Zmiany struktur produkcyjnych polskiego mleczarstwa w okresie przekształceń własnościowych w gospodarce żywnościowej

Transkrypt

1 Zuba Maria Katedra Bankowości Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Lublin Zmiany struktur produkcyjnych polskiego mleczarstwa w okresie przekształceń własnościowych w gospodarce żywnościowej The changes of productive structures of the Polish dairying within a period of possessional conversions in the food-economy Streszczenie Celem pracy było przedstawienie zmian w strukturze produkcyjnej polskiego mleczarstwa w okresie przekształceń własnościowych w gospodarce żywnościowej. W tym celu przeprowadzono różnorodną analizę skupu i produkcji mleka w Polsce, w tym w gospodarstwach indywidualnych, jako dominującym rodzaju podmiotu w w/w strukturze. W okresie transformacji polskiej gospodarki nastąpiły znaczące zmiany ilościowe i jakościowe struktur produkcyjnych mleczarstwa, które wystąpiły zarówno w produkcji, skupie i przetwórstwie mleka. Gospodarstwa indywidualne produkujące mleko umocniły swój udział w sprzedaży mleka ogółem. Pomogły im w tym krajowe mleczarnie, głównie spółdzielnie mleczarskie, które nadal są ich głównymi odbiorcami produkcji mleka. Z kolei krajowe spółdzielnie mleczarskie w większości obroniły i umocniły swoją pozycję na rynku mleka stając się ważnym i trwałym integratorem polskiego mleczarstwa. Summary For purposes of the work was the presentation of changes in the productive structure of the Polish dairying within a period of possessional conversions in the food- 1

2 economy. For that purpose one carried out the various analysis of the purchase and the production of the milk in Poland, include individual farms, as the dominant kind of the subject in the above structure. Within a period of the transformation of the Polish economy followed significant changes quantitative and qualitative of productive structures of the dairying which appeared both in the production, the purchase and the operation of dairies. The individual farms producing milk strengthened their participation in stock milks altogether. Helped them in this domestic dairies, mainly co-operative creameries which are still their principal customers of the production of the milk. In turn domestic co-operative creameries in the most defended and strengthened their market rating of the milk growingly with the important and permanent integrator of the Polish dairying. Wstęp Poddanie produkcji mleka działaniu mechanizmu rynkowego w połowie 1989 r. (odejście od cen urzędowych, likwidacja dotacji do produkcji i spożycia mleka, uwolnienie handlu zagranicznego) rozpoczęło nowy etap rozwoju mleczarstwa, w którym podaż kształtowana jest przede wszystkim przez zmieniający się popyt za pośrednictwem mechanizmu cenowego. To spowodowało załamanie finansów spółdzielni mleczarskich, które nie posiadały własnego kapitału obrotowego, a w konsekwencji doprowadziło do drastycznego ograniczenia ilości skupowanego mleka. Pozbawienie subwencji gospodarstw uspołecznionych oraz likwidacja administracyjnego zarządzania uruchomiła proces racjonalizacji struktur produkcyjnych oraz proces prywatyzacji gospodarstw państwowych.[seremak-bulge 25, s. 12] Stąd w 199 r. rozpoczął się okres szybkiego obniżania produkcji mleka do urealnionego (obniżonego) popytu, poprzez ograniczenie pogłowia krów (o ok. 3% w ciągu 5 lat). Wpływ na to miał też niekorzystny indeks cen dla producentów mleka. W pierwszych latach transformacji ( ) ceny skupu wzrosły ponad 11-krotnie, ale środki produkcji zdrożały aż 38-krotnie, przy 35- krotnym wzroście poziomu cen towarów i usług konsumpcyjnych. Powodowało to więc głęboki spadek dochodów z produkcji mleka. Dodatkowo mleczarnie utrzymywały niskie ceny skupu wobec ograniczonej protekcji rynku wewnętrznego, która powodowała, że ich produkty, często o niezbyt wysokiej jakości i ubogim asortymencie, przegrywały konkurencję na krajowym rynku z wysoko subwencjonowanymi przetworami mlecznymi z UE czy też USA. Dodatkowo w drugiej połowie lat 9. na ograniczoną dochodowość produkcji mleka miały wpływ perturbacje w handlu zagranicznym wywołane kryzysem 2

