PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ W POLSCE 2006

Transkrypt

1 Ministerstwo Gospodarki PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ W POLSCE 2006 Dokument przyjęty przez Radę Ministrów 18 sierpnia 2006 r. Warszawa, sierpień

2 Druk: ZWP MPiPS. Zam. 1464/06. 2

3 SPIS TREŚCI Wstęp... 5 I. Makroekonomiczna sytuacja Polski w 2005 roku Wzrost gospodarczy i jego czynniki Inwestycje Handel zagraniczny i kurs walutowy Rynek pracy Koszty pracy Finanse publiczne i polityka fiskalna Inflacja i polityka pieniężna II. Charakterystyka polskich przedsiębiorstw Liczba i struktura polskich przedsiębiorstw Sytuacja ekonomiczno-finansowa polskich przedsiębiorstw Analiza sektora mikroprzedsiębiorstw w roku Konkurencyjność polskich przedsiębiorstw Środki funduszy strukturalnych szansą na rozwój przedsiębiorstw III. Otoczenie instytucjonalne przedsiębiorstw w 2005 roku Otoczenie regulacyjne przedsiębiorstw Kontrola i nadzór nad przedsiębiorstwami Sądownictwo gospodarcze Finansowanie działalności gospodarczej Zatrudnianie i zwalnianie pracowników Instytucje wspierające małe i średnie przedsiębiorstwa Infrastrukturalne uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczości IV. Przedsiębiorczość w Polsce na tle innych krajów UE Badanie Doing Business in Wskaźnik konkurencyjności biznesowej Fundacja Heritage i Wall Street Journal Indeks wolności gospodarczej Europejski Indeks Płatniczy Rekomendacje

4 Raport powstał w Ministerstwie Gospodarki, w Departamencie Analiz i Prognoz (DAP), przy współudziale Departamentu Rozwoju Gospodarki (DRG), Departamentu Regulacji Gospodarczych (DRE) oraz Departamentu Instrumentów Wsparcia (DIW). W pracach nad nim udział brali: dyrektor DAP Grażyna Henclewska, zastępca dyrektora DAP Aneta Piątkowska, a także pracownicy departamentów: Michał Drobniak, Monika Krupa-Leończyk, Michał Listwoń, Michał Szymczuk, Krzysztof Wójtowicz, Marcin Zelman, Elżbieta Bagińska, Marcin Gancarz, Norbert Kowalski, Agnieszka Krasicka, Elżbieta Małecka, Magdalena Pieńkowska, Marek Popko, Agata Ulawska, Dorota Wtulich, Marcin Zembaty. 4

5 Wstęp Szeroko rozumiana przedsiębiorczość odgrywa kluczowa rolę w rozwoju społecznogospodarczym. Bez gotowości do podejmowania ryzyka, chęci samorealizacji, kreatywności, elastyczności czy wreszcie innowacyjności, czyli cech charakteryzujących tzw. postawę przedsiębiorczą, trudno wyobrazić sobie osiągnięcie sukcesu gospodarczego tak w skali pojedynczej firmy, jak i całej gospodarki. Ostatnie kilkanaście lat transformacji pokazało, że polscy przedsiębiorcy potrafią z powodzeniem wykorzystywać szanse tkwiące w otoczeniu. Proces budowy gospodarki rynkowej ujawnił ponadto olbrzymi potencjał rodzimych przedsiębiorców, szczególnie małych i średnich, jednakże liczne bariery działalności gospodarczej skutecznie uniemożliwiały pełne jego wykorzystanie. Wejście Polski do UE stanowiło pierwszą poważną weryfikację konkurencyjności naszych przedsiębiorstw. Miało ono dać odpowiedź na pytanie czy polskie firmy radzą sobie z konkurencją firm unijnych, ale również czy potrafią one wykorzystać dobrodziejstwa wspólnego rynku. Rok 2005, czyli okres do którego zasadniczo odnosi się niniejszy raport, daje już pewien obraz funkcjonowania polskich firm w nowych warunkach. Można powiedzieć, że z powodzeniem zdały one ten test, radząc sobie nadspodziewanie dobrze na rynkach unijnych. Mimo spowolnienia tempa wzrostu PKB w 2005 r. i pogorszenia sytuacji ekonomiczno-finansowej podmiotów gospodarczych czy wreszcie niekorzystnego dla eksporterów kursu walutowego, nadal mieliśmy do czynienia z bardzo wysokim tempem wzrostu eksportu. Pomimo obserwowanego pogorszenia, kondycję finansową podmiotów gospodarczych należy ocenić jako relatywnie dobrą. Nie przełożyło się to jednak na oczekiwane w 2005 r. zwiększenie inwestycji. Przyczynę takiego stanu rzeczy można upatrywać w szeregu barier działalności gospodarczej, na które wciąż wskazują przedsiębiorcy. W sposób istotny zwiększają one koszty i ryzyko prowadzenia działalności biznesowej, wpływając tym samym na obniżenie długookresowej konkurencyjności przedsiębiorstw, szczególnie firm małych i średnich. Raport Przedsiębiorczość w Polsce 2006 to czwarta z kolei edycja opracowania Ministerstwa Gospodarki (wcześniej Ministerstwa Gospodarki i Pracy). Dokument ma charakter informacyjny, a jego celem jest ukazanie aktualnej sytuacji polskich przedsiębiorstw oraz ekonomicznych i instytucjonalnych uwarunkowań ich działania. W obecnej edycji raportu w sposób pogłębiony potraktowana została analiza barier hamujących przedsiębiorczość, szczególnie w zakresie kontroli przedsiębiorców i otoczenia regulacyjnego. Ponadto raport zawiera rekomendacje co do kierunków niezbędnych działań w zakresie szeroko rozumianego rozwoju przedsiębiorczości. Znaczenie przedsiębiorczości jako czynnika niezbędnego dla wzrostu gospodarczego i zatrudnienia znalazło odzwierciedlenie w Krajowym Programie Reform (KPR) na lata , będącym narodowym odpowiednikiem Strategii Lizbońskiej. Jednym z priorytetów zapisanych w KPR jest właśnie rozwój przedsiębiorczości. Innym wymiernym przykładem działań podejmowanych w ostatnich latach na rzecz przedsiębiorczości jest ustawa o swobodzie działalności gospodarczej z lipca 2004 r. Stanowiła ona niewątpliwie krok naprzód w realizacji zasady wolności gospodarczej, jednak nie wyeliminowała wszystkich barier, z którymi muszą borykać się przedsiębiorcy. Zgodnie z oczekiwaniami środowiska przedsiębiorców, w 2006 roku planowana jest dalsza, ustawowa eliminacja utrudnień w prowadzeniu działalności. 5

