PLAN BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH DZIERZONIÓW UL. GARNCARSKA 1 NR DZ. 160 OBRĘB CENTRUM

Transkrypt

1 Załącznik nr 6 PLAN BADAŃ ARCHEOLOGICZNYCH DZIERZONIÓW UL. GARNCARSKA 1 NR DZ. 160 OBRĘB CENTRUM INWESTOR: STAROSTWO POWIATOWE W DZIERŻONIOWIE DZIERŻONIÓW UL. RYNEK 27 DZIERZONIÓW 2009

2 2 SPIS TREŚCI Załącznik nr I.WSTĘP... 3 II. RYS HISTORYCZNY DZIERŻONIOWA... 4 III. PLAN BADAŃ... 6 I. ETAP... 7 II. ETAP... 9 IV. ZAGROŻENIA DLA INWESTYCJI... 12

3 3 I. WSTĘP W wyniku konsultacji z Urzędem Ochrony Zabytków Delegatura w Wałbrzychu oraz z inwestorem ustalono, iż na dz. nr 160 Obręb Centrum, położonej przy ulicy Garncarskiej 1 w Dzierżoniowie, na której ma być wybudowana sala sportowa dla II Liceum Ogólnokształcącego im. Jan Pawła II w Dzierżoniowie, należy wykonać wyprzedzające badania archeologiczne zgodnie z art.31 ust 1, art.36 ust 1 pkt 1 i 5 oraz ust 4. ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz z 2003r. z późn. zm). Wynika to z faktu, iż jest to obszar położony w granicach układu urbanistycznego Starego Miasta wpisanego do rejestru zabytków decyzją nr 358 z dnia r., również do rejestru zabytków wpisany jest system murów obronnych. Na terenie miasta, jak do tej pory, nie były prowadzone tak duże badania archeologiczne, co znacznie utrudnia określenie rodzaju oraz głębokości nawarstwień kulturowych, czy też prawdopodobieństwo występowania obiektów i zabytków archeologicznych. Do tej pory koncentrowały się one głównie na obszarze przyrynkowym. Jedyne badania zlokalizowane w pobliżu planowanej inwestycji, przeprowadzono w latach dziewięćdziesiątych XX wieku. Były to wykopy wąskoprzestrzenne w ulicy Garncarskiej i pomiędzy szkołą a kościołem, w trakcie których stwierdzono występowanie nawarstwień kulturowych oraz relikty murów zniszczonego zamku książęcego. Inne niewielkie

4 4 wykopy archeologiczne, prowadzone w latach , odsłoniły fragmentarycznie zachowane relikty systemu obronnego. Przeprowadzona w archiwach kwerenda źródłowa również nie przyniosła spodziewanych rezultatów. Zasoby archiwalne dla Dzierżoniowa, w wyniku procesów dziejowych, są w znacznym stopniu zdekompletowane, niepełne. To samo dotyczy zachowania planów architektonicznych i map pokazujących rozwój przestrzenny miasta, które w większości są przerysami wcześniejszych nieznanych planów lub próbami rekonstrukcji układu urbanistycznego. Jednak nawet tak niewielka ilość danych wyraźnie wskazuje, iż w trakcie planowanych badań należy liczyć się z możliwością odsłonięcia reliktów wcześniejszej zabudowy systemu murów obronnych, nawarstwień kulturowych oraz obiektów archeologicznych związanych z istniejącym tu wcześniej cmentarzem szkieletowym. II. RYS HISTORYCZNY DZIERŻONIOWA Początki miasta nie są znane ze źródeł pisanych. Najprawdopodobniej jednym z głównych czynników osadotwórczych była droga podsudecka z Nysy do Zgorzelca przez Świdnicę. Na odcinku Dzierżoniów Świdnica biegła wzdłuż prawego biegu rzeki Piławy. Droga ta po raz pierwszy jest poświadczona w źródłach pisanych w roku Znaczenie jej oraz chronologia może być jednak znacznie starsza, co poświadczają znalezione monety rzymskie w Świdnicy i w Dzierżoniowie (Schlesische Vorzeit, t.l, s.26,39). Najstarszym dokumentem poświadczającym miejscowość Reichenbach jest dokument wystawiony przez Bolesława Krzywoustego w roku 1159, mówiący o fundacji kościoła parafialnego św. Jerzego. W źródłach

