Marcin Łukasz Mazur DYRYGENTA CHÓRU

Transkrypt

1

2 Marcin Łukasz Mazur Vademecum DYRYGENTA CHÓRU Triangiel

3 ISBN Projekt okładki/cover design: KOMO-GRAF Ilustracje/Illustrations: Mieczysław Jędrzejewski Copyright by Wydawnictwo Triangiel tel. (22) Warszawa 2014, wydanie I Redakcja językowa/linguistic editing: Agnieszka Papieska Redakcja/Edition: W³odzimierz So³tysik, Triangiel Druk/Printed by: KOMO-GRAF, Ltd., POLAND

4 PODZIĘKOWANIA Zgromadzenie materiałów do niniejszej pracy było długotrwałe, kłopotliwe i kosztowne. Pragnę najserdeczniej podziękować wszystkim życzliwym mi osobom, które pomogły w zdobyciu książek i tłumaczeniu fragmentów tekstów. Wśród nich są moi przyjaciele i rodzina, autorzy, wydawcy i bibliotekarze do nich wszystkich kieruję wyrazy mojej wdzięczności: Liliana Bach, Andrea Bagdasarian, Richard Berkeley, Maria Bokun, Anne Burger, Pierre-Yves Burger, Cosmin Comarnescu, Robert Czyżewski, Hans-Christian Dahlmann, Sabra Daici, Micha el Falz, Monika Galbarczyk, Beata Gołębie - wska, Bogusława Górnicka, Piotr Grinholc, Jovana Jakić, Leszek Kalina, Ulf Kirschstein, Rainer Klauke, Horst Kremers, Barbara Kucharczyk, Simon Leisterer, Anne Lixenfeld, Uta Nerger, Magdalena Niedziela, Piotr Niedziela, Renata Niżałow ska, Sławo mir Niża - łowski, Wanda Nowa kowska, Reni Nullmeier, Roman Pallas, Nuria Peramos, Jerzy Ratajczak, Beata Sas-Jaworska, Delia Skeels, Wilbur Skeels, Katarzyna Sokołowska, Włodzimierz Sołtysik, Andrzej Spóz, Irena Spóz, Johannes Steinwendler, Věra Tafa tová, Elle Tiefenbacher, Michaela Todorova, Ľubomíra Tumová, Carolina Varón Gabai, Olga Wądołowska, Stefan Wendler, Mariusz Więcek, Elżbieta Wójcik, Marek Wójcik. Dziękuję następującym wydawnictwom, od których otrzymałem egzemplarze okazowe: Book on demand.de: Hans Jaskulsky, Dirigieren allein genügt nicht Cantando Norwegia: Tone Bianca Dahl, The Choir Editura Fundaţiei România De Mâine: Adriana Drăgan, Ovidiu Victor Drăgan, Curs de dirijat coral Editura Fundaţiei România De Mâine: Gagea Persida, Curs de dirijat şi ansamblu coral Ministerio de Educación de Perú: Jean Tarnawiecki, Metodología coral: Manual para maestros de aula Rowman & Littlefield: Steven K. Michelson, Getting Started with High School Choir Taylor & Francis: Patrice Madura Ward-Steinman, Becoming a Choral Music Teacher Verlag Bosse: Martina Freytag, Chorleitung effizient und lebensnah Verlag ConBrio: Robert Göstl, Chorleitfaden Verlag Singende Gemeinde: Paul Ernst Ruppel, Chorleiterbuch Verlag Singende Gemeinde: Wolfgang Schmidt, Eine Fachbibliothek für Chorleiter Za wsparcie i cierpliwość szczególne wyrazy wdzięczności składam mojej żonie Barbarze. Marcin Łukasz Mazur TRIANGIEL kopiowanie niedozwolone TRG*K29 3