6 I. Makroekonomiczna sytuacja Polski w 2005 roku Stan gospodarki na poziomie makro jest z jednej strony wypadkową decyzji podejmowanych przez tysiące podmiotów gospodarczych, z drugiej zaś tworzy dla każdego z nich zewnętrzne warunki prowadzenia działalności, wpływając na uzyskiwane przez nie wyniki. W okresach dobrej koniunktury nawet przedsiębiorstwa o słabszej pozycji konkurencyjnej notują dobre wyniki finansowe, tymczasem w okresach stagnacji gospodarczej sytuacja wszystkich, także tych najlepszych przedsiębiorstw, pogarsza się. Dlatego zachowanie się agregatów makroekonomicznych, takich jak produkt krajowy brutto czy produkcja przemysłowa, jest pośrednią przesłanką do wyciągania wniosków o wynikach i warunkach działalności przeciętnego podmiotu gospodarczego. Po okresie stagnacji w latach , od początku 2003 roku obserwowano oznaki ożywienia gospodarczego. W kolejnych latach wzrost gospodarczy ukształtował się na poziomie 3,8% w 2003 oraz 5,3% w 2004 roku. W kolejnym roku zaobserwowany wzrost gospodarczy nie był tak silny i wyniósł 3,4%. Jednak wynik ten należy tłumaczyć tzw. efektem bazy. Lata były okresem spowolnionych procesów prywatyzacyjnych, co wpłynęło m.in. na zmniejszony napływ inwestycji zagranicznych. Wyniki ostatnich dwóch lat były już korzystniejsze. Napływ w wysokości 12,9 mld USD w 2004 r. oraz 7,7 mld USD w 2005 r. był wyraźnie wyższy niż w poprzednich 3 latach. Jednocześnie należy podkreślić, że decydujący wpływ na wyniki 2004 roku miały reinwestowane zyski 1. W 2004 roku ich wartość wyniosła 5,3 mld USD. Dowodzi to z jednej strony dobrej kondycji finansowej zagranicznych firm, a z drugiej, iż zagraniczne firmy decydują się na dalsze inwestowanie i poszerzanie zakresu swojej działalności w Polsce Od 2003 roku obserwowany jest znaczący wzrost obrotów handlu zagranicznego, a relatywnie wysokie tempo wzrostu eksportu notowano w 2005 roku. W całym 2005 roku dynamika eksportu była wyższa niż dynamika importu. Zmieniła się również struktura towarowa w handlu zagranicznym, na korzyść większego udziału towarów wysoko przetworzonych. Na rynku pracy zaszły pozytywne zmiany, nastąpiło wyraźne odwrócenie negatywnych trendów wzrostu bezrobocia oraz spadku zatrudnienia i aktywności. Jednak nadal Polska znacząco odbiega pod względem podstawowych wskaźników z zakresu rynku pracy od pozostałych krajów UE. Niewiele lepiej kształtuje się sytuacja pod względem produktywności pracy. Jednym z głównych problemów polskiej gospodarki pozostaje zły stan finansów publicznych. Wysoki deficyt budżetowy o charakterze strukturalnym wpłynął na narastanie długu w latach Odwrócenie tego trendu nastąpiło już w 2004 roku i było kontynuowane w 2005 roku. Doprowadziło to do poprawy sytuacji i jeszcze większej redukcji deficytu. 1 Reinwestowane zyski wylicza się wyłącznie w przypadku inwestycji bezpośrednich. Nie dotyczą one inwestycji portfelowych ani pozostałych inwestycji. Zgodnie z zasadami sporządzania bilansu płatniczego reinwestowane zyski są traktowane tak jakby zostały wypłacone inwestorowi bezpośredniemu i dopiero potem ponownie przez niego zainwestowane. Wynika to z faktu, że inwestor bezpośredni poprzez fakt posiadania znacznej części przedsiębiorstwa bezpośredniego inwestowania (co najmniej 10%) ma wpływ na decyzję o pozostawieniu w przedsiębiorstwie należącego do niego zysku. 6

7 Inflacja mierzona wskaźnikiem CPI 2 ukształtowała się w 2005 r. na niższym poziomie niż w poprzednim roku. Była też niższa niż w założeniach przyjętych w ustawie budżetowej. Do maja wskaźniki inflacji bazowej kształtowały się poniżej poziomu wskaźnika CPI. Do kwietnia wskaźnik CPI w ujęciu miesięcznym był wyższy niż w roku poprzednim. Od początku roku występował trend spadkowy cen w ujęciu miesięcznym z poziomu 3,7% w styczniu do 0,7% w grudniu. Oczekiwania inflacyjne rosły nieznacznie od września. Presję na ceny wywierały wzrastające ceny ropy naftowej na rynkach światowych. 1. Wzrost gospodarczy i jego czynniki Biorąc pod uwagę okres od 1996 roku, wzrost PKB w roku 2005 był wyższy jedynie od wyniku uzyskanego w latach stagnacji gospodarczej, która objęła lata Spowolnienie wzrostu gospodarczego do poziomu 3,4% było w znacznej mierze wynikiem porównywania danych z bardzo dobrymi wynikami w 2004 roku, kiedy miało miejsce ożywienie koniunktury, w szczególności związane ze wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej. Dlatego szybszy wzrost zaobserwowano dopiero w drugiej połowie roku, kiedy to tzw. efekt bazy nieco ustąpił. Wykres 1 Wzrost gospodarczy, konsumpcja i nakłady brutto na środki trwałe (zmiana % w relacji do analogicznego okresu roku poprzedniego) % Q Q Q PKB Spożycie zbiorowe Eksport Q Q Q Q Q Q Q Q Q Źródło: Opracowanie DAP MG 3 na podstawie danych GUS. Spożycie indywidualne Nakłady brutto na środki trwałe Wyraźnie odmienną niż w poprzednim roku rolę we wzroście odegrały poszczególne składniki zagregowanego popytu. W 2005 r., podobnie jak w latach poprzednich, podstawowym czynnikiem wzrostu był popyt krajowy, a kompozycja jego poszczególnych składników powróciła do tej sprzed akcesji. Wkład konsumpcji zarówno prywatnej, jak i zbiorowej we wzrost PKB pozostał na poziomie nieco niższym niż średnia z lat Należy jednak zauważyć, że nastąpiło znaczne zmniejszenie udziału spożycia indywidualnego w popycie. Wyraźnie spadła względna rola akumulacji, która, podobnie jak w latach , działała negatywnie na wzrost popytu krajowego. Jest to wynikiem ujemnego wpływu kategorii zapasy, co potwierdza wykorzystywanie przez przedsiębiorstwa zgromadzonych rezerw w poprzednim roku. Odwrotnie zachowywał się Q Q Q Q Q Q Q Q Consumer Price Index indeks cen towarów i usług konsumpcyjnych. Departament Analiz i Prognoz Ministerstwa Gospodarki. 7