5 5 pisanych Dzierżoniów jako miasto występuje dopiero w roku 1332 (C. Grunhagen, Geschichte und Althertum Schlesiens, Breslau 1903, s.143). Pod koniec XIII wieku rozpoczęto budowę murów miejskich, które występują w dokumentach w 1333 roku. Do śmierci Bolka II Dzierżoniów należy do Piastów Śląskich, po jego śmierci przechodzi jako lenno w ręce Luksemburgów. Jednym z podstawowych czynników rozwoju miasta był handel warunkowany istnieniem podsudeckiej drogi handlowej, z którą było związane założenie komory celnej ( po raz pierwszy wzmiankowana w 1298). Prawo organizowania targów i jarmarków miasto otrzymało w drugiej poł. XIV wieku. Spośród rzemiosła najbardziej znane jest od XIV wieku tkactwo, występują również : rzeźnicy, piekarze, szewcy, krawcy, garbarze. W roku 1332 wprowadzono prawo mili", zakazujące budowy browarów w odległości jednej mili od miasta. W roku 1428 miasto przeżywa najazd Husytów. Wskutek epidemii w latach 1431, 1451, 1460, 1475, 1495/96 miasto notuje znaczny spadek mieszkańców oraz upadek rzemiosła. Sytuacja się zmienia dopiero w XVI wieku. Szczyt potęgi miasto przeżywa w XVII wieku, zawdzięczając to głównie rozwojowi rzemiosł płóciennych. Wówczas to Dzierżoniów był najzamożniejszym miastem na Śląsku. Pierwotny układ dzisiejszego starego miasta, pomimo braku materiałów źródłowych, jest dobrze czytelny i jego odtworzenie, podział nie rodzi trudności. Podstawowym materiałem porównawczym dla dawnego układu miejskiego jest plan Wernhera z ok. poł. XVIII wieku, oraz plan D. Braunera z ok roku. Wyznaczone przebiegiem ulic oraz murów kwartały były typowe dla średniowiecznych, reprezentatywnych założeń miejskich. Założenia rynku oraz wybiegających z niego głównych

6 6 ulic odpowiadają pierwotnemu układowi miasta, nawiązując do strukturalnych podziałów łanu flamandzkiego. III. PLAN BADAŃ W wyniku przeprowadzonych w terenie pomiarów i po przeanalizowaniu uwarunkowań historyczno-urbanistycznych oraz opierając się na dostępnych źródłach archeologicznych, historycznych i ikonograficznych, podzielono teren przyszłych badań na 2 strefy: - strefa A (Rys. 1) - to obszar, gdzie mogą wystąpić relikty wcześniejszej zabudowy oraz murów obronnych. Został on zniwelowany podczas budowy szkoły, - strefa B (Rys. 1) - to teren byłego cmentarza szkieletowego. Został on zamknięty i zlikwidowany najprawdopodobniej w latach dwudziestych XX wieku. Brak jednak danych, czy pochówki zostały zniszczone, czy też pozostały pod warstwą niwelacyjną. Informacje pozyskane w trakcie przeprowadzonej kwerendy wskazują, iż należy się liczyć ze znaczną ilością grobów odsłoniętych w trakcie badań. Z tego też względu należy wykonać szerokopłaszczyznowe badania archeologiczno-architektoniczne, obejmujące cały obszar przewidziany pod zabudowę o powierzchni ok m 2. Ich zadaniem jest: - rozpoznanie sytuacji stratygrafii poziomej, czyli stwierdzenie występowania reliktów wcześniejszej zabudowy oraz obiektów archeologicznych, ich zasięg, rodzaj, ilość,

7 7 - wydzielenie nawarstwień kulturowych, ustalenie głębokości zalegania oraz ich wstępną chronologię, - określenie warunków konserwatorskich i technicznych dla inwestycji - eksploracja odkrytych nawarstwień i obiektów archeologicznych, - wykonanie analiz specjalistycznych - geomorfologia, antropologia, dendrochronologia itp., - wykonanie dokumentacji archeologicznej, inwentaryzacji architektonicznej, itp., - opracowanie materiału ruchomego, - opracowanie dokumentacji naukowej. W celu osiągnięcia w/w celów badawczych, uwzględniając zarazem konieczność szybkiego określenia wstępnych wytycznych konserwatorskich i uwarunkowań technicznych dla dokonania ewentualnych poprawek w projekcie, proponuje się podzielenie procesu badawczego na dwa etapy. I. ETAP Wydzielenie tego etapu związane jest z koniecznością jak najszybszego określenia wytycznych konserwatorskich oraz warunków technicznych dla projektowanej inwestycji. Prowadzony będzie na obszarze przewidzianym pod zabudowę (wg załączonej mapki w skali 1:500 - Ryc. nr 2) po zarysie projektowanej hali wraz z zapleczem na powierzchni 700 m 2. Badania obejmą:

