EDYTA STEIN Część 2: Pisma

Transkrypt

1 Francisco Javier Sancho Fermín OCD EDYTA STEIN Część 2: Pisma Materiały uzupełniające do wykładu monograficznego w Instytucie Duchowości Carmelitanum FLOS CARMELI 2010

2 Biblioteka Carmelitanum Nr 11 Tytuł oryginału: 100 fichas sobre Edith Stein Copyright by FLOS CARMELI Redaktor prowadzący: Wojciech Ciak OCD Tłumaczenie: Maksymilian Drozdowicz Konsultacja naukowa: Małgorzata Grzywacz Korekta: Barbara Ksit Imprimi potest: Roman Jan Hernoga OCD, prowincjał Warszawa, r., L. dz. 53/P/2010 Wydawca: Flos Carmeli Sp. z o.o. Wydawnictwo Warszawskiej Prowincji Karmelitów Bosych ul. Działowa 25; Poznań tel.: Druk: ESUS POZNAŃ ISBN

3 SPIS TREŚCI Spis treści... 5 Wykaz skrótów ZAGADNIENIE WCZUCIA a. Proces redakcji...11 b. Struktura i treść PRZYCZYNOWOŚĆ PSYCHICZNA a. Proces redakcji...15 b. Struktura i treść JEDNOSTKA A WSPÓLNOTA a. Proces redakcji...18 b. Struktura i treść STUDIUM O PAŃSTWIE a. Proces redakcji...22 b. Schemat i treść WPROWADZENIE DO FILOZOFII a. Proces redakcji...25 b. Struktura i treść INNE PISMA FENOMENOLOGICZNE SPRZED CHRZTU a. O istocie ruchu...29 b. Natura, wolność i łaska PISMA FENOMENOLOGICZNE PO 1922 ROKU a. Co to jest fenomenologia?...33 b. Fenomenologia Husserla a filozofia św. Tomasza z Akwinu...33 c. Znaczenie kosmologiczne fenomenologii...34 d. La Phénoménologie PIERWSZE TŁUMACZENIA a. Edyta, tłumaczka...36 b. Pierwsze tłumaczenie...36 c. Erich Przywara i tłumaczenie Newmana...37 d. Pisma kardynała Newmana TŁUMACZKA ŚW. TOMASZA Z AKWINU a. Poznając św. Tomasza

4 Spis treści b. Przebieg pracy...41 c. Questiones disputatae de veritate...41 d. De ente et essentia RECENZJE I INNE FRAGMENTY...44 a. Recenzje ksiąŝek filozoficznych...44 b. Recenzje ksiąŝek pedagogicznych...45 c. Recenzje ksiąŝek z teologii i duchowości...45 d. Kilka fragmentów rękopisów KONFERENCJE O śyciu CHRZEŚCIJAŃSKIM...48 a. Edukacja eucharystyczna (Eucharistische Erziehung)...48 b. Misterium BoŜego Narodzenia (Das Weihnachtsgeheimnis)...49 c. ElŜbieta Węgierska: natura i nadprzyrodzoność w kształtowaniu świętości (Elisabeth von Thüringen. Natur und Übernatur in der Formung einer Heiligengestalt)...49 d. Ukształtowanie Ŝycia w duchu św. ElŜbiety (Lebensgestaltung im Geist der hl. Elisabeth)...50 e. śycie chrześcijańskie kobiety (Christliches Frauenleben)...50 f. Naturalność i nadprzyrodzoność w Fauście Goethego (Natur und Übernatur In Goethes Faust) KONFERENCJE NA TEMATY PEDAGOGICZNE...52 a. Prawda i jasność w nauczaniu i edukacji (Wahrheit und Klarheit im Unterricht und in der Erziehung)...52 b. Typy psychologii i ich znaczenie dla pedagogiki (Die Typen der Psychologie und ihre Bedeutung für die Pädagogik)...52 c. Na temat Walki o nauczyciela katolickiego (Der Kampf um der katholischen Lehrer)...53 d. Współpraca centrów zakonnych w formacji religijnej młodzieŝy (Die Mitwirkung der klösterlichen Bildungsanstalten an der religiösen Bildung der Jugend)...53 e. Teoretyczne podstawy społecznej pracy formacyjnej (Theoretische Grundlagen der sozialen Bildungsarbeit)...53 f. O koncepcji formacji (Zur Idee der Bildung)...54 g. Intelekt i intelektualiści (Der Intellekt und die Intellektuellen)...54 h. Nauczycielki formacji uniwersyteckiej i podstawowej (Akademische und Elementarlehrerin)...54 i. Sztuka macierzyńskiego wychowania (Mütterliche Erziehungskunst)..54 j. Trudne okresy czasu i formacja (Notzeit und Bildung)...55 k. Misja katolickiej studentki (Sendung der katholischen Akademikerin).55 6

