Polska i angielska terminologia dotycząca sarny w aspekcie translatologicznym. Polish and English Terminology Relating to Roe Deer in Translation

Transkrypt

1 INVESTIGATIONES LINGUISTICAE VOL. XXVIII, 2013 INSTITUTE OF LINGUISTICS ADAM MICKIEWICZ UNIVERSITY AL. NIEPODLEGŁOŚCI 4, , POZNAŃ POLAND Polska i angielska terminologia dotycząca sarny w aspekcie translatologicznym Polish and English Terminology Relating to Roe Deer in Translation Aleksandra Matulewska PRACOWNIA LEGILINGWISTYKI INSTYTUT JEZYKOZNAWSTWA aleksandra.matulewska@gmail.com Abstract The paper deals with Polish and English terminology relating to roe deer. It is a case study for translation purposes. The aim of the paper is to provide translators with translative equivalents at the level of terminology and collocations. First, a short outline of the Polish and English language of hunters is presented. Next, the author provides some insights into the pertinent terminology and collocations. Abstrakt Praca prezentuje polską i angielską terminologię dotyczącą sarny. Jest to studium badawcze przygotowane z myślą o tłumaczach, którzy dokonują przekładu tekstów na polowaniach dewizowych w Polsce. Najpierw krótko zarysowano problemy wynikające ze specyfiki polskiego i angielskiego języka łowieckiego, a następnie, omówiono terminologię i frazeologię dotyczącą jednego z najpopularniejszych gatunków łownych w Polsce sarny. 1. Wstęp Celem artykułu jest przedstawienie problemu przekładu polskiej terminologii łowieckiej na język angielski. Ze względu na ramy tekstu, materiał badawczy został ograniczony do terminologii dotyczącej sarny. Terminologia ta jest szczególnie istotna w komunikacji polsko-angielskiej ze względu na popularność polowań na rogacze wśród myśliwych z zagranicy. Wiele kół łowieckich w Polsce organizuje w swoich obwodach

2 Investigationes Linguisticae, vol. XXVIII polowania dewizowe, które są sprzedawane za pośrednictwem biur polowań zatrudniających do obsługi językowej tłumaczy ustnych. Co zatem powinien na temat terminologii łowieckiej dotyczącej sarny wiedzieć tłumacz języka angielskiego. 2. Polski język łowiecki Polski język łowiecki ma wielowiekową tradycję (Cygański 1584, Ostroróg 1618). Terminologia łowiecka pojawiała się w literaturze (Pan Tadeusz Adama Mickiewicza), prawie (zakaz polowania i odławiania turów żyjących w Puszczy Jaktowskiej wydany w XVII wieku) i pierwszych słownikach języka polskiego i polskiego języka łowieckiego (Kozłowski 1822). W 1917 r. ukazał się bilingwalny słownik języka niemieckiego (Niedbała 1917). Język łowiecki można zaliczyć do języków specjalistycznych bądź środowiskowych. Jest on stosunkowo hermetyczny i tylko nieliczne jednostki terminologiczne są używane w języku potocznym, często zresztą w innym znaczeniu niż w języku łowieckim (np. gach jako samiec zająca, byk jako samiec jelenia, itd.). Język ten cechuje także występowanie metafor (np. wieniec jako poroże samca jelenia), archaizmów (np. łowiec czyli myśliwy). Pojawiają się w nim także elementy religijne (np. polowanie hubertowskie polowanie ku czci św. Huberta, patrona myśliwych organizowane zazwyczaj około 3 listopada). Zasób leksyki łowieckiej szacuje się na około 3500 terminów, z czego około 1000 znalazło sie w słowniku Kozłowskiego (1822), 2500 w książce Hoppego (1980) pt. Polski język łowiecki i mniej więcej tyle samo w słowniku opracowanym przez tego samego autora (1970), w którym nie uwzględniono słownictwa zebranego przez Kozłowskiego (patrz. wstęp autorstwa Dynaka do reprintu słownika Kozłowskiego 1996). 