8 8 1. Usunięcie sprzętem mechanicznym wraz z hałdowaniem na placu budowy warstwy współczesnego humusu oraz warstw zasypiskowych, do momentu uchwycenia korony murów istniejącej tu wcześniej zabudowy, warstwy kulturowej, obiektywów archeologicznych, a w przypadku braku takowych do głębokości zalegania calca. 2. Doczyszczenie ręczne odsłoniętej powierzchni. 3. Wydzielenie obiektów archeologicznych oraz wstępne określenie ich chronologii i funkcji 4. W razie odsłonięcia reliktów wcześniejszej zabudowy murowanej, doczyszczenie murów oraz usunięcie ewentualnych zasypisk pomiędzy murami sprzętem mechanicznym, wykonanie inwentaryzacji architektonicznej wraz z rozwarstwieniem chronologicznym. 5. Opracowanie wytycznych konserwatorskich, dotyczących odkrytych reliktów zabudowy mających wpływ na projekt hali. 6. Ręczna eksploracja nawarstwień kulturowych i obiektów archeologicznych. Uchwycenie fosy i określenie jej szerokości, i głębokości oraz odsłonięcie warstw calcowych (niezbędne ze względu na konieczność określenia rodzaju fundamentów). 7. Wykonanie archeologicznej dokumentacji polowej eksplorowanych nawarstwień oraz obiektów: - dokumentacji fotograficznej i filmowej, - dokumentacji rysunkowej, - dokumentacji opisowej. 8. Wykonanie w miarę możliwości i potrzeb badań i ekspertyz : antropologicznych, geomorfologicznych, dendrochronologicznych itp.

9 9 9. Wstępne mycie oraz wykonanie inwentarza polowego pozyskanych ruchomych zabytków archeologicznych 10. Przygotowanie i złożenie wstępnego sprawozdania z przeprowadzonych badań. 11. Ostateczne opracowanie wyników badań i wykonanie końcowej dokumentacji naukowej. Opracowanie naukowe pozyskanego zabytkowego ruchomego materiału archeologicznego - inwentaryzację i opracowanie zabytków pozyskanych w trakcie badań (magazynowanie, mycie, wyklejanie, określenie chronologii, wykonanie typologii, opracowanie kart muzealnych itd.), następnie przekazanie opracowanych zbiorów do muzeum. Rozpoczęcie badań nastąpi niezwłocznie po podpisaniu umowy. Czas trwania badań max. 60 dni roboczych od momentu podpisania umowy. Uzgodnienia oraz konsultacje konserwatorskie muszą być prowadzone na bieżąco w trakcie prowadzonych badań. Sprawozdanie wstępne z badań zostanie opracowane i przekazane inwestorowi zgodnie z pozwoleniem na badania. Ostateczne wyniki badań wraz z materiałem zabytkowym zostaną opracowane zgodnie z pozwoleniem na badanie, nie później jednak niż w ciągu dwóch lat od zakończenia badań. II. ETAP Zostanie zrealizowany w przypadku zatwierdzenia inwestycji do realizacji i uzyskania odpowiednich środków finansowych. Prowadzony będzie na obszarze byłego cmentarza szkieletowego (wg załączonej mapki w skali 1:500 - Rys. nr 1) po zarysie projektowanej hali, na

