprawa cementowa zastosowana do spoinowania muru ceglanego i kamiennego oraz uzupełnień w cegłach 7

8 ZAMEK KRZYŻACKI W TORUNIU MUR ZWINGERU OD ŚLUZY DO GDANISKA Fot. 8. Toruń, zamek krzyżacki, przypora w narożniku południowo-wschodnim, częściowo zrekonstruowana, obecnie fragment ten uległ odspojeniu Fot. 9. Toruń, zamek krzyżacki, silnie zniszczona korona muru wschodniego 8

9 III. PROGRAM PRAC KONSERWATORSKICH CEL DZIAŁAŃ KONSERWATORSKICH Działania konserwatorskie mają na celu: usunięcie przyczyn destrukcji, przywrócenie materiałom budowlanym ich pierwotnych właściwości i zabezpieczenie przed dalszym niszczeniem. WYTYCZNE KONSERWATORSKIE Biorąc pod uwagę stan zachowania obiektu jego wartość historyczną, naukową i użytkową przyjęto następujące wytyczne konserwatorskie: - przeprowadzić konserwację zachowawczą z zachowaniem w maksymalnym stopniu wszystkich nawarstwień stylowych oraz oryginalnych materiałów: cegieł, kształtek ceramicznych, zapraw, tynków i pobiał; - usunąć tylko te materiały budowlane w tym zaprawy cementowe, które wywołują zniszczenie oryginalnie użytych materiałów; - przywrócić oryginalnym materiałom budowlanym ich pierwotne właściwości; - w pracach konserwatorsko-restauratorskich zastosować materiały o składzie chemicznym i właściwościach zbliżonych do oryginalnych. PROGRAM PRAC Przed przystąpieniem do prac bezpośrednio związanych z konserwacją lica murów należy wykonać prace wstępne, bez realizacji, których skuteczność prac konserwatorskich będzie niewielka. PRACE WSTĘPNE W ramach prac wstępnych należy wykonać: - biorąc pod uwagę bardzo duże zniszczenia (spękania murów) w wyniku rozrastania się systemu korzeniowego klonu zwyczajnego 9

10 rosnącego w narożniku południowo-wschodnim muru Zwingeru oraz silne jego porażenie przez rozwijającą się jemiołę, należy przeprowadzić wycinkę tego drzewa; - ze względu na dużą różnicę poziomów gruntu po obu stronach murów należy dokonać sprawdzenia skuteczności odprowadzenia wód z terenu zamku oraz rozważyć możliwość wykonania drenażu w szczególności na odcinku północnym gdzie woda przecieka przez mur; - należy wykonać wykop do poziomu fundamentów w wybranym miejscu pod nadzorem konserwatorskim oraz archeologicznym: - wykonać odwiert na dolnym poziomie gruntu od strony południowej przez całą grubość muru, celem ustalenia stratygrafii muru oraz zawilgocenia gruntu wypełniającego międzymurze; - prace ziemne należy realizować pod nadzorem archeologicznym: - w trakcie prac konieczne jest przeprowadzenie podstawowych badań fizycznych materiałów budowlanych oraz ich budowy celem doprecyzowania (uszczegółowienie) właściwości materiałów używanych do prac konserwatorskich. Uwzględniając opisany powyżej stan zachowania obiektu przyjęto następujący program prac konserwatorskich przy murze Zwingeru: PRACE KONSERWATORSKIE 1. Dezynfekcja powierzchni muru Zabieg niszczenia drobnoustrojów (szczególnie glonów i porostów) należy wykonać w miejscach ich wzrostu przesycając starannie warstwy powierzchniowe muru na głębokość kilku centymetrów preparatem biobójczym np. 2,0% roztworem wodnym Preventolu R-80 lub produktem fabrycznego (np. Remmers); o skuteczności nie niższej niż wyżej wymienione. Po dwóch tygodniach stwierdzić skuteczność 10