3. Angielski język łowiecki Angielski język łowiecki należy rozpatrywać w odniesieniu do określonego obszaru geograficznego, gdyż kultura łowiecka, a co za tym idzie i język łowiecki wykazuje duże rozbieżności w tym zakresie. Jednym z przykładów takich różnic jest na przykład traperstwo, które stanowi podstawę kultury łowieckiej w Ameryce Północnej. Traperzy w literaturze pięknej byli przedstawiani jako twardzi, zahartowani mężczyźni (etos trapera). Z kolei z punktu widzenia polskiej kultury łowieckiej metody stosowane przez nich (łapanie zwierząt w sidła i wnyki) stanowią negatywnie postrzegane i niedozwolone techniki, klasyfikowane nie jako łowiectwo lecz jako kłusownictwo. Różnice występują także na terenie Europy. Niedawno zakazane (od 18 lutego 2005 roku na mocy Hunting Act 2004 [angielska Ustawa o polowaniach z 2004 r.]) w Anglii i Walii oraz Szkocji (w 2002 r. na mocy Protection of Wild Mammals (Scotland) Act [Szkocka ustawa o ochronie dzikich ssaków]) polowanie konno z psami na lisy (tzw. foxhunting), nie było praktykowane w Polsce. Ten rodzaj polowania jest jednak wciąż dozwolony w Północnej Irlandii. Wyraźne zróżnicowanie terminologiczne jest zatem w świetle licznych różnic kulturowych nieuniknione. Nie tylko terminologia dotycząca sposobu pozyskiwania 50

3 Aleksandra Matulewska: Polska i angielska terminologia dotycząca sarny w aspekcie translatologicznym mięsa i skór zwierząt łownych oraz narzędzi do tego celu wykorzystywanych wykazuje odmienności. Nawet na poziomie nazw gatunkowych można zaobserwować zróżnicowanie w uzusie terminologicznym. Ssak określany mianem łosia w języku polskim w Wielkiej Brytanii nazywany jest elk lub European elk, z kolei w Ameryce Północnej używa się terminu moose, a termin elk jest stosowany na określenie jednego z innych jeleniowatych. Autorce nie udało się ustalić zasobu leksykalnego ani brytyjskiego ani amerykańskiego języka łowieckiego, jednakże terminologia łowiecka ma wielowiekową tradycję, a zabytki, które dochowały się do naszych czasów datuje się nawet na czasy poprzedzające Wilhelma Zdobywcę (np. termin doe był w użyciu już około 1000 roku (por. Brander 1997: 62). Do naszych czasów dochowały się także słowniki terminologii sportowej i łowieckiej dla dżentelmenów z siedemnastego i osiemnastego wieku (Cox 1674, Pye 1778). 4. Leksykografia łowiecka Źródłem wiedzy o polskim języku łowieckim są leksykony (np. Krzemień 1986), słowniki encyklopedyczne (Hoppe 1970) i jednojęzyczne słowniki tematyczne (Jóźwiak, Biały 1994). Wydano także dwa słowniki dwujęzyczne języka łowieckiego (i) polsko-angielski (Witkowska 2010) i (ii) polsko-niemiecki (Żeromski 2006). Słownik polsko-angielski Witkowskiej (2010) jest pierwszą próbą leksykograficzną proponującą przekład polskiej terminologii łowieckiej na język angielski przyrodniczy i jako pierwszy słownik bilingwalny obejmujący tę parę języków niewątpliwie zasługuje na uwagę. Wszystkie te prace leksykograficzne można zaliczyć do grupy tzw. słowników grup społecznych i zawodowych. Ich cechą charakterystyczną jest to, że zawierają one leksykę typową dla konkretnych gwar środowiskowych bądź też zawodowych (Kania i Takarski 1984: , Handke i Rzetelska-Feleszko 1977:182, Urbańczyk 1964:30). Mogą one też zostać zaklasyfikowane jako słowniki specjalistyczne (naukowe, techniczne) i terminologiczne (Handke i Rzetelska-Feleszko 1977: , Urbańczyk 1964:30-31), gdyż język łowiecki spełnia kryteria stawiane językom specjalistycznym. Ponadto, dwa z wymienionych powyżej słowników są słownikami tematycznymi, czyli zbiorami pojęć i wyrażeń z jakiejś dziedziny wiedzy uporządkowanych według kryteriów ustalonych dla przyjętego przez autora bądź redaktora porządku pojęciowego. Pozostałe stosują porządek alfabetyczny. Na polskim rynku brak jest dostępu do angielskojęzycznych prac leksykograficznych dotyczących języka łowieckiego. Dostępne są głównie encyklopedie przyrodnicze. Obecnie wydano tylko jeden, wcześniej wspomniany, bilingwalny słownik łowiecki. Z kolei dwujęzyczne słowniki ogólne mogą zwieść tłumacza na manowce.