5 Spis treści l. Formacja młodzieŝy w świetle wiary katolickiej (Jugendbildung im Licht des katholischen Glaubens) KONFERENCJE DOTYCZĄCE KOBIET a. Szczególna wartość kobiety dla Ŝycia narodu (Eigenwert der Frau in seiner Bedeutung für das Leben des Volkes)...56 b. Etos zawodów kobiecych (Das Ethos der Frauenberuf)...56 c. Fundamenty formacji kobiety (Grundlagen der Frauenbildung)...57 d. Misja kobiety (Die Bestimmung der Frau)...57 e. Powołanie męŝczyzny i kobiety w porządku natury i łaski (Beruf des Mannes und der Frau nach Natur- und Gnadenordnung)...58 f. Zadanie kobiety jako przewodniczki młodzieŝy ku Kościołowi (Aufgabe der Frau als Füherrin der Jugend zur Kirche)...58 g. Teoretyczne podstawy formacji kobiety (Theoretische Begründung der Frauenbildung) MOśNOŚĆ I AKT a. Odkrywając swe zadanie...60 b. Redagując dzieło...60 c. Ponowna próba objęcia katedry...61 d. Struktura i treść dzieła PROBLEMY FORMACJI KOBIETY a. Kontekst...63 b. Struktura...64 c. Treść STRUKTURA OSOBY LUDZKIEJ a. Kontekst...67 b. Struktura...67 c. Treść ANTROPOLOGIA TEOLOGICZNA a. Opracowanie...71 b. Struktura...72 c. Treść BYT SKOŃCZONY A BYT WIECZNY a. Opracowanie...75 b. Struktura dzieła...76 c. Treść TWIERDZA WEWNĘTRZNA

6 Spis treści a. Przyczyna powstania tego pisma...79 b. Struktura pisma...80 c. Treść FILOZOFIA EGZYSTENCJALNA MARTINA HEIDEGGERA...83 a. Edyta Stein i Martin Heidegger...83 b. Układ pisma i części...83 c. Treść LISTY...87 a. Prawie całe Ŝycie...87 b. Tematy...88 c. Adresaci...88 d. Przebogaty materiał DZIEJE PEWNEJ śydowskiej RODZINY...91 a. Przyczyna powstania tego pisma...91 b. Struktura...92 c. Treść INNE PISMA AUTOBIOGRAFICZNE...95 a. Jak wstąpiłam do Karmelu w Kolonii (Wie ich In der Kölner Karmel kam)...95 b. Testament...97 c. Ślub czynienia tego, co najbardziej doskonałe...97 d. śyciorys ROZWAśANIA DUCHOWE...99 a. Znaczenie i wartość...99 b. Pisma MODLITWA KOŚCIOŁA I INNE PISMA ZWIĄZANE Z KARMELEM a. Modlitwa Kościoła (Das Gebet der Kirche) b. Inne pisma związane z Karmelem POEZJE a. Poezja b. Wiersze napisane przez Edytę REKREACJE a. Gatunek literacki b. Bocian z dwoma niemowlętami c. Przed tronem Boga

7 Spis treści d. Ja jestem zawsze pośród was e. Te Deum Laudamus f. Nocny dialog g. Święty Archanioł Michał DIONIZY AREOPAGITA. DROGI POZNANIA BOGA a. Kontakt z Areopagitą b. Tłumaczka pism Dionizego Areopagity c. Drogi poznania Boga WIEDZA KRZYśA a. Edyta Stein i Jan od KrzyŜa b. Pisząc Wiedzę KrzyŜa c. Struktura i treść INNE: NEKROLOGI, NOTATKI, TŁUMACZENIA a. Nekrologi b. Zeszyty z notatkami i zapiskami c. Rozmaite tłumaczenia d. Przekłady liturgiczne

8 WYKAZ SKRÓTÓW ESGA ESW Edith Stein Gesamtausgabe [Wydanie pism zebranych Edyty Stein]. Na zlecenie Międzynarodowego Instytu im. Edyty Stein w Würzburgu pod redakcją Michaela Linsena OCD, współpraca naukowa Hanna Barbara Gerl-Falkovitz, Herder, Freiburg Basel Wien Edith Steins Werke [Dzieła Edyty Stein], red. Lucy Gelber, Romaeus Leuven OCD, Michael Linssen OCD, Archivum Carmelitanum Edith Stein, Editions Nauwelaerts, Louvain; Uitgeverij De Maas & Walter, Druten, Herder, Freiburg Basel Wien L E. Stein, Listy, [w:] OC I (cytujemy za: Święta Teresa Benedykta od KrzyŜa Edyta Stein, Autoportret z listów, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2003: L I Część pierwsza: ; L II Część druga: ; L III Część trzecia: Listy do Romana Ingardena. OC Edith Stein, Obras Completas, Monte Carmelo EDE El Carmen, Burgos Madrid Vitoria: I: Escritos autobiográficos y Cartas, 2002; II: Escritos fenomenológicos. En prensa; III: Escritos de filosofiá cristiana. En preparación; IV: Escritos antropológicos y pedagógicos, 2003; V: Escritos espirituales,