11 przeprowadzonych zabiegów i w przypadku dalszego ich wzrostu powtórzyć zabieg stosując preparat Lichenicida 264 o stężeniu 1% w etanolu. Po całkowitym obumarciu drobnoustrojów można przystąpić do ich usuwania oraz dalszych prac konserwatorskich. 2. Wstępne wzmocnienie silnie zdezintegrowanych cegieł i zapraw Zachowane gotyckie fragmenty murów, w tym pojedyncze cegły oraz częściowo zaprawy, ze względu na wysoki stopień dezintegracji, wymagają wstępnego wzmocnienia. Zabieg ten jest niezbędny ze względu na możliwość uszkodzenia wspomnianych powyżej materiałów w trakcie prac polegających na usuwaniu powierzchniowych nawarstwień oraz odsalaniu. Wstępne wzmocnienie należy przeprowadzić poprzez nasycenie elementów ceramicznych preparatami zawierającymi częściowo skondensowany tetraetoksysilan (np. Funcosil-Steinfestiger OH). 3. Mechaniczne usunięcie wszystkich zapraw cementowych w obrębie muru ceglanego i kamiennego Korona muru została przemurowana w latach 60. XX w. i później współczesną cegłą na zaprawę cementową i przykryta została szlichtą betonową. Podobnie postąpiono z oblicowaniem muru od strony wewnętrznej. Koronę muru odizolowano na poziomie trzech warstw cegieł od góry: papą i izolacja bitumiczną. Nie zabezpieczyło to muru przed zniszczeniem ani poniżej izolacji ani powyżej. Wstawek cementowych jest znacznie więcej. Szczególnie mur południowy (ceglany i kamienny) został naprawiany (spoinowany i wypełniono ubytki) zaprawami cementowymi, które należy usunąć. Zabieg ten jest konieczny, ze względu na niszczący wpływ tego typu zapraw na materiały oryginalne, szczególnie ze względu na uszczelniający charakter tego typu powłok. Prace należy wykonać bardzo starannie, aby nie uszkodzić materiałów oryginalnych. 11

12 4. Mechaniczne usunięcie współczesnych cegieł z przemurowań w górnej warstwie muru Usunąć należy cegły popękane i te, których właściwości odbiegają od właściwości materiałów oryginalnych, szczególnie w górnej części muru, gdyż się odspajają i ułożone są na nieodpowiedniej (nieskutecznej) warstwie izolacyjnej. Cegłę rozbiórkową zachować do przemurowań. 5. Oczyszczenie powierzchni muru ceglanego i kamiennego z powierzchniowych zabrudzeń ( w tym graffiti) oraz nawarstwień korozyjnych Powierzchnię muru pokrywają szkodliwe, czarne, korozyjne nawarstwienia, tak więc zabieg oczyszczania należy wykonać bardzo delikatnie używając jak najmniej wody oraz najlepiej parę wodną. Do usunięcia z powierzchni czarnych nawarstwień oraz częściowo obumarłych drobnoustrojów proponuje się zastosowanie metody mechanicznej z użyciem miękkiego ścierniwa podawanego pod niskim ciśnieniem (np. metoda le gommage ). Dopuszcza się podobne metody spełniające postawione powyżej warunki. Nie dopuszcza się użycia metod chemicznych np. z zastosowaniem kwasu fluorowodorowego czy kwaśnego fluorku amonu. 6. Odsolenie silnie zasolonych fragmentów murów Na powierzchni murów, szczególnie w jego najniższych partiach widoczna jest silniejsza dezintegracja cegieł a szczególnie zapraw. Rozpuszczalne w wodzie sole są jednym z najgroźniejszych czynników niszczących mury ceglane. Analiza stopnia zasolenia pozwoli stwierdzić, jaki jest rozkład soli rozpuszczalnych w murze. Widoczne efekty w warstwach powierzchniowych muru dowodzą konieczności przeprowadzenia zabiegu odsalania na wybranych fragmentach muru. 7. Wzmocnienie cegieł Stan zachowania cegieł jest dobry, tylko pojedyncze wymagają wzmocnienia i często tylko w warstwie sięgającej kilku milimetrów. Wzmocnienie należy wykonać stosując 12