3 rosyjskim i dekoniunkturą na światowym rynku produktu mleczarskich, niewielkie wsparcie rynku mleka oraz nadwyżki podaży nad popytem krajowym. W warunkach swobodnego podejmowania decyzji przez producentów mleka, pogłowie krów w latach zmniejszyło się o 46%, a ich mleczność wzrosła o 44%. Wiązało się to głównie ze stopniową wymianą krów o niskiej wydajności na krowy ras typowo mlecznych wraz z poprawą warunków ich bytowania, w gospodarstwach ukierunkowanych na produkcję towarową mleka. W rezultacie w rozpatrywanym okresie produkcja mleka zmalała o 22,5%, stabilizując się w ciągu ostatnich lat na poziomie blisko 12 mld l rocznie, do czego przyczynił się przede wszystkim realny wzrost cen skupu mleka w tym okresie. Poprawa opłacalności produkcji mleka nastąpiła w wyniku zwiększonych możliwości sprzedaży artykułów mlecznych po akcesji Polski do UE, co przełożyło się na wyższe ceny w eksporcie i lepsze wyniki ekonomiczne mleczarni a także wzrost cen w skupie mleka. Dodatkowym bodźcem do zwiększania produkcji mleka było przygotowanie się rolników do wprowadzenia kwot mlecznych oraz zasady ich przydziału. 1 Ważne było także dostosowanie się do wspólnotowych standardów weterynaryjnych obowiązujących w produkcji i wprowadzaniu mleka na rynek. Mleczarnie bowiem silnie premiowały cenowo poprawę jakości higienicznej mleka. [Seremak-Bulge 25, s ] Transformacja rynkowa spowodowała, że sektor publiczny słabiej sobie radził z dostosowaniem się do zmian rynkowych. Wyrazem tego był duży spadek udziału sektora publicznego w latach w produkcji mleka ogółem (z 13,8% do 2,56%) oraz w liczbie krów (z 1,18% do 1,84%). W sektorze prywatnym lepiej natomiast radziły sobie z tymi zmianami gospodarstwa indywidualne niż spółdzielnie produkcji rolniczej (tabela 1). Tabela 1. Udziały sektora prywatnego i publicznego w produkcji mleka ogółem i w liczbie krów w Polsce w latach (%) Wyszczególnienie Udział w produkcji mleka ogółem (%) Udział w liczbie krów ogółem (%) Sektor prywatny 86,92 96,12 97,44 89,82 97,12 98,16 w tym gospodarstwa indywidualne 85,58 92,87 94,1 88,68 94,38 95,38 w tym spółdzielnie produkcji rolniczej 1,34 1,6 1, 1,14,89,84 Sektor publiczny 13,8 3,88 2,56 1,18 2,88 1,84 1 Uzależniono bowiem przydział dodatkowych kwot mlecznych z rezerwy krajowej od udokumentowanej sprzedaży od 1 kwietnia 22 do 31 marca 25 r. 3