10 10 powierzchni około 800m 2 (wg załączonej mapki w skali :500 - Rys. nr 2). Badania obejmą: 1. Usunięcie sprzętem mechanicznym wraz z wywiezieniem z placu budowy warstwy współczesnego humusu oraz warstw zasypiskowych, do momentu uchwycenia warstwy kulturowej obiektów archeologicznych, a w przypadku braku takowych, do głębokości zalegania calca. 2. Doczyszczenie ręczne odsłoniętej powierzchni. 3. Wydzielenie obiektów archeologicznych oraz wstępne określenie ich chronologii i funkcji. 4. W razie odsłonięcia reliktów wcześniejszej zabudowy murowanej, doczyszczenie murów oraz usunięcie ewentualnych zasypisk pomiędzy murami sprzętem mechanicznym, wykonanie inwentaryzacji architektonicznej wraz z rozwarstwieniem chronologicznym. 5. Opracowanie ewentualnych wytycznych konserwatorskich, dotyczących odkrytych reliktów zabudowy i obiektów mających wpływ na przebieg inwestycji. 6. Ręczna eksploracja nawarstwień kulturowych i obiektów archeologicznych. Odsłonięcie warstw calcowych. 7. Wykonanie archeologicznej dokumentacji polowej eksplorowanych nawarstwień oraz obiektów: - dokumentacji fotograficznej i filmowej, - dokumentacji rysunkowej, - dokumentacji opisowej. 8. Wykonanie badań antropologicznych oraz w miarę możliwości i potrzeb badań i ekspertyz: geomorfologicznych,

11 11 dendrochronologicznych itp. 9. Wstępne mycie oraz wykonanie inwentarza polowego pozyskanych ruchomych zabytków archeologicznych. 10. Przygotowanie i złożenie wstępnego sprawozdania z przeprowadzonych badań. 11. Ostateczne opracowanie wyników badań i wykonanie końcowej dokumentacji naukowej. Opracowanie naukowe pozyskanego zabytkowego ruchomego materiału archeologicznego - inwentaryzację i opracowanie zabytków pozyskanych w trakcie badań (magazynowanie, mycie, wyklejanie, określenie chronologii, wykonanie typologii, opracowanie kart muzealnych itd.), opracowanie antropologiczne wyeksplorowanych grobów, następnie przekazanie opracowanych zbiorów do muzeum. 12. W przypadku uzyskania odpowiednich środków finansowych, wskazane byłoby opublikowanie wyników badań, jako zwartego wydawnictwa popularnonaukowego. Dla etapu II rozpoczęcie badań nastąpi niezwłocznie po podpisaniu umowy. Czas trwania badań w terenie - 60 dni roboczych od momentu podpisania umowy. Uzgodnienia oraz konsultacje konserwatorskie muszą być prowadzone na bieżąco w trakcie prowadzonych badań. Sprawozdanie wstępne z badań zostanie opracowane i przekazane inwestorowi z pozwoleniem na badania. Ostateczne wyniki badań wraz z materiałem zabytkowym zostaną opracowane zgodnie z pozwoleniem na badanie, nie później jednak niż w ciągu dwóch lat od zakończenia badań.

12 12 IV. ZAGROŻENIA DLA INWESTYCJI Po przeanalizowaniu wszystkich dostępnych na dzisiaj źródeł (archiwalnych, wyników badań archeologicznych i wspomnianych już badań geologicznych) wydzielono cztery problemy, mogące mieć wpływ na przebieg oraz ostateczny kształt projektowanej inwestycji: 1. Na obszarze planowanych badań istnieje sieć kanalizacyjna, energetyczna i ciepłownicza. 2. Jest więcej niż prawdopodobne, iż w trakcie badań zostaną odsłonięte relikty murów obronnych miasta (strefa A). Ponieważ system murów zewnętrznych jest wpisany do rejestru zabytków, nie może on zostać rozebrany ani uszkodzony. 3. W trakcie badań zostanie odsłonięte cmentarzysko szkieletowe. Jego istnienie jest potwierdzone materiałami archiwalnymi oraz przekazami ustnymi. Na dzisiaj nie jesteśmy w stanie określić jego stanu zachowania. Przeanalizowane źródła nie potwierdzają, ale też i nie wykluczają istnienia w tym miejscu pochówków innych niż chrześcijańskie. Przez co sugerujemy pewną powściągliwość w informowaniu mediów o postępie badań na tym etapie oraz wzajemne konsultacje w tym względzie pomiędzy inwestorem, a wykonawcą badań. 4. Na dzisiaj trudno jest określić głębokość, do jakiej mogą zalegać warstwy kulturowe czy też obiekty archeologiczne. Biorąc pod uwagę wcześniejsze badania na obszarze starego miasta, nie można wykluczyć, iż ich spąg może znajdować się nawet na głębokości 3 m.

13 13

14 14