8 eksport netto, który miał dodatni wpływ na wzrost gospodarczy, w przeciwieństwie do roku poprzedniego. Warto podkreślić że wolniejsze tempo wzrostu PKB w dwóch pierwszych kwartałach 2005 roku należy tłumaczyć znacznie szybszym tempem wzrostu w analogicznym okresie roku W wyniku tego w drugim kwartale notowany był spadek popytu krajowego, w następstwie znacznego spadku akumulacji w tym okresie, którą częściowo zrekompensował wzrost spożycia. Należy zwrócić również uwagę na istotne zwiększenie zapasów w okresie przedakcesyjnym, które rzutuje na kształtowanie się dynamiki w roku następnym. Stopniowo przyspieszało spożycie indywidualne, co było efektem wzrostu dynamiki realnych dochodów do dyspozycji ludności, w wyniku obniżającej się inflacji. Ponadto wpływ na przyspieszenie mogła mieć tendencja wzrostowa w zakresie kredytów konsumpcyjnych dla gospodarstw domowych. W efekcie tempo wzrostu dochodów do dyspozycji gospodarstw domowych przewyższało dynamikę spożycia indywidualnego. Wykres 2 Dekompozycja popytowa wzrostu PKB Spożycie indywidualne Spożycie zbiorowe Akumulacja brutto Eksport netto PKB względem analogicznego kwartału roku poprzedniego Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Źródło: Opracowanie DAP MG na podstawie danych GUS. W kontekście roli akumulacji brutto jako czynnika wzrostu w roku 2005 należy podkreślić wkład, jaki w I połowie 2004 roku wniósł wzrost zapasów, które tworzone były w związku z obawami o wzrost cen po akcesji, jak i na skutek oczekiwanych zmian stawek VAT. Do przełamania negatywnych tendencji w zakresie inwestycji doszło dopiero w drugiej połowie 2004 roku. Po obniżeniu dynamiki inwestycji na początku 2005 roku, z kwartału na kwartał sytuacja poprawiała się i nakłady brutto na środki trwałe rosły. Przyspieszając pod koniec roku, zanotowano jeszcze lepszy wynik niż pod koniec roku W układzie rocznym wzrost inwestycji był porównywalny (6,4-6,5%). Zmiany w strukturze popytu krajowego i zagranicznego pozostają w ścisłym związku z rolą, jaką we wzroście na przestrzeni kolejnych lat odegrały poszczególne sektory gospodarki. Na uwagę zasługuje przede wszystkim to, że w roku 2005, podobnie jak w okresie całego dziesięciolecia, dodatni wkład we wzrost PKB wniósł dynamicznie rozwijający się sektor usług rynkowych. Sektor ten, będąc liczącym się sektorem odpowiedzialnym za wzrost wartości dodanej brutto nawet w okresie stagnacji gospodarczej lat , utrzymał tę rolę także w roku Znacznie silniejszy niż w latach wkład we wzrost nastąpił natomiast ze strony przemysłu. Wkład przemysłu we wzrost był w IV kwartale nawet większy Q Q Q Q Q Q Q Q

9 niż usług, ze względu na wyższą dynamikę wartości dodanej brutto w przemyśle (7,8% wobec 3,6% w sektorze usług rynkowych), spowodowaną wzrostem spożycia i znacznym wzrostem inwestycji (10,1%). Wykres 3 Dekompozycja sektorowa wzrostu PKB względem analogicznego kwartału roku poprzedniego 10 Przemysł Usługi rynkowe Podatki od produktów netto Budownictwo Pozostałe sektory -2 Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Źródło: Opracowanie DAP MG na podstawie danych GUS. Załamanie się inwestycji w okresie stagnacji gospodarczej, będące główną przyczyną ujemnego wkładu budownictwa we wzrost PKB w latach , zostało zahamowane, i w latach zanotowano niewielki dodatni wkład tego sektora we wzrost PKB. W 2005 r. skala wzrostu wartości dodanej brutto w budownictwie była większa niż przed rokiem (6,7% wobec 1,8% w 2004 r.). Największe wzrosty nastąpiły w II i III kwartale, odpowiednio 11% i 8,2%, co może świadczyć o ożywieniu w tym sektorze gospodarki. Dekompozycja sektorowa wzrostu oddaje istotę przemian jakościowych i ilościowych w gospodarce polskiej w ostatnich latach, a w szczególności coraz większą rolę, jaką pełnią w niej przedsiębiorcy działający w usługach i przemyśle, szczególnie szybko zwiększający swoją produktywność i konkurencyjność. Wskazuje ona jednocześnie na znaczenie czynników cyklicznych, a zwłaszcza wahań inwestycji, dla takich sektorów jak budownictwo czy przemysł. Interpretacja ta potwierdzona jest przez analizę źródeł wzrostu gospodarczego dokonaną w oparciu o dekompozycję Solowa. Wynika z niej, że po roku 1992 największą rolę we wzroście odegrały nie przyrosty nakładów czynników produkcji, lecz przede wszystkim wzrost ich wydajności. Niemal 60% wzrost całkowitej produktywności kapitału i pracy w latach 90. odzwierciedla skalę przemian, jakie dokonały się w strukturze polskiej gospodarki. Poprawa miała miejsce zarówno w zakresie jakości czynnika kapitału, jak i pracy, wyrażając się we wzroście ogólnego poziomu wykształcenia, kulturze i organizacji pracy. Wkład czynnika kapitału we wzrost PKB był w całym tym okresie dodatni, niemniej jednak rola jego była niewielka. Z kolei czynnik pracy oddziaływał ujemnie na wzrost gospodarczy, co było konsekwencją spadku liczby pracujących, szczególnie silnego w latach Q Q Q Q Q Q Q Q