9 1. ZAGADNIENIE WCZUCIA a. Proces redakcji MoŜemy dokładnie prześledzić proces rodzenia się tego dzieła, poniewaŝ w autobiografii posiadamy bezpośrednią relację samej autorki na temat jego powstawania (por. OC I). Wiemy, Ŝe chodzi tu o jej pracę doktorską z filozofii. Na powstanie tej pracy wywarło wpływ środowisko szkoły fenomenologicznej. Kiedy Edyta decyduje się pisać doktorat przy współpracy z Husserlem (w 1913 roku) i omawia z nim sprawę, oboje zgadzają się co do tego, Ŝe będzie ona pracować nad tematem wczucia, tego aktu poznawczego, o którym Husserl wspominał w swych wykładach i który jeszcze czekał na jasne zdefiniowanie: Na wykładach o naturze i duchu Husserl nam mówił, Ŝe obiektywnego świata zewnętrznego moŝna doświadczyć tylko intersubiektywnie, tzn. jedynie przez mnogość poznających indywiduów, pozostających między sobą we wzajemnym porozumieniu. NaleŜałoby więc z góry załoŝyć doświadczenia innych indywiduów. [ ] Husserl nazwał to doświadczenie wczuciem [die Einfühlung], ale nie określił, na czym ono polega. Była to luka, którą naleŝało wypełnić: chciałam więc zbadać problem wczucia 1. Husserl, który zapoŝyczył to pojęcie od Theodora Lippsa, z zadowoleniem zaakceptował temat, ale pod warunkiem zamieszczenia przez Edytę studium porównawczego i historyczno-krytycznego dotyczącego tego pojęcia. Niestety, część ta się nie zachowała, poniewaŝ edycja pracy z 1917 roku ukazała się bez pierwszego rozdziału historycznego. 1 Cyt. za: Święta Teresa Benedykta od KrzyŜa Edyta Stein, Dzieje pewnej rodziny Ŝydowskiej oraz inne zapiski autobiograficzne, oprac. Maria Amata Neyer OCD, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2005, s

10 1. ZAGADNIENIE WCZUCIA Cały proces przygotowywania pracy doktorskiej, trwający jak się zdaje trzy lata, będzie bardzo nieregularny. Rzeczywiście Edyta będzie zmuszona do robienia długich przerw z róŝnych przyczyn: przygotowanie do egzaminu państwowego, początek wojny światowej i działalność jako wolontariuszki Czerwonego KrzyŜa, jej zobowiązanie do dawania lekcji łaciny w swej dawnej szkole itp. Jednak rezultat nie okaŝe się gorszy z powodu tych przerw. Jej praca nad doktoratem przedłuŝy się aŝ do 1916 roku. Wtedy to Husserl zostaje mianowany profesorem Uniwersytetu we Fryburgu i to tutaj Edyta będzie bronić swojej pracy 3 sierpnia 1916 roku. Otrzyma wówczas najwyŝszą ocenę z wyróŝnieniem. Aby dać się poznać, Edyta chciała opublikować to dzieło jak najszybciej. Sytuacja gospodarcza wcale nie była sprzyjająca w związku z kryzysem ekonomicznym spowodowanym działaniami wojennymi, co z kolei wpłynęło na bardzo duŝą podwyŝkę cen papieru. To zmusiło Edytę do zadowolenia się publikacją jedynie istotnej części dzieła, bez rozdziału początkowego historyczno-porównawczego studium dotyczącego pojęcia wczucia. Dzieło ukazało się w 1917 roku pod tytułem Zum Problem der Einfühlung (O zagadnieniu wczucia 2 ). Druk zlecono drukarni Weisenhaus z Halle. b. Struktura i treść Opublikowane dzieło składa się z trzech części: 1. Istota aktów wczucia 2. Ukształtowanie jednostki psychofizycznej 3. Wczucie jako zrozumienie osób duchowych. Pierwszą częścią jest studium istoty aktów wczucia, opierające się na metodzie redukcji fenomenologicznej biorącej za cel załoŝenie samej fenomenologii, a konkretnie wyjaśnienie, a w związku z tym ostateczną 2 W jęz. polskim zob.: Edyta Stein, O zagadnieniu wczucia, PrzełoŜyli Danuta Gierulanka i Jerzy Gierula, Wydawnictwo ZNAK, Kraków 1988, s