4 Investigationes Linguisticae, vol. XXVIII 5. Korpus badawczy Korpus badawczy stanowiła literatura dotycząca łowiectwa zawarta w bibliografii, a także brytyjska prasa łowiecka (tygodniki np. Shooting Times i miesięczniki np. The Field). Wykorzystano także wymienione w bibliografii źródła internetowe oraz informacje uzyskane od brytyjskich biur polowań. 6. Polska i angielska terminologia dotycząca sarny Sarna europejska (łac. Capreolus capreolus) to najmniejszy gatunek rodzimy należący do rodziny jeleniowatych (ang. deer), występujący w obszarach leśnych i polnych niemal całej Europy (Okarma, Tomek, 2008: 231, 234, Pielowski 1977). W języku angielskim gatunek ten nazywamy European roe deer, lub w skrócie roe deer a nawet roe rzeczownik ten w języku angielskim posiadający taką samą formę w liczbie pojedynczej np. A roe deer is a mammal. jak i mnogiej np. Roe deer have antlers. Ta sama zasada dotyczy rzeczownika roe, który ponadto często jest pisany wielką literą). Samiec nazywany jest kozłem lub rogaczem (ang. a buck, lub mniej idiomatycznie a male roe deer), samica to koza (ang. a doe, albo a female roe deer), a młode to koźlęta (ang. a fawn, a young lub a kid). Należy tu podkreślić, że rzeczownik kid jest używany do określenia młodych sarny, i nie stosuje się go do młodych innych gatunków jeleniowatych. Jak już wspomniano sarna należy do rodziny jeleniowatych i z wyglądu bardzo podobna jest do jelenia (łac. Cervus elaphus, ang. red deer) czy daniela (łac. Dama dama, ang. fallow deer), ale od obu gatunków odróżnia ją przede wszystkim wielkość jest najmniejsza z nich. Waży zaledwie kg, a jej wysokość w kłębie to najwyżej 75 cm. Dla porównania jeleń może ważyć od kg, a daniel kg (Okarma, Tomek, 2008; Pielowski, 1977). Bardzo często popełnianym błędem, wynikającym z braku wiedzy pozajęzykowej, jest traktowanie sarny jako samicy jelenia. Błąd ten można porównać do traktowania chomika jako samicy świnki morskiej. Sierść sarny nazywana jest w języku łowieckim suknią. Sarna latem ma suknię (ang. a summer coat, a summer pelage) koloru żółtawo-rudego. Suknia zimowa (ang. a winter pelage, a winter coat) staje się bardziej szara. Proces zmiany ubarwienia na wiosnę i jesienią nazywamy przefarbowywaniem wiosennym i jesiennym (ang. spring and autumn changing of coats, fraza werbalna: to change coats) (Lochman i in. 1987: 96-97). Na zadzie sarna ma biała plamę nazywaną lustrem (ang. a rump patch). W chwilach zagrożenia futro tworzące lustro powiększa się w wyniku zjeżenia się sierści. Dzięki temu lustro uciekającej sarny staje się bardziej widoczne dla reszty rudla (czyli stada), dając sygnał o zagrożeniu pozostałym osobnikom tworzącym stado. Nowonarodzone koźlęta mają cętki (ang. spots), które znikają po 2-3 miesiącach. Głowa (ang. a head) jest zakończona pyskiem nazywanym gębą (w języku angielskim używa się 52