4 Część metodyczna W pracy wykorzystano literaturę z branży mleczarskiej oraz dane GUS publikowane w Rocznikach Statystycznych Rolnictwa a także informacje z IERiGŻ-PIB. Do prezentacji danych posłużono się metodą liczbową, w tym wskaźnikami dynamiki i tempa zmian, a także metodą tabelaryczną i graficzną w postaci wykresów. Część merytoryczna Na początku transformacji ustrojowej zniesiono dotacje do produkcji i spożycia mleka i jego przetworów. Wcześniejsze dofinansowywanie z budżetu państwa zakładów mleczarskich hamowało ich inicjatywę w zakresie gospodarności, oszczędności, wdrażania energooszczędnych technologii i nie pozwalało na osiąganie wyższej rentowności [Rakowski, Kułakowski, Molitorys 1991, s. 126]. To spowodowało, że po 199 r. przetwory mleczne drożały w szybszym tempie (1-13-krotnie) niż ogólnie żywność (6-krotnie). Ustawowe zlikwidowanie centralnych i wojewódzkich związków spółdzielni mleczarskich postawiło przed samodzielnymi spółdzielniami mleczarskimi zadania finansowania swej działalności przy bardzo wysokiej stopie oprocentowania kredytu. Niska zaś opłacalność chowu bydła mlecznego w tym okresie spowodowała spadek produkcji mleka. Ponadto otwarcie naszego rynku spowodowało napływ importowanych produktów mleczarskich z Zachodu. To spowodowało wzrost oczekiwań i wymagań klientów w kraju. Spółdzielnie mleczarskie, które w 1989 r. miały prawie 1% udziału w przerobie i rynku mleka, musiały więc zmierzyć się z trudnymi dla nich problemami. Jednak ta terapia szokowa spowodowała, że polskie mleczarnie dostosowały się do nowej rzeczywistości szybciej niż inne gałęzie przemysłu spożywczego w kraju, które nie zostały poddane takiej presji. Aby sprostać wyzwaniom krajowego rynku i w przyszłości unijnego mleczarnie nasze musiały w szczególności dostosować się do standardów jakościowych i technologicznych Zachodu, a w szczególności UE. Na unijnym rynku mleczarskim obowiązuje system zapewnienia kontroli punktów krytycznych (HACCP) i ci producenci, którzy eksportowali swoje produkty na rynek Wspólnoty musieli go spełniać. Po podpisaniu traktatu akcesyjnego stało się jasne, że wszystkie zakłady mleczarskie muszą się dostosować do surowych norm unijnych. To spowodowało 4

5 wzrost nakładów inwestycyjnych w mleczarstwie, które były wspomagane kredytami preferencyjnymi ARiMR. Do połowy 24 r. ¾ mleczarni dostosowało się w pełni do wymogów unijnych [Okrzesik 25, s. 26], a pozostałe, które spełniły tylko normy sanitarne, uzyskały okresy przejściowe na wprowadzenie odpowiednich rozwiązań technicznych. Te ostatnie podmioty nie mogły więc uczestniczyć w eksportowej hossie i dodatkowo musiały specjalnie oznaczać swoje produkty, co mogło zniechęcać do zakupów klientów, podejrzewających ich niższą jakość. Tak więc niedociągnięcia w sferze jakości produkcji miały wymierny skutek finansowy dla przetwórców mleka. Wstąpienie Polski do UE miało pozytywny wpływ na osiąganą przez spółdzielnie mleczarskie rentowność [Zuba 21, s. 14]. Krajowa branża mleczarska osiągnęła wysoki poziomu konkurencji na rynku krajowym i zagranicznym. Świadczy o tym m.in. fakt, że coraz więcej spółdzielni mleczarskich oferowało produkty wysoko przetworzone, poddane złożonym procesom technologicznym a tym samym uczestniczyło w rozwoju atrakcyjnych (zyskownych) segmentów rynku mleczarskiego. A oferowany asortyment ma istotny wpływ na zwiększenie wartości sprzedaży. [Zuba, Zuba 21, s. 421]. Słabą stroną krajowej branży mleczarskiej jest to, że jest silnie rozdrobniona. W 27 r. przerobem mleka i obrotem artykułami mlecznymi zajmowało się 238 przedsiębiorstw, z czego 188 to spółdzielnie mleczarskie. Od początku transformacji spadła liczba zarówno jednych jak i drugich podmiotów, choć tempo spadku ilości spółdzielni jest większe (wykres 1). Likwidowane były przede wszystkim małe przedsiębiorstwa, które nie sprostały wymogom konkurencji oraz oczekiwaniom klientów. W ciągu kilku pierwszych lat transformacji powstało kilkadziesiąt małych przetwórni zajmujących się przerobem własnego mleka na świeże przetwory, ale większość z nich nie poradziła sobie z wyzwaniami gospodarki rynkowej. W ostatnich latach proces koncentracji przetwórstwa mleka oraz racjonalizacji struktur produkcyjnych i zatrudnienia nabrał tempa. W literaturze branży mleczarskiej podkreśla się wpływ skali produkcji na efektywność przedsiębiorstw mleczarskich [Pietrzak 27, s ; Zuba, Zuba 211, s. 494; Zuba 212, s. 613]. Większa skala przerobu mleczarni to potencjalnie większa jej możliwość konkurencyjna. Koszty jednostkowe produkcji dużych mleczarni są na ogół mniejsze, co wynika z efektu skali produkcji. Pozwala to na stosowanie mniejszej marży. Jako lider na rynku podmiot taki może dyktować nie tylko ceny skupu mleka ale i wytworzonych z niego produktów. Koncentracja w przetwórstwie mleka uzależniona jest od koncentracji w produkcji tego surowca. [Sznajder 1999, s ] W polskich warunkach, gdzie produkcja mleka przez przeciętne gospodarstwo jest nadal niewielka, im więcej tych gospodarstw dostarcza mleko do spółdzielni 5