11 b. Struktura i treść podstawę wszelkiego poznania. Einfühlung (termin niemiecki, który tłumaczymy jako wczucie ), nie moŝna mylić ani z pamięcią, ani z wyobraźnią, ani z zewnętrzną percepcją, chociaŝ z kaŝdym z tych pojęć ma coś wspólnego. Wszystkie te świadectwa o przeŝyciach innych odsyłają do podstawowego gatunku aktów, których dziwne przeŝywanie się wyraŝa, a co my, po rozwaŝeniu wszystkich tradycji historycznych związanych ze słowem, chcemy oznaczyć jako wczucie. Jest to pierwszy cel, jaki sobie zakłada Edyta: dostrzec i opisać te akty w wielkiej ogólności istoty. Pierwsza część kończy się krytyczną konfrontacją z cudzymi teoriami pojmowania sformułowanymi przez Lippsa i Schelera. Ten ostatni będzie miał na uwadze notatki poczynione przez Edytę, publikując w roku 1931 swe studium Wesen und Formen der Sympathie (Istota i forma sympatii). Druga część dzieła jest poświęcona analizie wczucia jako problemu psychofizycznej konstrukcji jednostki. Jednostka psycho-fizyczna nie jest czymś prostym: stanowi wielopoziomowy kompleks : czyste Ja jako podmiot doświadczenia i jedność świadomości; dusza jako istotna część jednostki, jej jedności substancjalnej; ciało, z jakim jest złączona dusza i które przeŝywa się jako doświadczenie, jako moje ciało, a w związku z tym jako coś Ŝywego (Leib, a nie Körper). Przed ukończeniem tej części filozof boryka się z tematem relacji intersubiektywnych, zdolnością komunikacji z innym, moŝliwością wczuwania się. Zatem wczucie przejawia się jako forma intersubiektywnego doświadczenia, które umoŝliwia utworzenie świata obiektywnego. Trzecia część porusza problem osoby w odniesieniu do wczucia. Punkt wyjścia w interpretacji bytu osoby wydaje się być naturalistyczny, jednakŝe ta wizja posiada charakter całkowicie personalistyczny. Rzeczywiście Edyta kładzie akcent na świadomość jednostki jako tej, która stanowi przedmiot. W tym sensie w jej wizji świadomość rozumiana jest jako duch, a nie jako coś w porządku przyrodniczym. Wczucie porusza się na tym polu duchowym. Z punktu widzenia tego, co zakłada i oznacza to studium w Ŝyciu autorki, moŝemy wyciągnąć kilka wniosków: 13

12 1. ZAGADNIENIE WCZUCIA Istoty ludzkiej nie rozumie się inaczej, jak tylko jako byt duchowy, zdolny do wyjścia z siebie, do transcendencji. I ta transcendencja jest czymś fundamentalnym dla rozwoju bytu osoby, tak w związku z jej poznawaniem świata, innego, jak i poznawaniem samej siebie. Wczuwanie się ma fundamentalne znaczenie dla tego, aby człowiek uznał innych za podmioty doświadczenia, a nie jedynie za przedmioty. Ostatecznie problemem, który Edyta stara się rozwiązać, jest zagadnienie osoby jako podmiotu duchowego. Będzie to podstawą wszystkich jej późniejszych badań, w których pierwszoplanową rolę odegra zainteresowanie antropologiczne. 14

13 2. PRZYCZYNOWOŚĆ PSYCHICZNA a. Proces redakcji Dzieło zatytułowane Przyczynowość psychiczna (Psychische Kausalität) oraz Jednostka a wspólnota (Indyviduum und Gemenschaft) zostały opublikowane pod tym samym tytułem: Przyczynki dla filozoficznej podstawy psychologii i nauk humanistycznych (Beiträge zur philosophischen Begründung der Psychologie und der Geisteswissenschaften). Tu będziemy zajmować się jednak nimi oddzielnie, poniewaŝ uwaŝamy, Ŝe dzieła te moŝna traktować jako dwa studia autonomiczne. Przyczynowość psychiczna jest pierwszym studium, jakie napisze Edyta po ukończeniu pracy doktorskiej. Powstało ono juŝ w 1918 roku, jednak opublikowane zostało w 1922, w piątym tomie rocznika filozoficznego szkoły fenomenologicznej (Jahrbuch für Philosophie und phänomenologische Forschung). W pracy tej Edyta opisuje proces świadomości i róŝne procesy umysłowe, aby dojść do odkrycia ontologicznej podstawy przyczynowości. Opracowanie tego pisma wiąŝe się ze szczególnie krytycznym i znaczącym momentem historycznym w Ŝyciu Edyty. Praca w charakterze prywatnej asystentki Husserla nie spełniała jej oczekiwań i nie bez bólu w styczniu 1918 roku zdecydowała się zostawić tę posadę. Jedną z podstawowych motywacji, które prowadzą ją do podjęcia tej decyzji, jest potrzeba dalszej realizacji swych własnych badań. Od października 1916 roku Edyta pracowała jako asystentka Husserla. Jej podstawowa praca polegała na przeglądaniu zapisków mistrza, przepisywaniu ich i porządkowaniu w celu przygotowania materiału do publikacji. Tutaj Edyta miała okazję zgłębiać jeszcze bardziej myśl mistrza, czerpiąc z nich korzyść i sugestie dla swych dalszych studiów. W 1918 roku, po śmierci Adolfa Reinacha, zajmowała się równieŝ przygotowaniem jego dorobku. Mogła czytać i włączyć do swego dzieła 15