5 Aleksandra Matulewska: Polska i angielska terminologia dotycząca sarny w aspekcie translatologicznym określenia dotyczącego pyska wraz z oczami czyli face), nozdrza to z kolei chrapy (ang. a muzzle). Oczy w języku myśliwych to świece (ang. eyes), a uszy to łyżki (ang. ears). Krótki ogon nazywany jest w języku polskim kwiatem (ang. a tail). Nogi nazywane są cewkami (ang. legs). Termin polski jest stosowany wyłącznie do określania kończyn tego jednego gatunku jeleniowatych. Cewki zakończone są racicami (ang. l. poj. a cloven hoof, l. mn. cloven hooves) i szpilami (także nazywanymi raciczkami ang. dew-claws). Często popełnianym błędem w języku polskim jest używanie zamiast terminu racice terminu kopyto lub zwrotu rozdwojone kopyto. W polskiej nomenklaturze łowieckiej kopyta są nazwą używaną tylko w odniesieniu do ssaków nieparzystokopytnych. Kozły mają tzw. pędzel lub wiecheć (Szałapak 2004: 87) czyli kępkę dłuższych włosów wokół napletka (ang. a [the hair-covered] penis sheath). Pędzel jest wyraźnie widoczny u dorosłych osobników widzianych z boku w postaci zwisającej kępki włosów na brzuchu. Z kolei kozy mają tzw. fartuszek (inaczej też nazywany szczotką (Szałapak 2004: 28)) czyli kępkę dłuższych włosów wokół sromu (ang. an anal tush lub mniej idiomatycznie caudal patch, lub potocznie a tuft of hair), którą widać gdy obserwuje się zwierze stojące tyłem. Sarny mają dobrze rozwinięty węch (ang. sense of smell) i słuch (ang. sense of hearing), natomiast niezbyt dobrze widzą (ang. poor eyesight). Pomimo tego jednak są w stanie zauważyć najmniejszy nawet ruch (ang. They can detect even the slightest physical movement). Sarny są roślinożercami (ang. herbivores). Mają stosunkowo niewielki żołądek i dlatego muszą żerować (ang. to feed on something) kilka razy w ciągu doby (Okarma, Tomek 2008: ). Samce latem żyją pojedynczo, jedynie kozy przebywają ze swoimi koźlętami (does are accompanied by their fawns). Zimą natomiast zbierają się w większe stada zwane rudlami (ang. family groups). Ruja sarny (ang. rut) przypada na lipiec/sierpień (Okarma, Tomek 2008: 234). O kozie w okresie rui mówi się, że jest grzejna (ang. a doe in oestrus) (Biały 1994:35). W tym czasie dominujące kozły (ang. stand bucks) przeganiają rywali ze swojego terytorium. U sarny występuje tzw. ciąża przedłużona (ang. delayed implantation lub embryonic diapause) zapłodnione jajo rozwija się w ciągu dwóch tygodni do stadium blastuli, która leży luźno w jamie macicy. Dopiero po 4-5 miesiącach, zwykle w styczniu, następuje implantacja zarodka w ścianę macicy i dalszy szybki rozwój zarodka (Okarma, Tomek 2008: 234). Młode zwykle przychodzą na świat w drugiej połowie maja i pierwszej połowie czerwca (Okarma, Tomek 2008: 234). Jajo w stadium blastuli to w języku angielskim a blastocyst. Leży on luźno w jamie macicy (it remains unattached to the uterus), a następnie następuje implantacja zarodka w ścianę macicy (ang. the embryo becomes implanted in the uterine wall). Sarny wydają szereg dźwięków, z których najbardziej znanym jest tzw. szczekanie (ang. bark) nazwane tak w języku polskim i angielskim ze względu na podobieństwo do szczekania psa. Jest to dźwięk ostrzegawczy,