10 Ramka 1 Krajowy Program Reform na lata Krajowy Program Reform na lata został zaakceptowany przez Radę Ministrów 27 grudnia 2005 r. i następnie przekazany do Komisji Europejskiej. Krajowy Program Reform na lata jest dokumentem przedstawiającym działania, jakie polski rząd zamierza podjąć dla realizacji odnowionej Strategii Lizbońskiej. W KPR uwzględniono cele określone w Programie Działania Rządu Premiera Kazimierza Marcinkiewicza Solidarne Państwo, jak również, ze względu na ramy czasowe, cele określone w Narodowym Planie Rozwoju Dokument podzielony jest na trzy obszary: makroekonomiczny, mikroekonomiczny i rynku pracy - zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej, sformułowanymi pod adresem KPR do wszystkich krajów członkowskich. W ramach tych obszarów w polskim KPR wskazano 6 priorytetów, wynikających z obecnych uwarunkowań społeczno-gospodarczych i kluczowych wyzwań jakie stoją przed polską gospodarką. Głównym celem KPR jest utrzymanie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego sprzyjającego tworzeniu nowych miejsc pracy z zachowaniem zasad zrównoważonego rozwoju. Czynnikami umożliwiającymi ten wzrost będą m.in. dynamiczny eksport oraz inwestycje krajowe i zagraniczne, dla których Polska przewiduje pełne otwarcie. Zintensyfikowanie inwestycji infrastrukturalnych i mieszkaniowych umożliwi wzrost zatrudnienia i zmniejszanie poziomu bezrobocia. Z kolei zwiększenie nakładów na naukę, badania i rozwój oraz na innowacje, sprzyjać będzie realizacji programu budowania społeczeństwa opartego na wiedzy, a inwestycje w kapitał ludzki poprawią zdolności adaptacyjne na rynku pracy. Zakłada się także wprowadzenie ułatwień prowadzenia działalności gospodarczej, m.in. likwidację obciążeń biurokratyczno-administracyjnych czy zwiększanie dostępu przedsiębiorców do kapitału. 2. Inwestycje W II połowie lat 90. bardzo szybki, ponad 20-procentowy, wzrost nakładów brutto na środki trwałe osłabiony został na skutek oddziaływania kryzysu rosyjskiego, a w okresie spowolnienia gospodarczego w latach doszło do znacznego obniżenia ich poziomu. Oznaki ożywienia inwestycyjnego można było zauważyć od II połowy 2003 roku, a dalsza odbudowa aktywności inwestycyjnej miała miejsce w kolejnych latach, jednak w nieco wolniejszym tempie niż oczekiwano. W roku 2005 nakłady brutto na środki trwałe wzrosły o 6,5% (w 2004 o 6,4%), wobec spadku średnio o 5% rocznie w latach Początek roku nie był tak optymistyczny, jak rok poprzedni, choć w ujęciu kwartalnym można było zaobserwować tendencję wzrostową. Dopiero w IV kwartale można mówić o ożywieniu inwestycyjnym (wzrost o 10,1%), tym bardziej, że IV kwartał roku poprzedniego również cechował się istotnym wzrostem inwestycji (8,6%). W 2005 roku wzrost nakładów inwestycyjnych sektora przedsiębiorstw (w podmiotach o liczbie pracujących powyżej 9 osób) średnio wyniósł 8,6%. Niewielkie opóźnienie inwestycji w cyklu jest zjawiskiem charakterystycznym dla wszystkich gospodarek rynkowych. Dzieje się tak m.in. dlatego, że przedsiębiorstwa na początku każdej wzrostowej fazy cyklu dysponują wolnymi mocami produkcyjnymi, pozwalającymi im na zwiększanie produkcji w sytuacji odradzającego się popytu, bez konieczności natychmiastowego inwestowania. W podobny sposób nie mogą one natychmiast wstrzymać, bądź rozpocząć inwestycji w sytuacji wystąpienia negatywnego lub pozytywnego nieantycypowanego szoku zewnętrznego, przez co ich reakcja na szoki jest na ogół nieznacznie spóźniona. 10

11 Wykres 4 Nakłady brutto na środki trwałe i PKB (zmiana % w relacji do analogicznego okresu roku poprzedniego) zmiana względem analogicznego okresu roku poprzedniego Stopa wzrostu PKB 1 Stopa zmian nakładów brutto na środki trwałe -15 Q Q Źródło: GUS. Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Q Utrzymująca się ostrożność inwestycyjna w 2005 roku była prawdopodobnie spowodowana niepewnością co do rozwoju gospodarczego kraju (kontynuacji jego tempa czy raczej spowolnienia) oraz kierunku dynamiki popytu wewnętrznego (która wahała się w pierwszych trzech kwartałach). Wynikała również z sprzecznych ocen skali wzrostu popytu zewnętrznego (niepewność co do skali i trwałości ożywienia gospodarczego w krajach UE-25), a także skali finansowania inwestycji ze strony środków dostępnych w ramach funduszy strukturalnych UE. Pomimo wzrostu inwestycji brutto, stopa inwestycji (liczona jako relacja nakładów brutto na środki trwałe do PKB) nieznacznie tylko poprawiła się i wyniosła w 2005 r. 18,2% wobec 18,1% w 2004 r. Było to znacznie mniej niż w czasie ożywienia inwestycyjnego w latach , a także mniej niż wynosi średnia stopa inwestycji w innych krajach, które wraz z Polską zostały członkami UE w roku Stopa oszczędności krajowych była natomiast nieco wyższa niż rok wcześniej, jednak nadal kształtowała się na niskim poziomie (ok. 18,6%). Tabela 1 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce (roczne napływy i ich udział w PKB) w mld USD 3,66 4,50 4,91 6,37 7,27 9,34 5,71 4,13 4,59 12,87 7,72 w % PKB 2,63 2,87 3,12 3,70 4,33 5,45 3,00 2,09 2,12 5,10 2,55 Źródło: Obliczenia DAP MG na podstawie danych NBP i GUS. Analizując sytuację w zakresie inwestycji, należy zwrócić uwagę na zależność między poziomem inwestycji krajowych a zapotrzebowaniem na kapitał ze strony sektora produkcyjnego. Niska stopa oszczędności krajowych w Polsce jest przyczyną powstania luki między oszczędnościami krajowymi a inwestycjami, co z kolei rodzi konieczność absorpcji oszczędności zagranicznych, w postaci inwestycji bezpośrednich, portfelowych czy kredytów. W 2005 roku luka między oszczędnościami krajowymi a inwestycjami była znacznie niższa niż w roku ubiegłym. Znaczna część oszczędności zagranicznych napływa do Polski w formie zagranicznych inwestycji bezpośrednich (BIZ). Udział inwestycji zagranicznych w PKB 11

12 wahał się od 2% do 5,5%. W 2005 r. napływ BIZ 4 do Polski wyniósł 7,72 mld USD. Był tym samym o 40% mniejszy od wyniku uzyskanego w zeszłym roku, jednak większy od uzyskanych w latach Od 2002 roku można zatem zaobserwować tendencję wzrostową, ze znacznym 100-procentowym wzrostem w roku 2004, w którym tak znaczny napływ inwestycji częściowo spowodowany był wstąpieniem Polski do UE, ale również wynikał z uwzględnienia w rachunkach reinwestowanych zysków. Wskazuje to na dobrą kondycję finansową zagranicznych inwestorów, ale również na to, iż zagraniczne firmy decydują się na dalsze inwestowanie i poszerzanie zakresu swojej działalności w Polsce. Wykres 5 Luka między oszczędnościami krajowymi a inwestycjami na tle bezpośrednich inwestycji zagranicznych w latach (% PKB) % 8 6 Luka między oszczędnościami krajowymi a inwestycjami Bezpośrednie inwestycje zagraniczne Źródło: Obliczenia DAP MG na podstawie danych NBP i PAIiIZ. Wykres 6 Napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich w latach BIZ (lewa oś) % PKB (prawa oś) 7,0 6, , , , , , ,0 Źródło: Obliczenia DAP MG na podstawie danych NBP i GUS Bezpośrednie inwestycje zagraniczne odgrywają znaczącą rolę nie tylko jako źródło kapitału inwestycyjnego uzupełniającego deficyt krajowych oszczędności. Przede wszystkim są one 4 W 2006 r. Polska Agencja Informacji i Inwestycji Zagranicznych zaprzestała publikowania wielkości napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski. Fakt istnienia kilku źródeł (NBP, PAIiIZ) informacji o inwestycjach zagranicznych, powodował liczne wątpliwości i pytania ze strony opinii publicznej. Dlatego też obie instytucje postanowiły przekazywać informacje tylko w określonym zakresie. Dane o napływie BIZ, jego strukturze i wartościach zobowiązań z tytułu zagranicznych inwestycji podaje NBP. Natomiast dane dotyczące napływu BIZ do Polski do roku 2003 pochodzą z PAIiIZ. 12