14 2. PRZYCZYNOWOŚĆ PSYCHICZNA niektóre z myśli z zakresu filozofii religii, jakie zajmowały Reinacha w ostatnich miesiącach jego Ŝycia. W czerwcu 1918 roku zajęta była w pełni przeglądaniem Przyczynowości psychicznej, która początkowo miała ukazać się w Jahrbuch Husserla, z okazji jego 60 urodzin (L I, 44). W ciągu letnich miesięcy 1918 roku poświęciła temu dziełu duŝo swego czasu, choć miała teŝ i inne zajęcia, uniemoŝliwiające jej pracę wyłącznie nad tym pismem: była to redakcja tomu poświęconego Reinachowi, korekta prac jego kolegów, pomoc Husserlowi w jego chorobie itp Począwszy od listopada, Edyta napotykała jeszcze większe trudności w pracy nad swym dziełem, poniewaŝ zaczęła zajmować się polityką (L III, 164). Pomimo tego okazuje wielką zdolność skupienia się i pracy, gdyŝ juŝ przed końcem roku 1918 wysyła studium do Monachium (L III, 173). Prawdopodobnie, w związku z tym, Ŝe minie wiele lat, zanim rzeczywiście zostanie ono włączone do Jahrbuch i opublikowane, Edyta dokona jeszcze pewnych korekt. Rzeczywiście niedługo potem, kiedy zacznie nową rozprawę, pojawi się u niej idea połączenia obu tych studiów pod jednym tytułem. b. Struktura i treść Dzieło składa się z pięciu wielkich części: 1. Przyczynowość w środowisku czystych przeŝyć 2. Rzeczywistość psychiczna i przyczynowość 3. śycie duchowe i motywacja 4. Bodziec i dąŝność 5. Związek między przyczynowością a motywacją. Na koniec dodaje rozbudowany apendyks omawiający dwie kwestie: moŝliwość dedukcji kategorii psychicznych, począwszy od idei ścisłej psychologii, i próbę Münsterbergera, aby stworzyć podwaliny psychologii ścisłej. 16

15 b. Struktura i treść W tym dziele Edyta stawia sobie za cel opisanie procesu świadomości, tak jak postrzega to ona jako fenomenolog, a takŝe aktów róŝnych procesów mentalnych jako odpowiedzi na bodziec, nabierania świadomości czynu, decyzji, motywacji itd. Na podstawie analizy fenomenologicznej, jakiej dokonuje Edyta, pojawia się w oczywisty i przekonujący sposób waŝność pojęcia przyczyny. Aby móc doświadczać przyczynowego procesu psychicznego i stać się świadomym, naleŝy posiadać wyŝszą siłę witalną, jaka znajduje się w duszy. Edyta Stein wprowadzi jasne rozróŝnienie między Ŝyciem zmysłowym i Ŝyciem duchowym. W ten sposób zdolna jest wyzwolić się z psychologii naturalizmu i otworzyć ją na fenomenologię. Dla Edyty psychologia oparta na materializmie pozbawiona jest elementu jakościowego i konstytuującego Ŝycie psychiczne. Akty, które uwaŝamy za właściwie ludzkie i nieinstynktowne, mają swe pochodzenie w czystym ja. Siła duchowa człowieka odnajduje swój pokarm w świecie wartości naturalnych, ale takŝe w Bogu i w innych ludziach. Najwłaściwszym punktem kulminacyjnym działalności ludzkiej jest stan spoczynku w Bogu, w którym wszelki smutek lub zmartwienie zanikają w pełnym ufności akcie oddania się Jemu. (To właśnie doświadczenie zmieniło radykalnie kierunek Ŝycia Edyty i stanowić będzie podstawę jej wyrzeczenia się, nie jako zwykły efekt łaski, ale jako pragnienie wpisane w ludzką psychikę). Temat motywacji, stanowiącej podstawę ludzkiego działania, pełnić będzie bardzo waŝną rolę w całym tym studium. W jej efekcie zapanowuje wolność, będąca czymś konstytutywnym dla istoty ludzkiej. 17