6 mleczarskiej, tym korzystniej wpływa to na rentowność mleczarni [Zuba, Zuba 212, s. 616]. Wykres 1. Zmiany liczby spółdzielni mleczarskich w ogóle przetwórców mleka w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IERiGŻ-PIB liczba przedsiębiorstw przetwarzających mleko liczba SM Udział wartości skupu mleka przez spółdzielnie mleczarskie w wartości skupu mleka ogółem spadł z 99,3% w 1991 r. do 74,8% w 21 r. (wykres 2). Wartość skupu mleka w Polsce wzrosła w omawianym okresie 15-krotnie, z poziomu 616,6 mln zł do 9338,2 mln zł. Wykres 2. Skup w Polsce mleka ogółem (w mln zł) i udział skupu przez spółdzielnie mleczarskie w latach (%) wartość skupu mleka w mln zł udział spółdzielni mleczarskich w wartości skupu mleka (%)

7 Ilość skupionego mleka w Polsce, w tym od gospodarstw indywidualnych w ciągu badanych 2 lat spadła (odpowiednio o 1,9% i 2,6%). Natomiast z powodu różnicy w tempie zmian w obu grupach, udział skupu od gospodarstw indywidualnych wzrósł o 9,2% (wykres 3). Wykres 3. Ilość skupu mleka ogółem (w mln l) i udział w niej z gospodarstw indywidualnych w Polsce w latach (%) ilość skupu mleka ogółem w mln l udział skupu mleka od gosppodarstw indywidualnych w skupie mleka ogółem (%) W okresie ilość skupu mleka ogółem w Polsce spadła z poziomu 9828,6 mln l do 6139,3 mln l tj. o 37,5%. W tym samym czasie wzrósł udział gospodarstw indywidualnych w ilości ogółem skupionego mleka z 83,4% do 93,6% mimo, że także od gospodarstw indywidualnych ilość skupionego mleka spadła (o 29,9%). Natomiast od 1996 r. do 21 r. ilość skupionego mleka ogółem wzrosła o 37,% (do poziomu 876,9 mln l), w tym także od gospodarstw indywidualnych o 32,6% (do poziomu 7983,1 mln l). W ciągu tych 15 lat udział skupu mleka od gospodarstw domowych w jego skupie ogółem zmalał jednak z 94,1% do 91,1%. W okresie w przeliczeniu na 1 ha UR ilość skupionego mleka ogółem wzrosła o 7,6% (z 525 do 565 l). W gospodarstwach indywidualnych ilość ta wzrosła tylko o 1,4% (z 576 do 584 l) (wykres 4). Było to spowodowane większą różnicą między tempem spadku powierzchni UR ogółem w Polsce (o 17,1% z 18,7 do 15,5 mln ha) i tempem spadku skupu mleka ogółem (o 1,9%) niż odpowiednio w przypadku gospodarstw indywidualnych, gdzie powierzchnia UR zmalała o 3,5% (z 14,2 do 13,7 mln ha) a ilość skupionego od nich mleka spadła o 2,6%. 8 7