13 preparat o właściwościach hydrofilnych zawierający częściowo skondensowane estry kwasu krzemowego, np. Funcosil-Steinfestiger OH (Remmers), lub Steinfestiger OH (Wacker-Chemie). 8. Uzupełnienie ubytków w cegłach Pojedyncze cegły uległy daleko posuniętej destrukcji i utworzyły się rozległe ubytki. Po wzmocnieniu zdezintegrowanych pozostałości należy uzupełnić ubytek pigmentowaną zaprawą o spoiwie wapiennym z przymieszką hydrauliczną np. z trasem. Zaprawa ta musi posiadać właściwości zbliżone do właściwości cegieł oryginalnych (w ramach wstępnych badań należy określić nasiąkliwość oraz czas kapilarnego przemieszczania się wody w oryginalnych cegłach oraz proponowanych zaprawach). 9. Uzupełnienie ubytków w murze poprzez wstawienie nowych cegieł W miejscach gdzie całe cegły uległy zniszczeniu lub wypadły oraz tam gdzie usunięto przemurowania należy zastosować współczesne cegły o wymiarach i właściwościach cegieł gotyckich. We współczesnych oblicowaniach dobrać cegły o współczesnych wymiarach. 10. Naprawy konstrukcyjne spękań murów Na podstawie załączonego budowlanego projektu należy wykonać zszycie wszystkich spękań metodami najmniej inwazyjnymi, np. poprzez zszycie kotwami stalowożywicznymi, np. HILTI-HIT. 11. Uzupełnienie ubytków w zaprawach murarskich W zaprawie wapiennej spoinującej mur ceglany powstały liczne ubytki. Do uzupełnienie tych ubytków należy zastosować materiał o składzie i właściwościach analogicznych do oryginału. Proponowane są alternatywnie dwie zaprawy o spoiwie wapiennym, zaprawa wapienna z trasem. W analogicznej zaprawie należy wykonać uzupełnienia ubytków powstałych po usunięciu wtórnych zapraw i przemurowań. 13

14 12. Założenie warstwy izolacyjnej na koronie murów Ze względu na dużą szerokość i możliwość zalegania wód opadowych, śniegu lodu na górnej powierzchni muru, zaleca się założenie izolacji pod ostatnią warstwa cegieł z płynnej mineralnej papy ze szczególnym zwróceniem uwagi na styk obu części muru. 13. Przemurowanie korony murów Wykonanie w latach 60. XX w. przykrycie korony murów należy zrekonstruować (z zachowaniem obecnej formy), gdyż w wielu miejscach się nie zachowała. Stwierdzono liczne ubytki. Do przemurowań zastosować cegły współczesne o właściwościach zbliżonych do oryginalnych oraz zaprawy wapienne z niewielką ilością przymieszki hydraulicznej (np. trass). Ostatnie dwie warstwy rozebrać, usunąć izolację z papy, gdyż nie spełniła swej roli, mur na tym poziomie się rozwarstwia. Pod ostatnią warstwę cegieł korony murów założyć izolację polimerowo-mineralną. Mur powyżej izolacji zhydrofobizować strukturalnie. 14. Wymurowania w obrębie szkarp Szkarpy jako miejsca wyjątkowo narażone na działanie czynników atmosferycznych szczególnie wód opadowych, należy uzupełnić cegłami o kompatybilnych właściwościach oraz zabezpieczyć przed czynnikami niszczącymi poprzez hydrofbizację. 15. Scalenie kolorystyczne zapraw W tym celu należy użyć farby wapienne na bazie wapna dyspergowanego. 16. Wykonanie prac konserwatorskich w obrębie muru kamiennego Fragmenty zachowanego muru kamiennego zachowały się w złym stanie, szczególnie ze względu na prace naprawcze i stabilizujące z zastosowaniem szczelnych, o dużej wytrzymałości zapraw cementowych. Należy je całkowicie usunąć, wzmocnić 14

15 zaprawy oryginalne, oczyścić bloki granitowe, podkleić łuski, wypełnić szczeliny w blokach granitowych ubytki zaprawy murarskie uzupełnić zaprawą wapienną z przymieszką hydrauliczną. 17. Wykonanie prac konserwatorskich muru poniżej poziomy gruntu Wykonanie wykopu wzdłuż całej długości muru od strony zewnętrznej o szerokości 1,2 m i głębokości 1,2m, zgodnie z projektem budowlanym. Przeprowadzenie analogicznych prac konserwatorskich, jak w przypadku muru powyżej gruntu. Zasypanie wykopu selekcjonowanym żwirkiem. 18. Wykonanie dokumentacji konserwatorskiej zrealizowanych prac Zgodnie z ustawą o ochronie zbytków i opiece nad zabytkami wykonawcy są zobowiązani do dokumentowania wszystkich etapów pracy. 15