16 3. JEDNOSTKA A WSPÓLNOTA a. Proces redakcji Dzieło Jednostka a wspólnota (Individuum und Gemeinschaft) ściśle łączy się z poprzednim, a zgodnie z tym, na co juŝ wskazaliśmy, oba zostały opublikowane pod wspólnym tytułem. W tekście tym Edyta podejmuje temat wspólnoty społecznej i jej związku z jednostką. Próbuje ona w ten sposób ocalić wartość i rozróŝnienie na jednostkę i wspólnotę, zarówno w sensie politycznym, jak i społecznym. Pod względem historycznym dzieło to sytuuje się bezpośrednio po Przyczynowości psychicznej, którą Edyta ukończyła juŝ pod koniec 1918 roku. To obecne studium zrealizowane zostanie głównie w ciągu 1919 roku. W ostatnich miesiącach 1918 roku Edyta zdecydowała się aktywnie włączyć się do polityki. Była bardzo zatroskana z powodu sytuacji, której dotkliwie doznawały Niemcy, upokorzone po przegranej pierwszej wojnie światowej. W chaosie powstałym po zakończeniu wojny rodziły się rozmaite rewolucje, co równieŝ było przyczyną bardzo trudnej sytuacji politycznej i społecznej. Wiadomo, Ŝe główną misją, jakiej Edyta podejmuje się w tym czasie, jest uświadamianie kobiet i namawianie, aby korzystały ze swego prawa głosu. JednakŜe po kilku miesiącach Edyta zrezygnowała z tej działalności. Właśnie to egzystencjalne i intelektualne zamartwianie się zaistniałą sytuacją zostanie jasno odzwierciedlone w dziele, ukończonym juŝ we wrześniu 1919 roku. W jednym z listów do Ingardena, datowanym na 16 września 1919 roku, Edyta informuje: Mój wkład do księgi jubileuszowej powiększył się tymczasem o drugą rozprawę, zatytułowaną Individuum und Gemeinschaft [Jednostka a wspólnota] (echo działalności politycznej, która pochłonęła bez reszty kilka dobrych miesięcy mojego Ŝycia). Obydwie, ujęte razem pod tytułem Beiträge zur philosophischen Begründung der Psychologie und Geisteswissenschaften [Przyczynki do filozo- 18

17 b. Struktura i treść ficznego uzasadnienia psychologii i nauk humanistycznych], mają posłuŝyć mi teraz za materiał do pracy habilitacyjnej (L III, 180). Edyta podaje nam tutaj dwie waŝne informacje: pierwszą juŝ wskazaliśmy dzieło realizuje i kończy ona w 1919 roku; druga dotyczy celu, który sobie stawia objęcie katedry oczekując, Ŝe te dwa eseje posłuŝą jej za pracę habilitacyjną. Tego wymagano na uniwersytetach niemieckich od tych, którzy zamierzali przystąpić do konkursu o objęcie katedry. W tym samym liście do Ingardena Edyta pisze o tym, gdzie zamierza się ubiegać o to stanowisko: Czy z habilitacji coś wyjdzie, to jednak jeszcze wielkie pytanie. Husserl odrzucił a limine [od razu] przeprowadzenie, a nawet samą moŝliwość przeforsowania jej we Fryburgu. W czasie ostatniego semestru, ulegając namowom pani Reinach, układałam się w tej sprawie w Getyndze, w przyszłym miesiącu zamierzam teŝ złoŝyć tam swoje podanie. Rezultat jest jednak jeszcze bardzo niepewny, nastroje na wydziale są bowiem podzielone, [ ]. Brałam teŝ pod uwagę Kilonię [ ] (tamŝe, 180). Wiemy ponadto, Ŝe z racji samego bycia kobietą Edyta nie mogła przedstawić swej habilitacji. Ostatecznie wspomniane dzieło zostanie opublikowane w 1922 roku. b. Struktura i treść Dzieło jest podzielone na dwie wielkie części: 1. Tendencje w przeŝywaniu wspólnoty 2. Wspólnota jako rzeczywistość, jej struktura ontyczna. Tematem, jaki postanawia przestudiować Edyta, jest zagadnienie wspólnoty społecznej sprawa niecierpiąca zwłoki w momencie pisania. Za punkt wyjścia obiera sobie rozróŝnienie socjologa Ferdynanda Tönniesa: wspólnota społeczność, analizując, w jakim sensie jednostki wiąŝą się lub uczestniczą w tych formach społecznych. Społeczność pojmuje się tu jako mechaniczną i racjonalną formę stowarzyszenia, zespół jednostek, gdzie kaŝdy stanowi opozycję dla innych, pojmowanych jako przedmioty. Wspólnota jest dla odmiany organiczną, naturalną i Ŝywą formą, 19