5 WSTĘP Charakterystyka zagadnienia Rola chóralistyki we współczesnym świecie jest nie do przecenienia. W różnego rodzaju chórach i zespołach wokalnych muzykują setki tysięcy ludzi, a spisy zespołów, stowarzyszeń czy fora internetowe świadczą o dużym zainteresowaniu wykonawstwem muzyki chóralnej. Jako chyba jedyna dziedzina wykonawstwa muzycznego chóralistyka nie jest ograniczona środowiskowo ani wiekowo. Spektrum życia chóralnego jest bardzo szerokie, od doskonałych zespołów profesjonalnych: filharmonicznych, operowych i ra - diowych, poprzez różne stowarzyszenia, chóry uczelniane, szkolne, zakładowe i koś - cielne, po towarzystwa wzajemnej adoracji, znajdujące w śpiewie chóralnym przyjemną formę spędzania wolnego czasu. W chórach śpiewają przedstawiciele wszystkich środowisk, w różnym wieku, o różnym wykształceniu i statusie społecznym. Można uznać, że chór jest miejscem zacierającym różnice między ludźmi, a radość muzykowania w najmniejszym nawet stopniu nie zależy od majątku, stanu czy wykształcenia. Ta powszechność znajduje odzwierciedlenie także w kształceniu dyrygentów, którzy otrzymują obecnie znacznie lepsze przygotowanie niż kilkadziesiąt lat temu. Metodyka nauczania dyrygowania ulega stałemu rozwojowi, a dostęp do materiałów nutowych i nagrań jest bez porównania lepszy niż w czasach PRL. Podstawową metodą dydaktyki dyrygowania chórem są lekcje dyrygowania, podczas których studenci oraz uczniowie mają bezpośredni i najczęściej indywidualny kontakt z pedagogiem. Ich uzupełnieniem są w bliższym znaczeniu takie przedmioty jak metodyka prowadzenia zespołów, literatura chóralna i czytanie partytur, a w dalszym historia muzyki, formy muzyczne czy harmonia. O ile ta druga grupa przedmiotów dysponuje bogatą literaturą fachową, o tyle przedmioty z pierwszej grupy prowadzone są głównie na podstawie przekazu ustnego. Wynika to z faktu, że dotycząca ich literatura jest znacznie uboższa i mniej rozpowszechniona, ponieważ skierowana jest tylko do wąskiej grupy zainteresowanych, a nie do wszystkich studentów, jak dzieje się to w przypadku historii i teorii muzyki. To, że piśmiennictwo chórmistrzowskie jest mniej dostępne, nie znaczy jednak, że go nie ma, a głównym zadaniem niniejszej pracy jest ułatwienie wszystkim zainteresowanym dotarcia do publikacji z zakresu metodyki prowadzenia chórów. Założenia niniejszej publikacji Vademecum dyrygenta chóru skierowane jest do osób zajmujących się prowadzeniem chórów i zespołów wokalnych oraz kształcących się w tym kierunku. Jest ono pomyślane jako informator i przewodnik, pozwalający czytelnikom wybrać spo- 4 TRG*K29 kopiowanie niedozwolone TRIANGIEL

6 śród licznych publikacji tę dla nich najciekawszą. Vademecum powstało w wyniku czteroletnich poszukiwań, podczas których autorowi udało się zapoznać z ponad 250 publikacjami w kilkunastu językach. Zamieszczony tu spis książek oczywiście nie jest kompletny, natomiast jest na tyle szeroki, że daje czytelnikowi obraz bogactwa literatury fachowej oraz wskazówki, jakich publikacji ewentualnie powinien szukać. Gro - ma dząc materiały, autor musiał dokonać wielu wyborów i ograniczeń, w przeciwnym razie praca ta nigdy nie zostałaby ukończona. Tak więc Vademecum opiera się na następujących założeniach: 1. W treści Vademecum oraz w spisie literatury uwzględnione są przede wszystkim książki poświę cone dyrygenturze chóralnej. Nie zostało natomiast uwzględnione bogate piśmiennictwo, dotyczące solowej i grupowej emisji głosu oraz dyrygentury orkiestrowej. Wyjąt kiem od tej zasady jest informacja o rozpowszechnionej w Polsce pracy pt. Podstawy techniki dyrygowania autorstwa Edwarda Burego, która znalazła się w rozdziale traktującym o literaturze w języku polskim. 2. W Vademecum nie zostały uwzględnione liczne czasopisma muzyczne, chociaż są one doskonałym źródłem wiedzy o prowadzeniu zespołów oraz aktualności z życia muzycznego. Pominięcie ich w tej pracy wynika z niemożności prześledzenia tego piśmiennictwa w skali międzynarodowej. Trzeba tu jednak podkreślić, że opracowanie zawartości czasopism byłoby znakomitym źródłem informacji w dziedzinie muzyki chóralnej. 3. Vademecum ogranicza się do wybranych, najbardziej rozpowszechnionych języków, których wybór jest subiektywny i dokonany pod kątem czytelnika polskiego. Treść pracy podzielona jest na pięć działów, obejmujących języki: polski angielski niemiecki romańskie (francuski, hiszpański, portugalski, włoski) inne słowiańskie (czeski, rosyjski, słowacki, ukraiński). Taki wybór języków pozwala czytelnikom zdobyć dane na temat większości pi ś mien - nictwa europejskiego, północno- i południowoamerykańskiego oraz austra lijskiego. 4. Autor świadomie pominął literaturę w innych językach europejskich, nawet jeśli kultura chóralna posługujących się nimi narodów stoi na bardzo wysokim poziomie. Podobnie nie zostało wzięte pod uwagę piśmiennictwo w językach azjatyckich. W spisie publika cji obcych znalazły się natomiast nieliczne książki w językach: bułgarskim, duńskim, macedoń skim, niderlandzkim, rumuńskim i serbskim, co stanowi interesujące uzupełnienie bogatej literatury w językach o największym zasięgu terytorialnym. Książ ki te uwzględniono w tabeli, ale nie zostały omówione w części opisowej. 5. Nie zostało natomiast wprowadzenie rozgraniczenie według kryterium stopnia zaawansowania muzycznego czytelników i prowadzonych przez nich zespołów, TRIANGIEL kopiowanie niedozwolone TRG*K29 5