13 ważnym czynnikiem podnoszącym tempo modernizacji polskiej gospodarki. Nie do przecenienia na tym polu jest znaczenie inwestycji typu greenfield, które w 2004 roku stanowiły 58% wszystkich inwestycji zagranicznych (wobec 51% w 2003 roku). Tego typu inwestycje przyczyniają się nie tylko do tworzenia nowych miejsc pracy, ale także są źródłem napływu nowych technologii produkcji i technik zarządzania. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce odegrały również istotną rolę w procesach prywatyzacyjnych polskich przedsiębiorstw. W latach , w związku ze spowolnieniem prywatyzacji, napływ inwestycji zagranicznych z tego tytułu został w znacznym stopniu zahamowany. Już jednak w roku 2004, w którym doszło do znacznej intensyfikacji procesów prywatyzacyjnych, sytuacja ta uległa odwróceniu. Czynnikiem, który zwiększył skłonność inwestorów zagranicznych do lokowania kapitału w naszym kraju była integracja z Unią Europejską. Członkostwo w UE stanowi czynnik zwiększający zaufanie zagranicznych przedsiębiorców do polskiej gospodarki. W związku z tym w najbliższej przyszłości należy oczekiwać ożywienia działalności inwestycyjnej zagranicznych przedsiębiorców, zwłaszcza małych i średnich, którzy do tej pory obawiali się ryzyka związanego z prowadzeniem działalności w naszym kraju. 3. Handel zagraniczny i kurs walutowy Relacja eksportu i importu do PKB obrazuje stopień otwartości gospodarki, tzn. siłę jej związków z rynkami zagranicznymi. Tym samym wskazuje ona na stopień, w jakim dobra wytwarzane w kraju są w nim także konsumowane, a w jakim przeznaczane na eksport. Czynnikami silnie wpływającymi na stopień otwartości gospodarki Polski są jej stosunkowo duża powierzchnia i liczba ludności z jednej strony oraz relatywnie mały PKB z drugiej. W konsekwencji, ze względu na swoje rozmiary, gospodarka naszego kraju jest mniej otwarta niż gospodarki niewielkich państw o podobnym stopniu rozwoju, jak Węgry, Czechy czy Słowacja, a bardziej otwarta niż gospodarki krajów większych, takich jak Francja, Włochy, Wielka Brytania czy USA. Jednocześnie jednak, niższy PKB (a co za tym idzie wyższa specjalizacja w bardziej tradycyjnych sektorach) wymusza większy stopień otwartości niż ma to miejsce w porównywalnej pod względem powierzchni i ludności Hiszpanii. Warto jednocześnie zauważyć, że np. gospodarka niemiecka, będąca niekwestionowanym światowym liderem eksportowym, mimo swoich znacznych zasobów ludnościowych i terytorialnych cechuje się podobnym stopniem otwartości jak Polska, który jest jednak znacząco niższy niż w krajach małych o podobnym poziomie produktywności co Niemcy, takich jak np. Belgia. Tabela 2 Stopień otwartości wybranych gospodarek europejskich Eksport towarów i usług w relacji do PKB (w cenach bieżących) Import towarów i usług w relacji do PKB (w cenach bieżących) Francja 28,1 27,1 25,7 26,0 26,1 27,0 25,4 24,6 25,7 26,9 Hiszpania 28,5 27,3 26,4 25,9 25,4 31,0 29,3 28,6 29,7 30,6 Niemcy 34,8 35,7 35,7 38,0 40,2 32,8 31,2 31,7 33,1 35,2 W. Brytania 27,4 26,2 25,5 25,2 26,1 30,1 29,2 28,3 28,6 30,0 Włochy 27,1 25,7 24,6 25,3 26,3 25,7 24,8 24,0 24,6 26,4 Polska 27,1 28,7 33,4 37,6 37,0 30,7 32,1 35,9 39,6 37,4 Belgia 84,8 82,6 81,0 83,8 87,1 81,3 77,8 76,6 79,8 84,8 Czechy 66,5 61,5 62,2 71,2 72,8 69,0 63,6 64,4 71,7 70,7 Słowacja 73,4 71,7 77,7 76,8 78,7 81,5 78,9 79,2 79,5 83,0 Węgry 72,8 64,1 62,7 65,7 67,7 74,4 66,5 67,2 68,8 69,0 Źródło: Eurostat 13

14 Polska, podobnie jak Słowacja czy Niemcy, przeżywała w ostatnich kilku latach silny boom eksportowy prowadzący do znacznego wzrostu stopnia obecności polskich przedsiębiorstw na rynku światowym, a zwłaszcza europejskim. Rozpoczęty w 2003 roku wzrost obrotów handlu zagranicznego uległ dalszemu przyspieszeniu w 2004 roku. W 2005 eksport wyrażony w ujęciu towarowym w euro zwiększył się o 19,6%, import o 13,8% 5. Wobec szybszej dynamiki eksportu niż importu, dalszej poprawie uległ bilans wymiany towarowej naszego kraju (w przeliczeniu na euro deficyt obrotów handlowych wyniósł 9,7 mld euro). Tym samym utrzymana została obserwowana od kilku lat tendencja stopniowego równoważenia wymiany towarowej, świadcząca o wzroście konkurencyjności polskiej gospodarki i powolnym łagodzeniu jej silnego uzależnienia importowego. Na silne ożywienie w wymianie handlowej Polski w latach złożyło się kilka czynników. Dynamicznemu wzrostowi eksportu sprzyjała poprawa koniunktury w gospodarce światowej, a także dalszy wzrost konkurencyjności polskiej oferty towarowej. Poprawa jakości eksportu była w dużej mierze rezultatem działań restrukturyzacyjnych podjętych w wielu przedsiębiorstwach w latach , które doprowadziły do unowocześnienia i podniesienia jakości polskich towarów i usług. W konsekwencji przedsiębiorstwa polskie w coraz większym stopniu są zdolne do konkurencji na rynkach europejskich nie tylko (jak dotychczas) ceną, lecz także jakością, zaś wizerunek i marka polskich produktów wśród konsumentów zachodnich ulega ciągłej poprawie. Jednocześnie w 2005 roku doszło do obniżenia wskaźnika terms of trade do poziomu 100 wobec 105,3 w roku poprzednim. Było to przede wszystkim efektem wzrostu cen importowanych paliw. Warto również podkreślić pogarszające się warunki dla polskich eksporterów wynikające z umacniania się polskiej waluty. Wykres 7 Miesięczne obroty w handlu zagranicznym (w mln euro) mln zł eksport import saldo sty 02 mar 02 maj 02 lip 02 wrz 02 lis 02 sty 03 mar 03 maj 03 lip 03 wrz 03 lis 03 sty 04 mar 04 maj 04 lip 04 wrz 04 lis 04 sty 05 mar 05 maj 05 lip 05 wrz 05 lis 05 Źródło: GUS. W 2005 roku istotnie wzrósł import napojów i tytoniu oraz paliw mineralnych, smarów i materiałów pochodnych, co wynika w głównej mierze ze wzrostu cen ropy naftowej na rynkach światowych. Natomiast spadek importu odnotowano w grupie surowców niejadalnych (z wyjątkiem paliw), a także olejów, tłuszczów i wosków zwierzęcych 5 Dane ostateczne GUS; na podstawie tych danych wzrost eksportu wyrażony w zł wyniósł 6,1%, importu 0,8%, zaś wyrażony w dolarach odpowiednio 21,1% oraz 15,2% 14