8 Wykres 4. Ilość skupu (l) mleka ogółem i od gospodarstw indywidualnych w Polsce w przeliczeniu na 1 ha UR w latach ilość skupu (l) mleka ogółem na 1 ha UR ilość skupu (l) mleka od gospodarstw indywidualnych na 1 ha UR Udział skupu w produkcji mleka ogółem w Polsce w ciągu badanych 2 lat wzrósł z 63,9% do 73,5%, a przypadku gospodarstw indywidualnych w podobnym tempie tj. z poziomu 63,% do 72,1% (wykres 5). Wykres 5. Udział skupu w produkcji mleka ogółem, w tym od gospodarstw indywidualnych w Polsce w latach (%) udział skupu w produkcji mleka ogółem (%) udział skupu w produkcji mleka w gospodarstwach indywidualnych (%) Udział gospodarstw indywidualnych w produkcji mleka ogółem w kraju wzrósł z 84,7% do 92,9% (wykres 6). Było to spowodowane mniejszym tempem spadku produkcji mleka w tych gospodarstwach (o 14,9% z poziomu 1317 do 1177 mln l) niż w przypadku produkcji mleka w kraju ogółem tj. o 22,5% (z 8

9 15374 do mln l). Do 1995 r. można zaobserwować spadek produkcji mleka a od następnego roku tendencję wzrostową. Wykres 6. Produkcja w Polsce mleka ogółem (w mln l) i udział w niej gospodarstw indywidualnych w latach (%) produkcja ogółem mleka krowiego w mln l udział gospodarstw indywidualnych w produkcji mleka (%) Produkcja mleka na 1 ha UR (wykres 7) zmniejszyła się bardziej w gospodarstwach indywidualnych (o 1,9% z 91 na 811 l) niż w przypadku produkcji ogółem (o 6,2% z 82 na 769 l). Było to spowodowane większą różnicą w tempie spadku produkcji i powierzchni UR w przypadku gospodarstw indywidualnych niż w przypadku całego sektora produkcji mleka w kraju. Wykres 7. Produkcja (l) mleka ogółem i od gospodarstw indywidualnych w Polsce w przeliczeniu na 1 ha UR w latach produkcja ogółem mleka krowiego w l na 1 ha UR produkcja mleka krowiego w gospodarstwach indywidualnych w l na 1 ha UR 9

10 Przeciętna wydajność krów w Polsce w latach wzrosła o 44,% (z 3115 do 4487 l), w tym w gospodarstwach indywidualnych o 45,4% (z 313 do 4382 l) (wykres 8). W 199 r. wydajność krów w gospodarstwach indywidualnych stanowiła 96,7% wydajności mlecznej krów ogółem w kraju a po 2 latach wzrosła ona odpowiednio do poziomu 97,7%. Wykres 8. Przeciętna wydajność krów w Polsce (w l mleka), w tym z gospodarstw indywidualnych w latach (%) przeciętna wydajność krów w kraju w l mleka poziom wydajności krów w gospodarstwach indywidualnych w porównaniu odpowiednio z wydajnością krów w kraju (%) Liczba krów w Polsce w latach spadła z poziomu 4919 do 2657,4 tys. szt. tj. o 46,% (wykres 9). Wykres 9. Liczba krów w Polsce (w tys. sztuk) i udział w niej krów z gospodarstw indywidualnych w latach (%) krowy ogółem w tys. szt. (stan na czerwiec) udział krów z gospodarstw indywidualnych w liczbie krów ogółem (%)