7 dzię ki czemu w Vademecum wymienione są prace o różnym poziomie merytorycznym: zarówno elementarne broszurki dla dyrygentów niemających większego przygotowania, jak też prace rozbudowane i bardzo rozbudowane, obejmujące całość zagadnienia. Ułatwieniem dla czytelnika są rozdziały, prezentujące najwartościowszą literaturę poszczególnych obszarów językowych. Jej wybór został z konieczności dokonany subiektywnie, można jednak uznać, że najistotniejsze prace zostały omówione, nawet jeżeli ta czy inna ważna książka została pominięta. Tabelaryczne zestawienie bibliograficzne ułatwi wnikliwym czytelnikom poszukiwanie innych publikacji. Metody poszukiwania literatury fachowej W piśmiennictwie muzycznym oczywiście istnieją liczne informacje o literaturze poświęconej muzyce chóralnej. Są one jednak rozproszone, a niniejsza praca jest pierwszą próbą zestawienia międzynarodowego dorobku pod tym właśnie kątem. Źródłem wiadomości są wszelkiego rodzaju bibliografie, katalogi oraz informatory, a wszystkie one w ostatnich latach coraz częściej i lepiej zastępuje internet. Każde z wymienionych źródeł ma zalety i wady, które pokrótce zostaną scharakteryzowane poniżej. I. BIBLIOGRAFIE Bibliografie uznawane są zazwyczaj za najbardziej wiarygodne źródła informacji, mają natomiast liczne ograniczenia (czasowe, terytorialne, językowe, tematyczne), zna - cznie zawężające zakres ich treści. Najobszerniejszą bibliografią muzyczną w języku polskim jest Bibliografia polskiego piśmiennictwa muzycznego Kornela Michało w - skiego, obejmująca wraz z dwoma suplementami ponad 5500 tytułów. 1 Zaletą bibliografii są precyzyjne opisy wymienionych publikacji, zawierające imię i nazwisko autora, tytuł, dane o wydawcy, miejscu i czasie wydania, formacie i objętoś - ci książki. Ich wadą jest brak szczegółów, dotyczących treści poszczególnych dzieł, co dla osób poszukujących literatury na konkretny temat może być mylące. Np. jeśli w ja kiejś bibliografii znalazłaby się książka Joanny Trollope pt. Chór, będąca powieścią niemającą nic wspólnego z metodyką prowadzenia chórów, na podstawie opisu bibliograficznego będziemy mieli podstawy sądzić, że zalicza się ona do prac z zakresu chóralistyki. II. WYKAZY LITERATURY W INNYCH PUBLIKACJACH Godne uwagi są także wykazy literatury, znajdujące się w większości książek. Infor - macje zdobyte za ich pomocą mogą być łatwo i szybko wykorzystane, np. podczas kwerendy w miejscowych bibliotekach. Ich zaletą jest pokrewieństwo tematu z pracą, z której pochodzą, ponieważ zostały wyselekcjonowane i zamieszczone właśnie jako literatura przedmiotu, wykorzystana podczas pisania danej książki. Wadą tych wykazów jest zazwyczaj ich wybiórczość i niewielka objętość, wskutek której są one niekompletne. 1 K. Michałowski, Bibliografia polskiego piśmiennictwa muzycznego, Kraków 1955; Bibliografia pol - skiego piśmiennictwa muzycznego: Suplement, Kraków 1964; Bibliografia polskiego piśmiennictwa muzycznego: Suplement II, Kraków TRG*K29 kopiowanie niedozwolone TRIANGIEL