6 Investigationes Linguisticae, vol. XXVIII także nazywany straszeniem (Jóźwiak 1994). Ponadto, można usłyszeć nawoływanie kozy skierowane do koźlęcia nazywane piskiem lub piskaniem (ang. pheeps oraz squeaks, to squeak). Kozły każdego roku nakładają poroże (ang. They regrow antlers lub renew antlers), nazywane też parostkami (ang. antlers) (Biały 1994: 33). Nie należy mylić poroża (ang. antlers) z rogami (ang. horns). Poroże jest pełne w przekroju i jest tworem kostnym, podczas gdy rogi są tworem tkanki rogowej i są puste w środku. Ponadto poroże rogacza (tzw. parostki czyli ang. roe deer antlers) jest nakładane i zrzucane (ang. to cast antlers, to shed antlers) co roku (Pasławski 1984: 14). Prawidłowe poroże jest złożone z dwóch tyk (ang. beams) z odnogami (ang. points lub tines lub prongs) skierowanych pionowo ku górze. Jest to również cecha morfologiczna pozwalająca na odróżnienie samca sarny od samca jelenia. Poroże jelenia bowiem ma kształt półokrągłych tyk skierowanych także ku górze lecz odchodzących na boki. Możemy mieć następujące typy tyk u kozłów: (i) tyka z trzema odnogami (ang. a three point antler lub a three point beam), (ii) tyka z dwoma odnogami (ang. a two point antler lub a two point beam), (iii) tyka bez odnóg (ang. a spike antler lub a spike lub an antler without points). Zasadniczo, w zależności od rodzaju nałożonych w danym roku tyk, można wyróżnić rogacze z następującymi typami parostków: (i) guzikarza (ang. a button buck lub a knob buck), czyli młodego silnego rogacza w pierwszym porożu, który nakłada tzw. poroże pierwiastkowe, wyglądające jak niewielkie guzkowate narośle (Jaczewski 1981: 79-80); (ii) szpicak (ang. a two spikes lub a spike buck lub a spike) czyli rogacza z krótkimi tykami bez odnóg (Biały 1994: 33-34); (iii) szydlarza (ang. a two spikes lub a spike buck lub a spike), czyli rogacza z długimi tykami bez odnóg przypominającymi szydła (Szałapak 2004: 127); (iv) widlarza lub widłaka (ang. a four-point buck lub a four point, a także a four-point head), czyli rogacza o tykach rozchodząch się (v) na dwie odnogi (Biały 1994: 33-34); i szóstaka (ang. a six-pointer buck lub a six-point buck lub a six point), czyli rogacza o tykach z trzema odnogami (Biały 1994: 33-34). Na odróżnienie poroża w formie szpicaka od szydlarza używa się też terminów short spike, dla tego pierwszego i long spike dla drugiego typu. Poroże typowego szóstaka jest złożone z dwóch tyk z trzema odnogami o następujących nazwach: (i) odnoga przednia (ang. a brow point), (ii) grot (ang. a top point), oraz (iii) odnoga tylna (ang. a back point). Całe poroże jest uperlone (uperlenie ang. pearling) i widoczne są na nim bruzdy (ang. grooves) czyli ślady po układzie krwionośnym za pomocą którego do poroża w okresie wzrostu organizm doprowadzał potrzebne substancje. U nasady poroże zwieńczone jest różą (ang. a coronet albo a burr). Róża jest osadzona na możdżeniu nazywanym także pniem (ang. a pedicle of skull). Możdżenie są wyrostkami czaski 54

7 Aleksandra Matulewska: Polska i angielska terminologia dotycząca sarny w aspekcie translatologicznym nazywanej czerepem (ang. a skull). Okazałe parostki nazywamy silnymi lub mocnymi (ang. fine antlers lub a fine head), a ich przeciwieństwem są parostki słabe (ang. weak antlers lub a small head). W okresie wzrostu poroże jest pokryte scypułem (ang. antlers are in velvet, także antlers are in growth). Po zakończeniu wzrostu poroża scypuł jest wycierany (ang. to clean antlers lub to fray antlers) (Lochman i in. 1987:97; Przybylski, Łabudzki, Kędzierski 2010: 114). Niekiedy