11 W gospodarstwach indywidualnych tempo tego spadku było mniejsze i wyniosło 42,5% (z 4362 do 251 tys. szt.). Stąd udział krów z gospodarstw indywidualnych w liczbie krów ogółem w kraju wzrósł w tym czasie z 88,7% do 94,5%. Ten wzrost udziału krów w gospodarstwach indywidualnych wynika m.in. z dużych w nich zasobów pracy ludzkiej oraz nadal wymaganej dużej jej ilości w chowie krów. [Cholewa 29-21, s. 51] Spadek liczby krów w przeliczeniu na 1 ha UR był większy w gospodarstwach indywidualnych (z 31 do 18 szt. tj. o 41,9%) niż ogółem (z 26 do 17 szt. tj.34,6%) (wykres 1). Było to spowodowane większą różnicą w tempie spadku liczby krów i powierzchni UR w tych gospodarstwach niż odpowiednio w całym rolnictwie. Wykres 1. Liczba krów ogółem (szt.) i w gospodarstwach indywidualnych w przeliczeniu na 1 ha UR w Polsce w latach krowy na 1 ha UR stan na czerwiec (szt) krowy w gospodarstwach indywidualnych na 1 ha UR stan na czerwiec (szt) Wnioski W okresie transformacji polskiej gospodarki nastąpiły znaczące zmiany ilościowe i jakościowe struktur produkcyjnych mleczarstwa w kraju spowodowane głównie wymogami rynku i wejściem Polski do UE. Zmiany te wystąpiły zarówno w produkcji, skupie i przetwórstwie mleka. 11

12 Gospodarstwa indywidualne produkujące mleko w wyniku dokonanych przekształceń umocniły swój udział w sprzedaży mleka ogółem. Niewątpliwie w umocnieniu tej pozycji pomogły im krajowe mleczarnie, głównie spółdzielnie mleczarskie, które nadal są ich głównymi odbiorcami produkcji mleka. Z kolei krajowe spółdzielnie mleczarskie w wyniku dokonanych różnego rodzaju przekształceń w większości obroniły i umocniły swoją pozycję na rynku mleka stając się ważnym i trwałym integratorem polskiego mleczarstwa. Spis literatury CHOLEWA M.: Produkcja, koszty i dochody z wybranych produktów rolniczych w latach IERiGŻ-PIB, Warszawa 211. OKRZESIK J.: Sektor mleczarski. Wyd. AgroTrendy, Warszawa 25. PIETRZAK M.: Korzyści skali w przemyśle mleczarskim w Polsce (na przykładzie sektora spółdzielczego). Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, nr 1, Warszawa 27. RAKOWSKI W., KUŁAKOWSKI E., MOLITORYS J.: Produkcja mleka i przemysł mleczarski w Polsce. Wyd. SGPiS, Warszawa SEREMAK-BULGE J. (red.): Rozwój rynku mleczarskiego i zmiany jego funkcjonowania w latach IERiGŻ-PIB, Warszawa 25. SZNAJDER M.: Ekonomia mleczarstwa. Wyd. AR w Poznaniu, Poznań ZUBA M.: Wpływ wstąpienia Polski do UE na rentowność i bezpieczeństwo finansowe wybranych spółdzielni mleczarskich. Problemy Rolnictwa Światowego, Zeszyty Naukowe SGGW, Tom 1 (XXV) 21, Zeszyt 2, Warszawa 21. ZUBA M.: Wykorzystanie trzyczynnikowej funkcji produkcji w badaniu korzyści skali w spółdzielczym przemyśle mleczarskim. Roczniki Naukowe SERIA, Tom XIV, Zeszyt 1, Warszawa-Poznań-Białystok 212. ZUBA J., ZUBA M.: Wpływ asortymentu produktów wybranych spółdzielni mleczarskich na wartość ich sprzedaży. Roczniki Naukowe SERIA, Tom XII, Zeszyt 4, Warszawa- Poznań-Szczecin 21. ZUBA J., ZUBA M.: Wpływ wielkości skupu mleka na rentowność wybranych spółdzielni mleczarskich w Polsce. Roczniki Naukowe SERIA, Tom XIII, Zeszyt 1, Warszawa- Poznań-Wrocław 211. ZUBA J., ZUBA M.: Wpływ liczby gospodarstw sprzedających mleko do spółdzielni mleczarskich na ich rentowność i bezpieczeństwo finansowe. Roczniki Naukowe SERIA, Tom XIV, Zeszyt 1, Warszawa-Poznań-Białystok 212. Roczniki Statystyczne Rolnictwa za lata , GUS, Warszawa 12