8 III. INFORMATORY NAUKOWE Informatory naukowe są najprzydatniejszym źródłem informacji w dziedzinie, którą obejmują. Najobszerniejsze prace tego rodzaju powstały w języku niemieckim i angielskim. Jako przykład można podać Handbuch der Chormusik (Podręcznik muzyki chóralnej) Ericha Valentina, 1 będący przede wszystkim katalogiem utworów na wszystkie rodzaje chórów, ale oprócz tego zawierający zarys historyczny muzyki chóralnej, omówienie form, przekłady najczęściej występujących tekstów łacińskich, a także prace teoretyczne, wśród których wymienione są podręczniki dla dyrygentów chóralnych. Z kolei amerykańska publikacja Choral Music: A Research and Infor - mation Guide (Muzyka chóralna: Informator naukowy) 2 poświęcona jest wyłącznie piśmiennictwu i nie obejmuje spisu utworów. Jest to obszerna i gruntownie napisana książka, podzielona na kilka rozdziałów, wśród których ważne miejsce zajmuje metodyka prowadzenia chórów. IV. KATALOGI WYDAWNICZE Katalogi wydawców mają przede wszystkim charakter oferty handlowej i dotyczą zazwyczaj krótkich okresów: roku lub dwóch, ale zawarte w nich informacje często są znacznie obszerniejsze niż w bibliografiach i zawierają dodatkowe opisy czy ilustracje. Na ich podstawie łatwo stwierdzić, jakie treści znajdują się w poszukiwanych publikacjach, natomiast należy je traktować jako źródło uzupełniające, wymagające rzetelnego sprawdzenia. V. KARTKOWE KATALOGI BIBLIOTECZNE Kwerendę można także prowadzić za pomocą rzeczowych i alfabetycznych kata - logów kartkowych w bibliotekach. Zaletą tego sposobu jest możliwość otrzymania egzem plarza znalezionej publikacji natychmiast lub w krótkim czasie, a wadą konie cz - ność przyjścia do biblioteki w godzinach pracy katalogu. Poza wszystkim jest to metoda dość żmudna i wobec postępującej komputeryzacji zbiorów coraz rzadziej stosowana. VI. KOMPUTEROWE KATALOGI BIBLIOTECZNE NIE UDOSTĘPNIONE ONLINE Część bibliotek posiada skomputeryzowane katalogi, które są dostępne tylko w gmachu biblioteki w godzinach otwarcia katalogu. Poszukiwania za pomocą komputerowego systemu są łatwiejsze i szybsze niż przeglądanie katalogów kartkowych, ale prowadzą do takich samych rezultatów. VII. INTERNET Zasoby internetowe umożliwiają właściwie nieograniczony dostęp do różnego rodzaju danych. Można je znajdować zarówno za pomocą powszechnie dostępnych przeglądarek, jak i poprzez specjalistyczne strony bibliotek, wydawców, sklepów internetowych i serwisów aukcyjnych. 1 E. Valentin, Handbuch der Chormusik, Regensburg [1958]. 2 A.T. Sharp, J.M. Floyd, Choral Music: A Research and Information Guide, New York, London TRIANGIEL kopiowanie niedozwolone TRG*K29 7