15 i roślinnych. Spadł również import maszyn, urządzeń i sprzętu transportowego. Dodatkową presję na wzrost importu wywierało stopniowe ożywienie inwestycyjne w polskiej gospodarce, a także sytuacja na rynku walutowym. Znaczne wahania w obrocie handlu zagranicznego nastąpiły w połowie roku. Od maja utrzymywał się relatywnie wysoki import dóbr inwestycyjnych, a w III kwartale jego wartość wzrosła o 15%, natomiast w IV kwartale o około 30%. Za rosnącą aktywnością inwestycyjną przedsiębiorstw przemawia także utrzymujący się wzrost kredytów zagranicznych dla przedsiębiorstw, jednak nieco wolniejszy w drugiej połowie roku. Ze względu na obserwowaną aprecjację kursu złotego, wartość złotowa kredytów walutowych udzielonych przedsiębiorstwom spadała (w drugiej połowie 2005 roku spadek ten był wolniejszy). Wykres 8 Kształtowanie się kursu złotego względem euro i USD w latach ,0 1 USD 1 EUR 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 sty 01 mar 01 cze 01 sie 01 lis 01 sty 02 kwi 02 cze 02 wrz 02 lis 02 lut 03 kwi 03 lip 03 wrz 03 gru 03 lut 04 maj 04 lip 04 paź 04 gru 04 mar 05 maj 05 sie 05 paź 05 gru 05 Źródło: NBP. W roku 2005 dalszej poprawie uległa struktura towarowa polskiego handlu zagranicznego. Utrzymany został udział towarów wysoko przetworzonych, odzwierciedlając postępujące unowocześnianie polskiej oferty. Najistotniejszy wzrost, według szacunków MG, nastąpił w eksporcie broni i amunicji (o 295,9%) oraz olejów, tłuszczów i wosków zwierzęcych (o 148,2%). Znacznie wzrósł również eksport zwierząt żywych i produktów pochodzenia zwierzęcego (o 49,7%) oraz napojów i tytoniu (o 33,1%). Jednak udział tych grup w całości eksportu nie jest istotnie duży. Na uwagę zasługuje natomiast wzrost eksportu maszyn, urządzeń mechanicznych i elektrycznych, przyrządów optycznych i pomiarowych oraz sprzętu transportowego o 20,9% w stosunku do 2004 roku. Jego udział w całości polskiego eksportu wyniósł w ubiegłym roku 40,6%. Zgodnie z szacunkami MG eksport produktów rolno-spożywczych 2005 roku zwiększył się o 36,4%, umacniając o 1,2 pkt. proc. swój udział w strukturze eksportu (10,0% wobec 8,8% w 2004 r.). W 2005 r. odnotowano wzrost obrotów ze wszystkimi grupami krajów. Zwiększył się udział krajów rozwijających się oraz krajów Europy Środkowej i Wschodniej, natomiast obniżył się udział krajów rozwiniętych. Głównymi odbiorcami produktów rolno-spożywczych były kraje rozwinięte, zwłaszcza kraje Unii Europejskiej, a także kraje Europy Środkowo-Wschodniej, do których trafiło łącznie 88,0% eksportu tych towarów. Import produktów rolno-spożywczych rósł w tym okresie równie dynamicznie, jednak nieco wolniej niż eksport, co zaowocowało zwiększeniem dodatniego salda wymiany tych towarów. Nadwyżka ta nadal świadczy o dość silnej pozycji polskich przedsiębiorstw w handlu zagranicznym produktami rolno-spożywczymi. 15

16 W strukturze importu pozycję swoją umocniły towary z przeznaczeniem na zużycie pośrednie (wzrost z 62% do 64%), wśród których dominowały towary zaopatrzeniowe dla przemysłu oraz części i akcesoria do dóbr inwestycyjnych i środków transportu. W ostatnich miesiącach roku znacznie zwiększyły swój udział paliwa i smary nieprzetworzone. Udział w imporcie towarów z przeznaczeniem na dobra inwestycyjne obniżył się z 19,1% do 17,3%. Struktura geograficzna polskiego handlu zagranicznego odzwierciedla utrzymujące się tendencje unowocześniania i wzrostu konkurencyjności oferty towarowej polskich eksporterów. Zdecydowana większość polskiego eksportu znajduje odbiorców w krajach rozwiniętych (83,6% w 2005 r.), zwłaszcza w Unii Europejskiej, które to kraje stawiają największe wymagania jakościowe w stosunku do sprowadzanych towarów. Fundamentalne przemiany, jakie zaszły w polskim handlu zagranicznym w wyniku m.in. restrukturyzacji wielu polskich przedsiębiorstw oraz przy znaczącym udziale bezpośrednich inwestycji zagranicznych, doprowadziły do wzrostu konkurencyjności polskiego eksportu. Należy przypuszczać, że obserwowane w 2005 r. umacnianie złotego nie doprowadzi do istotnego osłabienia działalności eksportowej polskich przedsiębiorców. Jest to tym bardziej uzasadnione, że udział podmiotów z kapitałem zagranicznym w polskim eksporcie zbliża się do około 66%. Podmioty te w ramach macierzystych struktur zaopatrzenia i zbytu oraz przy stosunkowo znacznych ułatwieniach w dostępie do zewnętrznych źródeł finansowania charakteryzują się stosunkowo niewielką wrażliwością na okresowe fluktuacje kursów walutowych, a także znaczną elastycznością w działaniu na rynkach w warunkach gorszej koniunktury. 4. Rynek pracy Silne ożywienie gospodarcze roku 2004 nie pozostało bez wpływu na rynek pracy. Poprawę sygnalizował wzrost liczby pracujących oraz wskaźnika zatrudnienia (wzrost liczby pracujących o 180 tys., co oznaczało wzrost wskaźnika zatrudnienia o 0,3 pkt. proc.) Tendencja ta była kontynuowana w roku 2005, w którym liczba pracujących wzrosła o ok. 320 tys., a wskaźnik zatrudnienia o 0,8 pkt. proc. Jednocześnie, zmniejszyła się stopa bezrobocia (o 1,2 pkt. proc). W latach wzrost wskaźnika zatrudnienia miał miejsce jedynie w okresie najszybszego wzrostu gospodarczego z lat , przy czym każdorazowo był to wzrost znacznie niższy niż w 2005 r., który pod względem dynamiki liczby pracujących był najlepszym okresem po roku Należy jednak podkreślić, że mimo pozytywnych zmian w roku 2005, dystans do innych krajów UE pod względem wszystkich podstawowych charakterystyk rynku pracy jest nadal bardzo duży. Wskaźnik zatrudnienia pozostaje na najniższym poziomie w Unii Europejskiej, z kolei wskaźnik bezrobocia kształtuje się na najwyższym poziomie w UE. Taka sytuacja jest konsekwencją gwałtownych przeobrażeń, które zaszły na polskim rynku pracy w latach , gdyż jeszcze w 1998 r. wskaźniki zatrudnienia, aktywności i bezrobocia były porównywalne z wielkościami notowanymi w piętnastu krajach ówczesnej Unii Europejskiej oraz w innych krajach Europy Środkowej. W kolejnych latach doszło do gwałtownego spadku zatrudnienia, aktywności zawodowej i wzrostu bezrobocia, czego bezpośrednią przyczyną była tzw. druga fala transformacji, w znacznej mierze zainicjowana kryzysem rosyjskim w roku 1998, wzmocniona następnie przez stosunkowo głębokie spowolnienie gospodarcze lat oraz niekorzystne współoddziaływanie uwarunkowań demograficznych, strukturalnych i instytucjonalnych. 16