można zobaczyć kozła z jeszcze nie do końca wytartym, obumarłym scypułem zwisającym z poroża (an. antlers are in tatters). W wyniku uszkodzeń mechanicznych, genetycznych czy innych zaburzeń wynikających np. z czynników środowiskowych może u rogaczy dojść do wykształcenia nieprawidłowego poroża (ang. malformed antlers lub a malformed head). Kozły z nieprawidłowym porożem nazywamy w języku polskim myłkusami (ang. a buck with malformed antlers) (Steliński 1957: 5-28). Najbardziej pożądanym, i najrzadziej spotykanym, typem takiego nieprawidłowego poroża jest tzw. perukarz (ang. a perruque head lub perruque antlers). Do innych typów deformacji należy zaliczyć np. poroże wielotykowe (tzw. wielotykowce czyli ang. supernumerary antlers), poroże zrośnięte różami (ang. antlers with coalescing coronets) czy np. poroże odmrożone (ang. frost-bitten antlers). Starzejące się kozły zaczynają wytwarzać coraz słabsze poroże tzw. poroże uwstecznione (ang. going back antlers lub retarded antlers). Kozły takie nazywamy wstecznymi (ang. a going back buck lub a retarded buck). Cechą charakterystyczną poroża uwstecznionego są tzw. daszkowate róże (ang. drooping coronets), które przypominają kształtem świece, po której ściekał wosk, tworząc opadający ku dołowi stożek. Często mówi się o rogaczach, że są w pierwszym porożu, drugim porożu, itd. W języku angielskim używa się z kolei zwrotu deer of the first head, deer of the second head, etc. Przy czym zwrot deer of the first head dotyczy rogacza w pierwszym roku życia. Niekiedy można usłyszeć zwłaszcza na terenach zachodnich kalkę z języka niemieckiego rogacz w pierwszej głowie, jednakże puryści językowi (np. prof. dr hab. Lesław Łabudzki) uważają ten zwrot za niepoprawny germanizm. Zwierzyna płowa w przypadku wykształcenia niepoprawnego poroża podlega tzw. odstrzałowi selekcyjnemu (ang. selective culling). Na zakończenie, należy jeszcze wspomnieć o tradycyjnym zwrocie używanym na powitanie i pożegnanie, którego używa się w Polsce. Jest to myśliwskie pozdrowienie Darzbór. Bardzo często można się spotkać z jego alternatywną pisownią rozłączną (zwłaszcza w nazwach kół łowieckich i na sztandarach), która jednak mimo uzusu zgodnie z normami ortograficznymi język polskiego jest niepoprawna. W języku angielskim używa się z kolei zwrotu Good Luck, Good Hunting, który powszechnie zapisuje się także w postaci skrótu GLGH. Poza tym utartym sformułowaniem można jeszcze spotkać inne formy pozdrowień myśliwskich w języku angielskim np. Have a good hunt!, Good hunting!,

8 Investigationes Linguisticae, vol. XXVIII Good luck hunting!, Good luck for your (nazwa gatunku zwierząt, na które myśliwy ma zamiar polować np. duck) Hunting!, itp. 7. Zakończenie Bez względu na to czy zaklasyfikujemy język łowiecki do języków specjalistycznych, czy też środowiskowych, niewątpliwie w przypadku przekładu tekstów ustnych i pisemnych w nich sformułowanych należy stosować zasady przekładu specjalistycznego. Język ten dąży do precyzji, jednakże nie jest wolny od terminów i wyrażeń synonimicznych (na przykład ogon bobra określa się jako plusk lub kielnia) czy wcześniej wspomnianych obrazowych metafor. Ponadto, polisemiczna terminologia łowiecka może zwieść niezaznajomionego z terminologią tłumacza, a w konsekwencji także odbiorcy przekładu na manowce (Kielar 1996). Bibliografia Biały, Kazimierz (red.) Podstawy łowiectwa. Warszawa: Wydawnictwo Łowiec Polski. Brander, Michael, The Language of the Field. Manchester: Carcanet. Cox, Nicholas, The Gentleman s Recreation. b.d. Cygański, Mateusz, Myślistwo ptasze. Handke, Kwiryna, Rzetelska-Feleszko, Ewa, Przewodnik po językoznawstwie polskim. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk. Hoppe, Stanisław, Słownik języka łowieckiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Hoppe, Stanisław, Polski język łowiecki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Roe-Deer.html r.htm Hunting Act Jaczewski, Zbigniew, Poroże jeleniowatych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Jóźwiak, Zygmunt, Biały, Kazimierz, Słownik podstawowych terminów łowieckich i ekologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Łowiec polski. Kania, Stanisław, Takarski, Jan, Zarys leksykologii i leksykografii polskiej. Warszawa. Kielar, B. Z., 1996, Na manowcach tłumaczenia tekstu prawnego: prawdopodobieństwo wywołania szoku kulturowego. [w:] Problemy komunikacji interkulturowej. Jedna Europa - wiele języków i wiele kultur, red. F. Grucza, K. Chomicz-Jung, Warszawa, s Kozłowski, Wiktor, Pierwsze początki terminologii łowieckiej. Warszawa. Kozłowski, Wiktor, Pierwsze początki terminologii łowieckiej. 56

9 Aleksandra Matulewska: Polska i angielska terminologia dotycząca sarny w aspekcie translatologicznym Wrocław: Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej. Krzemień, Marek, słów o łowiectwie. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej. Lochman, Josef i inni, Określanie wieku zwierzyny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Niedbała, Ludwik, Słownik polsko-niemiecki i niemiecko-polski najczęściej używanych wyrazów i zwrotów gwary myśliwskiej. Poznań: nakładem autora. Okarma, Henryk, Tomek, Andrzej, Łowiectwo. Kraków: Wydawnictwo Edukacyjno-Naukowe H2O. Ostroróg, Jan, Myślistwo z ogary. Pasławski, Tadeusz, Podręcznik selekcjonera zwierzyny. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Pielowski, Zygmunt, Das Feldreh Wild der Zukunft in der Agrarlandschaft. Beiträge zur Jagdwissenschaft und Wildforschen 10: Pielowski, Zygmunt, Sarna. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Protection of Wild Mammals (Scotland) Act Przybylski, Antoni, Łabudzki, Lesław, Kędzierski, Mariusz, Ocena wieku zwierzyny grubej przed strzałem. Piła: Wydawnictwo Zachodni Poradnik Łowiecki. Pye, Henry James, 1778 (1 st edition) (1807, 5 th edition.). The Sportsman s Dictionary. London: John Stockdale, Piccadilly. Steliński, Janusz, Odstrzał zwierzyny płowej. Poradnik myśliwego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Szałapak, Edward, Słownik myśliwski. Warszawa: Linia. Szałapak, Edward, Słownik myśliwego. Wrocław: Amia. Urbańczyk, Stanisław, Słowniki ich rodzaje i użyteczność. Wrocław- Warszawa-Kraków. Witkowska, Marta, Polsko-angielski słownik języka myśliwskiego. Warszawa: Wydawnictwo Łowiec Polski sp. z o.o. Żeromski B. Henryk, Słownik łowiecki polsko-niemiecki i niemiecko-polski. Wydawnictwo KANION