9 Poszukiwania można prowadzić w sposób szeroki podając słowa kluczowe, jak też zawężony podając autora, tytuł czy numer ISBN. Każda z tych metod ma zalety i wady: pierwsza zapewnia dostęp do wielkiej liczby stron, daje obszerny materiał porównawczy i umożliwia znalezienie nowych źródeł, ale jest bardzo czasochłonna; druga zaś ogranicza się do przefiltrowanych wyników, nie dając informacji o wynikach podobnych, dzięki czemu przydatna jest podczas skonkretyzowanych poszukiwań, kiedy wiadomo, jakiej publikacji się poszukuje. Dobre wyniki daje częściowe zawężanie obszaru kwerendy, jak np. wpisywanie słów kluczowych w internetowych katalogach bibliotek. Już teraz systemy kompu - terowe niektórych placówek bardzo sprawnie obsługują takie zapytania, a przecież większość bibliotek stale pracuje nad polepszaniem i uzupełnianiem elektronicznej bazy danych, wskutek czego metoda ta staje się coraz doskonalsza. Jak efektywnie uzyskać dostęp do literatury? Wiadomo, że kupno towarów czy zamawianie usług na odległość jest obecnie nieporównanie łatwiejsze niż jeszcze dwadzieścia czy trzydzieści lat temu. Wynika to z otwarcia politycznego i gospodarczego Polski na świat i z możliwości błyskawicznego kontaktu z dowolnym miejscem na ziemi za sprawą internetu. Mimo tych uwarunkowań zdobycie książek o metodyce prowadzenia chórów wcale nie jest łatwe. Publikacje z tej dziedziny na całym świecie skierowane są do wąskiego grona odbiorców, co powoduje niskie nakłady, po wyczerpaniu których tylko nieliczne prace zostają wznawiane. Wiele bibliotek także w ośrodkach akademickich wcale nie posiada tej literatury w swoich zasobach. I. SERWISY AUKCYJNE ONLINE I SKLEPY INTERNETOWE Poszukując konkretnych pozycji, najlepiej ograniczyć się do dużych serwisów aukcyjnych oraz sklepów internetowych (np. w Polsce allegro, a za granicą abebooks, alibris, amazon, e-bay, priceminister, mołotok itp.). Kupno książek za granicą kosztowne i związane z dłuższym czasem oczekiwania często jest jedynym sposobem zdobycia poszukiwanych publikacji. II. BIBLIOTEKI Godnym polecenia sposobem poszukiwania jest korzystanie z zasobów biblio tecz - nych. Większość dużych bibliotek w Polsce i na świecie jest dostępna dla wszystkich czytelników. Katalog można zazwyczaj przeglądać w internecie, a zamówienie jakiejś publikacji staje się możliwe na miejscu, po wykupieniu karty bibliotecznej, uprawniającej do korzystania ze zbiorów w czytelni, niedającej jednak prawa do wypożyczenia. Istnieje także możliwość wypożyczenia międzybibliotecznego, ale jego wadą są dość wysokie koszty oraz długi czas oczekiwania. Należy pamiętać, że książki zamó wione w ten sposób dostępne są tylko w czytelni biblioteki, przez którą zostały sprowadzone. 8 TRG*K29 kopiowanie niedozwolone TRIANGIEL

10 III. KSIĘGARNIE Z uwagi na niskie nakłady i wąski krąg odbiorców prace z dziedziny metodyki prowadzenia chórów są trudno dostępne na rynku księgarskim. W księgarniach nieprofilowanych nie występują wcale, a w specjalistycznych księgarniach muzycznych zdarzają się sporadycznie. Warto natomiast dowiadywać się o nowości w kioskach z wydawnictwami na terenie wyższych uczelni lub instytutów naukowych, ponieważ zdarza się, że placówki naukowe rozsyłają swoje publikacje tylko do kilku najważ - niejszych księgarń w kraju lub też wcale nie prowadzą dystrybucji. Czasami można napotkać dawniejsze wydania w antykwariatach muzycznych, szczególnie kiedy znajdują się one w budynkach szkół muzycznych lub w ich pobliżu. IV. PORTALE INTERNETOWE Niektóre publikacje dostępne są w postaci cyfrowej. Można ich poszukiwać na stronach google books, gdzie za zgodą wydawców zamieszczane są ich obszerne fragmenty, a także na forach stowarzyszeń dyrygentów chóralnych. Np. na rosyjskich i białoruskich stronach organizacji chórmistrzowskich znajdują się zeskanowane w całości zbiory nut i publikacje metodyczne. Zamieszczanie tego typu danych w całości jest niezgodne z prawem, ale częściowym usprawiedliwieniem takich praktyk może być fakt, że zeskanowane i udostępnione materiały są w większości od dawna wyczerpane i przez to niedostępne poza ośrodkami akademickimi danego kraju, zatem ich elektroniczne rozpowszechnienie nie godzi bezpośrednio w autorów, wydawców ani dystrybutorów nut i książek. TRIANGIEL kopiowanie niedozwolone TRG*K29 9

11 SPIS TREŚCI Podziękowania Wstęp Metodyczne piśmiennictwo chóralne treści typowe i nietypowe Literatura polskojęzyczna Literatura anglojęzyczna Literatura niemieckojęzyczna Literatura w językach romańskich Literatura w innych językach słowiańskich Elementy ideologiczne w literaturze chórmistrzowskiej Zestawienie piśmiennictwa