18 3. JEDNOSTKA A WSPÓLNOTA w której wszyscy uznają się za podmioty i gdzie więź opiera się na solidarności. W trakcie swych studiów Edyta w rozwaŝaniach posuwa się krok dalej. ZauwaŜa, Ŝe istnieje inny typ grup ludzkich, które nie mogą być zaszufladkowane stronniczo ani w jednej, ani w drugiej kategorii. Są stowarzyszenia, w których występuje mieszana forma spotykania się. We wspólnocie mogą mieć zastosowanie stowarzyszenia w celu realizacji jakiegoś celu, poniewaŝ faktycznie moŝliwa jest wspólnota bez stowarzyszenia. Przeciwnie, stowarzyszenie bez wspólnoty nie mogłoby funkcjonować ani utrzymać się przy Ŝyciu. Działanie jednostki zaleŝy takŝe od tego, jak umiejscawia się ona względem innych. Jeśli przyjmuje ona charakter wspólnotowy, jej działanie będzie miało na celu wspólne dobro. Jeśli dla odmiany przyjmuje charakter stowarzyszenia, dla tej jednostki inni, czyli grupa, stanowią zwykły środek lub narzędzie do realizacji jej własnych interesów. Trzy czynniki są fundamentalne dla wewnętrznego funkcjonowania wspólnoty: jednostka ze swym własnym doświadczeniem, wspólne doświadczenie oraz energia witalna, która jednoczy te doświadczenia. Rzeczywiście, Edyta poświęci wiele stronic tematowi energii witalnej wspólnoty. Wspólnota nie jest juŝ przedmiotem, ale podmiotem społecznym, pewnym my, które obejmuje wiele jednostek, gdzie kaŝdy jest uznany i zaakceptowany jako podmiot, to znaczy jako osoba z własnymi doświadczeniami oraz przeŝyciami. Dlatego moŝna mówić o pewnym wspólnym doświadczeniu wspólnoty, nawet kiedy opiera się na wielu tworzących ją jednostkach. Jednostka jednakŝe nie wyczerpuje się w swym istnieniu społecznym. W swoim wnętrzu posiada zawsze jedyną rezerwę Ŝyciowej bądź duchowej energii. Wspólnota i jednostka potrzebują się wzajemnie, aby móc istnieć. W jedności bytu osobowego naleŝy rozróŝnić: duszę, rozumianą tutaj jako ja indywidualne; ducha lub tendencję duchową będącymi tym, co prowadzi osobę ku światu obiektywnemu, ku temu, co jest poza nią samą oraz ku Ŝyciu innych podmiotów. Dlatego wspólnota jest w swej naj- 20

19 b. Struktura i treść głębszej istocie czymś, co wyrasta z realizowania się jednostki, która koniecznie musi wyjść z siebie samej. Najbardziej autentycznym środowiskiem tej realizacji jest wspólnota. Jedynie tutaj, gdy mamy juŝ do czynienia z autentyczną wspólnotą, wolność i indywidualność jednostki nie niszczą się, ale realizują. Implikacje i konsekwencje tego studium w jasny sposób odzwierciedlą się w całym myśleniu antropologicznym Edyty Stein. 21

20 4. STUDIUM O PAŃSTWIE a. Proces redakcji Ze względu na tematykę jest to właściwie kontynuacja poprzedniego dzieła, jednak tutaj Edyta podejmuje temat państwa. Prawdopodobnie dzieło to zredagowała między 1920 a 1921 rokiem, chociaŝ opublikowane zostało później, w 1925 roku. Pojawiło się opublikowane pod tytułem: Eine Untersuchung über den Staat (Studium o państwie) w tomie VII Rocznika Husserla Jahrbuch für Philosophie und phänomenologische Forschung. Troska Edyty Stein o osobę ludzką i rzeczywistość, jaka ją otacza, prowadzi ją do bezpośredniego zmierzenia się z tematem państwa. Wspomnieliśmy juŝ przedtem o jej działalności w dziedzinie polityki i to doświadczenie okazało się dla niej bardzo uŝyteczne przy pisaniu studium Jednostka a/i wspólnota. Pierwsze wieści o tym, Ŝe Edyta pracuje nad dziełem o państwie, pojawiają się w jej listach, a konkretnie ogłasza to Ingardenowi w liście z 9 października 1920 roku (L III, 198). Dwa miesiące później, 6 grudnia, zapowiada: zostaje mi jeszcze dość czasu na moją pracę o państwie, którą posunęłam juŝ znacznie do przodu (L III, 199). Wydaje się prawie niewiarygodna ta wielka działalność intelektualna, jaką rozwija Edyta w zaledwie trzy lata. Pomimo czasu poświęcanego wykładom w jej akademii filozoficznej we Wrocławiu, dokonuje korekt wersji z druku dzieł Reinacha, pomagając innym w korekcie i krytyce jego pism, a zostaje jej jeszcze czas na bardzo pogłębione studium. Wydaje się, Ŝe dzieło na temat państwa Edyta zakończyła w pierwszych miesiącach 1921 roku. Nie posiadamy wiadomości na ten temat aŝ do 30 sierpnia 1921 roku, dwa miesiące po jej decyzji wstąpienia do Kościoła katolickiego. TakŜe w tym przypadku informuje o tym listownie Ingardena: Moje Państwo zostało w Bergzabern. Pani Conrad chciała je 22