17 Tabela 3 Sytuacja na rynku pracy w latach w grupie wiekowej 15+ (średniorocznie) 6 Wyszczególnienie współczynnik 61,8 60,9 60,2 58,8 58,2 57,7 57,3 56,7 56,6 56,3 55,4 54,7 54,7 54,9 aktywności zawodowej wskaźnik zatrudnienia 53,5 52,3 51,5 50,9 51,0 51,2 51,3 48,8 47,5 46,1 44,4 44,0 44,3 45,2 stopa bezrobocia BAEL 13,5 14,0 14,4 13,3 12,3 11,2 10,6 13,9 16,1 18,2 19,9 19,6 19,0 17,7 stopa bezrobocia rejestrowanego na koniec roku 14,3 16,4 16,0 14,9 13,2 10,3 10,4 13,1 15,1 17,5 18,0 20,0 20,0 19,0 17,6 W 2002 r. nastąpiła korekta stopy bezrobocia rejestrowanego w oparciu o dane na temat populacji, ludności rolniczej i aktywności uzyskane z NSP. W tabeli dla 2002 r. podano wartość przed (18,0 proc.) i po korekcie (20,0 proc.). Źródło: Obliczenia DAP MG na podstawie danych BAEL, GUS. Wykres 9 Dynamika liczby pracujących (rok poprzedni=100) % W 2003 r. dynamika nieznacznie zaniżona na skutek zmian metodologicznych. Źródło: Obliczenia DAP MG na podstawie danych BAEL, GUS. Zjawiskiem utrudniającym powrót do pracy wielu osób jest znaczne wydłużenie się średniego czasu pozostawania osobą bezrobotną, co prowadzi do istotnego zmniejszania się kwalifikacji w wielu wypadkach i tak niewielkich osób pozostających bez pracy, a tym samym do spadku ich zatrudnialności w sytuacji ożywienia gospodarczego i wzrostu niedopasowań między popytem na pracę (ze strony przedsiębiorców) a podażą pracy (ze strony długotrwale bezrobotnych). W podobny sposób nastąpiła dekapitalizacja umiejętności osób, które nie stały się osobami bezrobotnymi, lecz wycofały się z rynku pracy zastępując dochód z pracy jednym ze świadczeń z systemu zabezpieczenia społecznego. W sytuacji ożywienia gospodarczego niedostateczna jakość kapitału ludzkiego niektórych grup społecznych pozostaje bardzo ważną barierą obniżającą mobilność zawodową i przestrzenną osób bezrobotnych oraz 6 7 Z uwagi na zmianę sposobu przeprowadzania badania BAEL w 1999 r., porównywalność danych sprzed 1999 r. z danymi z 1999 r. jest ograniczona. Ponadto ze względu na nieprzeprowadzenie badania w II i III kw r., dane dotyczące tego roku są danymi wyliczonymi z dwóch kwartałów. Współczynnik aktywności zawodowej to procentowy udział aktywnych zawodowo (osób pracujących oraz bezrobotnych) w ogólnej liczbie ludności danej kategorii (15 lat i więcej), wskaźnik zatrudnienia jest to procentowy udział pracujących w ogólnej liczbie ludności danej kategorii, natomiast stopa bezrobocia jest to procentowy udział bezrobotnych w liczbie aktywnych zawodowo. Bezrobocie rejestrowane obejmuje osoby, które zgodnie z ustawą o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu określane są jako bezrobotne i zarejestrowane w odpowiednim powiatowym urzędzie pracy. 17

18 zwiększającą niedopasowania kompetencyjne między zgłaszanym przez przedsiębiorców popytem na pracę a oferowaną przez osoby bezrobotne podażą pracy. Problemem rynku pracy są także bardzo duże nadwyżki siły roboczej na obszarach wiejskich. W końcu 2005 r. zarejestrowanych było prawie 1,2 mln bezrobotnych zamieszkałych na wsi. Stanowili oni 42,6% ogółu bezrobotnych. Powszechny Spis Rolny wskazuje jednocześnie na znaczną nadwyżkę osób pracujących w indywidualnych gospodarstwach rolnych (bezrobocie ukryte). W 2005 roku po raz pierwszy od siedmiu lat odnotowano wzrost przeciętnego zatrudnienia w sektorze przedsiębiorstw. Korzystne odwrócenie trendów na rynku pracy w 2005 r. nie musi świadczyć o trwałej poprawie sytuacji, choć wiele czynników wskazuje na to, że nie jest ona tylko i wyłącznie pochodną poprawy koniunktury. Świadczy o tym stale poprawiająca się jakość kapitału ludzkiego i nadal notowany wzrost produktywności. Ponadto niezwykle znaczące jest zatrzymanie spadku wskaźnika aktywności zawodowej, co może stanowić przesłankę świadczącą, z jednej strony, o zakończeniu intensywnej restrukturyzacji z lat , z drugiej zaś o zmniejszeniu (do pewnego stopnia) skali ucieczki w świadczenie w wyniku reform podjętych w obszarze zabezpieczenia społecznego. Wykres 10 Zatrudnienie i produktywność w 2004 roku Produktywność pracy na jednego zatrudnionego UE-25= ,0 150,0 140,0 130,0 120,0 110,0 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 PL MT HU IT SK GR BE LU FR UE-15 UE-25 ES IE LT EE LV CZ Źródło: Opracowanie DAP MG na podstawie danych Eurostat structural indicators. SI DE AT FI CY PT 30,0 50,0 55,0 60,0 65,0 70,0 75,0 80,0 Wskaźnik zatrudnienia w % Ramka 2 Luka zatrudnieniowa między Polską a UE-15 8 W Polsce, zjawiska jakie ilustruje sektorowa dekompozycja luki zatrudnieniowej, to przede wszystkim: - znaczne różnice w zatrudnieniu w rolnictwie spowodowane rozdrobnioną strukturą agrarną i dużo niższą produktywnością tego sektora, - niskie zatrudnienie w przemyśle wynikające z niewielkiego stopnia uprzemysłowienia wielu regionów oraz niska produktywność wywołana wewnętrzną strukturą sektora, gdzie niskoproduktywne branże mają znaczny udział, - niskie zatrudnienie w usługach dla biznesu, związane z małym zatrudnieniem i niską produktywnością w przemyśle, - niskie zatrudnienie w usługach dla ludności, wynikające z niewystarczającej siły nabywczej gospodarstw domowych wywołanej m.in. przez nieproduktywność w rolnictwie, - preferencje i możliwości alokacji środków publicznych wpływających na zatrudnienie w edukacji, nauce i ochronie zdrowia, znacznie różniące się od tych występujących w krajach UE-15. UK SE NL DK 8 Zatrudnienie w Polsce, Ministerstwo Gospodarki i Pracy

19 5. Koszty pracy Koszty pracy są istotnym elementem decydującym o zdolności konkurencyjnej przedsiębiorstw w średnim i długim okresie. Na koszty pracy składają się z jednej strony wynagrodzenia netto, z drugiej zaś narzuty na płace ze strony podatków i składek na ubezpieczenia społeczne. Należy przy tym podkreślić, że koszty pracy na poziomie poszczególnych przedsiębiorstw oraz gospodarki jako całości są przede wszystkim pochodną produktywności pracy determinującej poziom wypłacanych wynagrodzeń, podczas gdy pozapłacowe koszty pracy (wraz z innymi podatkami w tym także podatkami pośrednimi) wpływają raczej na strukturę i wielkość zatrudnienia niż na całkowity poziom kosztów pracy. Dla konkurencyjności poszczególnych przedsiębiorstw oraz gospodarki jako całości, większe znaczenie niż same koszty ma relacja między produktywnością pracy a kosztami pracy. Wykres 11 Relacja między produktywnością a przeciętnym miesięcznym kosztem pracy w krajach UE (rok 2003) Produktywność na pracującego (UE-25=100) Niderlandy Portugalia Włochy Bułgaria Źródło: Eurostat. Łotwa Estonia Litwa Czechy Słowacja Węgry Rumunia Polska Grecja Słowenia Cypr UE-15 Malta Finlandia strefa euro Hiszpania UE-25 Francja Niemcy Miesięczny przeciętny koszt pracy (UE-25=100) Z jednej strony koszty pracy w Polsce kształtują się na relatywnie niskim poziomie w relacji do innych krajów UE 9. Z drugiej strony koszty pracy wynikające z obciążeń podatkowych i parapodatkowych tworzą barierę ograniczającą wzrost zatrudnienia w Polsce. Zwiększenie presji na płace (i koszty pracy) stwarza problemy na rynku pracy przede wszystkim dla grup o niskiej produktywności i o niskim potencjale jej wzrostu, tzn. dla osób niewykwalifikowanych i części osób starszych, w pewnym stopniu także dla osób młodych, bez doświadczenia zawodowego, wchodzących na rynek pracy. Dla tych grup zbyt wysokie koszty pracy, wynikające przede wszystkim z obecnej konstrukcji systemu ubezpieczeń społecznych i (w mniejszym stopniu) systemu podatkowego, stwarzają istotną barierę utrudniającą wzrost legalnego zatrudnienia, potęgując presję na podejmowanie przez nie pracy w szarej strefie oraz emigrowanie do krajów Unii. Dania 9 Zagadnienie to powinno być jednak rozpatrywane w kontekście równie niskiego poziomu produktywności. Pomimo stopniowej poprawy relacji przeciętnej produktywności do kosztów pracy, która wynika z szybszego w ostatnich latach wzrostu produktywności pracy od realnego wzrostu wynagrodzeń, to jest ona gorsza od przeciętnej w UE. Świadczy to o niskiej konkurencyjności. Potwierdza to również wyższy od przeciętnego w państwach unijnych udział wynagrodzeń w wartości dodanej, determinowany przez nadal wysokie znaczenie w polskiej gospodarce sektorów o wysokiej pracochłonności. 19

20 Wykres 12 Klin podatkowy w Polsce i innych krajach UE w 2004 roku 10 % Belgia Szwecja Niemcy Polska Czechy Turcja Włochy Węgry Rumunia Łotwa Litwa Słowenia Dania Estonia Słowacja Finlandia Austria Holandia Eu-25 Eu-15 Bułgaria Grecja Norwegia Hiszpania Francja Portugalia Luksemburg Wlk.Brytania Szwajcaria Islandia Cypr Malta Irlandia Źródło: Eurostat. Negatywne oddziaływanie pozapłacowych kosztów pracy na zatrudnianie osób o najniższych kwalifikacjach wynika jednak przede wszystkim ze współzależności między wysokością narzutów na płace, a wysokością i dostępnością transferów socjalnych. Świadczenia społeczne, współfinansowane z tych składek, stanowią bowiem szczególnie atrakcyjne źródło dochodu dla osób o niskich kwalifikacjach. Stopa zastąpienia obliczona jako stosunek potencjalnie osiągalnego dochodu ze świadczeń a płacą netto jest dla osób o niskich kwalifikacjach szczególnie wysoka, stanowiąc tym samym istotny bodziec do ich wcześniejszej dezaktywizacji i ucieczki w rentę. Pierwotne znaczenie ma w tym wypadku wysokość, a przede wszystkim dostępność świadczeń, a nie sposób ich finansowania. W ciągu ostatnich lat nie doszło do większych zmian w systemie podatkowym oraz w finansowaniu systemu zabezpieczenia społecznego, a co za tym idzie zmiany w zatrudnieniu i bezrobociu nie były bezpośrednio wywołane przez system podatkowy. Jednocześnie udział obciążeń podatkowych i parapodatkowych w kosztach pracy (tzw. klin podatkowy) pozostaje znaczny i należy do jednego z wyższych w Europie. Warto również zauważyć, że jego specyfika (mniej niż proporcjonalny wzrost wraz ze wzrostem uposażeń 11 ) wskazuje na znaczną skalę opodatkowania również osób o najniższych wynagrodzeniach Dla osoby samotnej osiągającej 2/3 przeciętnego wynagrodzenia. Zasadniczą część kosztów pracy obok samego wynagrodzenia netto stanowią składki na ubezpieczenie społeczne płacone przez pracodawcę i pracownika. Rola podatku dochodowego jest w niższych przedziałach dochodowych nieznaczna. 20