21 b. Schemat i treść w przerwach między zbiorami przeczytać i zrobić sobie zeń odpis (L III, 210). Jeśli okazuje się godną podziwu szybkość, z jaką wychodzą te studia spod pióra Edyty, to bardziej zaskakujący okazuje się sposób, w jaki sama je ocenia. W innym liście skierowanym do Ingardena, datowanym na 15 października 1921 roku, pisze: W kaŝdym razie, przez te ostatnie lata duŝo więcej Ŝyłam niŝ filozofowałam. Moje prace są zawsze jedynie odzwierciedleniem tego, czym zajmowałam się w Ŝyciu, bo jestem juŝ tak skonstruowana, Ŝe nie mogę się obejść bez refleksji (L III, 215). Patrząc na to, jakiej ewolucji podlegało jej Ŝycie po wstąpieniu do Kościoła katolickiego, wydaje się, Ŝe z pewnością Edyta nabrała oddechu, aby zastanawiać się. Ta produktywna dynamika jednak została zahamowana takŝe dlatego, Ŝe od zetknięcia się z Teresą w czerwcu 1921 roku 1 jej zainteresowania jak sama to stwierdza skupiły się na tym, aby w przyszłości podjąć pracę jedynie w dziedzinie filozofii religii (por. L III, 210). b. Schemat i treść To studium, czyli fenomenologiczne zbliŝenie do kwestii państwa, ułoŝy Edyta w dwuczęściowy, dobrze rozgraniczony schemat: 1. Struktura ontyczna państwa 2. Państwo z punktu widzenia wartości. Pierwsza część to wykorzystanie wniosków, do jakich Edyta doszła w swym poprzednim studium, Jednostka a wspólnota. Zaczyna ona od tego, Ŝe uwaŝa państwo za wspólnotę. Oznacza to, Ŝe pod względem struktury społecznej widzi w nim podstawowe podobieństwo do społeczeństwa i wspólnoty. Edytę zastanawia teŝ temat niezawisłości państwa. Na państwo, aby być dobrze zrozumianym, naleŝy patrzeć zarówno jako na naród, jak i na jednostki go stanowiące; na osoby, a nie na liczby. 1 Zob. na ten temat: F. J. Sancho Fermin OCD, Edyta Stein. Część 1: śycie, Flos Carmeli, Poznań 2009, s

22 4. STUDIUM O PAŃSTWIE Inną waŝną kwestią w analizie państwa jest jego stosunek do prawa. Państwo posiada swą rację bytu wyłącznie w niezawisłości, która opiera się na narodzie, na jednostkach. Stąd wynika jego władza ustanawiania praw i ochrony obywateli poprzez ustanawiane prawa. Państwo ma chronić obywateli, ale teŝ i strzec samego prawa. Wśród wielu innych elementów, jakie będzie analizować Edyta w swej pracy, specjalnego znaczenia nabierają kwestie poświęcone pochodzeniu i fundamentom państwa, tak samo jak granicom władzy państwowej. Edyta odrzuca koncepcję, aby to właśnie państwo tworzyło wolność osoby. Druga część pracy koncentruje się bardziej na kwestiach egzystencjalnych. Dla Edyty funkcją państwa jest chronienie i sprzyjanie wolności jednostek, poprzez ułatwianie więzi społecznych. RównieŜ w osobach mieści się moralność państwa, która nigdy nie moŝe zostać ustanowiona jego źródłem. Dlatego siła i wartość etyczna społeczeństwa zaleŝeć będzie od działania jednostek. Istnienie państwa spoczywa w rękach osób, a nie na odwrót. Zrozumiałym jest, Ŝe Edyta mówi tu o państwie wolnym i demokratycznym. Ostatni fragment Stein poświęca relacji państwa i religii. Wydaje się, Ŝe Edyta nie podziela opinii, aby państwo miało być całkowicie laickim. Państwo nie posiada ani duszy, ani nie jest bytem z własnym jestestwem, zdolnym do kochania lub przeŝywania jakiegokolwiek innego uczucia bądź cnoty. Jednak państwo jako takie posiada zdolność do słuŝenia jako siła napędowa wszystkiego, co dotyczy osób i jest dla nich fundamentalne: promowania kultury, edukacji, etyki i, oczywiście, jednej lub wielu religii. W całym tym dziele widać jasno, Ŝe Edytę zawsze zajmowała osoba ludzka, postrzegana we wszystkich jej aspektach. Z tego teŝ powodu autorka nie mogła odłoŝyć na bok jej wymiaru państwowego. 24