Rząd - Parzystokopytne Rodzina - Jeleniowate Rodzaj -Sarna Gatunek -sarna europejska

Transkrypt

1 Sarna Capreolus capreolus 1

2 SYSTEMATYKA Rząd - Parzystokopytne Rodzina - Jeleniowate Rodzaj -Sarna Gatunek -sarna europejska Podgatunki: sarna europejska sarna syberyjska sarna tienszańska sarna mandżurska sarna północnokaukazka 2

3 Występowanie i liczebność Sarna europejska zamieszkuje prawie całą Europę,AzjęMniejsząipółnocny Iran. W krajach Europy Południowej występuje wyspowo, prawie całkowicie brak jej w Irlandii. Nie występuje także w północnej Skandynawii. Najliczniejsza jest w krajach Europy Środkowej. 3

4 Sarna jest najmniejszym, a jednocześnie najpospolitszym przedstawicielem jeleniowatych występujących na rozległych terenacheuroazji. 4

5 W Polsce sarny występują na terenie całego kraju: najliczniej w środkowej części, nieco mniej liczne na północy i na południu. Liczebność sarny w Polsce w latach 90. szacujesięna tys.sztuk. W sezonie łowieckim 2008/0909 na terenie Polskiwystępowało752000sztuk. Pozyskaniewynosiło143000sztuk. 5

6 Liczebność sarny kształtuje się na poziomie około500tys.sztuk. Pozyskanie w porównaniu z rokiem 1992 spadłoo100tys.sztuk. Największe spadki zanotowano w północnej izachodniej częścikraju. 6

7 Spadek liczebności wynika: ze zbyt wysokiego pozyskania w stosunku do stanu wiosennego, obniżenia przyrostu zrealizowanego, wzrostu kłusownictwa i szkodnictwa łowieckiego, pogarszających się warunków bytowania sarny, wzrastających skutków drapieżnictwa. 7

8 8

9 BUDOWA ZEWNĘTRZNA Sarna jest zwierzęciem o smukłej zgrabnej sylwetce, z krótką głową u osobników starszychwyraźnietrójkątną. Pysk zakończony nagimi, czarnymi chrapami. Oczy (świece) o ciemnym zabarwieniu ustawione bocznie, powieki zaopatrzone w długierzęsy. 9

10 Uszy (łyżki) ruchliwe, o kształcie podłużnie owalnym, długość ich sięga 2/3 długościgłowy. Szyja niezbyt długa przechodzi w stosunkowo krótki tułów osadzony na wysokich, cienkich nogach (cewkach) zaopatrzonych na końcach w racice i nieco wyżejumieszczoneraciczki(szpile). 10

11 Sylwetka rogacza 11

12 Sylwetka kóz 12

13 Ogon (kwiat) wyjątkowo krótki, ukryty w sierści. Na zadzie wokół odbytu występuje jasna plama czyli lustro, szczególnie wyraźnie widoczne w zimowej sukni. U samic jest ono w kształcie dużej, poziomej ósemki, u samców jest w przybliżeniu wielkości dłoni,kształtuokrągłego lubsercowatego. 13

14 14

15 U zwierząt przestraszonych lustro ulega gwałtownemu powiększeniu spełnia wówczas rolę sygnału ostrzegawczego. Jest to szczególnie przydatne w okresie zimy, w przejrzystym terenie z sygnału takiego korzystająinne sarnybędącewpobliżu. 15

16 W okolicach sromu u samic znajduje się pęk długich włosów dzielących lustro na dwieczęści(fartuszek) fartuszek). Oznaką płci u samców, jest występujący przy ich narządach rozrodczych pęk dłuższychwłosów, określanyjako jakopędzel. W okresie gdy kozły nie noszą parostków pędzel i fartuszek u kóz są głównymi cechamirozpoznawczymipłci. 16

17 17

18 Zasadnicze ubarwienie letnie sukni jest rude, z odcieniem rdzawym lub płowym, spódciałajaśniejszy. Twarzowa część głowy płowo szara lub siwa,wzależnościodod wiekuzwierzęcia. W sukni zimowej grzbiet brunatno-szary, przyciemniony, bokiispód ciałaszare. Lustrowyraźnieczystobiałe. Włos jest dłuższy i grubszy niż w lecie, dosyćkruchy. 18

19 Sarna zmienia suknie dwukrotnie w ciągu roku: wiosną zwyklena przełomiekwietnia i maja oraz jesienią we wrześniu i październiku. Wiosenna wymiana włosa przedłuża się czasami na czerwiec i przebiega zwykle wolniejodjesiennej. 19

20 U sztuk młodych i w pełni sił przefarbowanie następuje szybciej niż u osobników starszych, osłabionych lub chorych. Ciężarne kozy wymieniają suknię po wydaniunana światpotomstwa. 20

21 21

22 Suknia koźlęcia jest barwy brunatnej, wzdłuż grzbietu i boków ciała przebiega kilkarzędówjasnychplam. Po 2-3 miesiącach koźlęta zamieniają suknię, która nie różni się specjalnie od dorosłejsarny. Zimowa suknia młodych osobników bywa nieco ciemniejsza niż u dorosłych. osobników 22

23 U sarny występują w określonych miejscachciałagruczołyzapachowe: pomiędzy racicami tylnych cewek, skąd wydziela się ciecz pozostawiająca intensywnyzapachna tropach, na zewnętrznej stronie tylnych cewek poniżej stawu skokowego - gruczoły szczoteczkowate, 23

24 pod kępą dłuższych włosów na zgrubieniu skóry w okolicy narządów płciowych - gruczoły sromowe u samic, gruczoły napletkowe, oraz gruczoły czołowe u samców. 24

25 Przy usuwaniu martwego scypułu trąc parostkami o drzewa i gałęzie rogacz pozostawia tam jednocześnie substancję zapachową. Gruczoły zapachowe sarny podobnie jak u wielu innych gatunków spełniają ważną funkcje w życiu społecznymipłciowym. 25

26 Uzębienie 26

27 Wzór zębowy: 0 0 (1) łącznie 32 lub 34 zęby. Nowo urodzone koźle ma zęby mleczne wliczbie 20(22). Uzębienie mleczne pozbawione jest zębów trzonowych. Uzębienie stałe rozwija się w wieku miesięcy. Występujące sporadycznie w górnej szczęce kły nie są zjawiskiem wyjątkowym. 27

28 Kozioł rogacz 28

29 Samiec sarny zwany rogaczem lub kozłem nakłada poroże w postaci parostków. Na wyrostkach kości czołowych, pniach róży, nazywanych możdżeniami, nakładane są dwie tyki mające po dwie odnogi: przednią i tylną, a kończące się grotem. W dolnej części tyk tuż nad możdżeniami znajduje siętzw. róża. 29

30 Jest to zgrubienie kostne powstające w wyniku zalewania tkanką łączną rany powstałej po zrzuceniu poroża, typowy element poroża wszystkich jeleniowatych. Nie występuje na tykach pierwszego poroża. Tyki pokryte są także niewielkimi naroślamikostnymitzw.perłami. 30

31 Zdarza się, że możdżenie lub nawet niewielkieporoże występujeu starychkóz kóz. Rekordowe poroże u samców może osiągać masę około 700g (wraz z czerepem)idługośćdo34cm. 31

32 32

33 ROZWÓJ POROŻA Pierwsze oznaki rozwijającego się poroża pojawiają się u młodych koziołków w wieku 3-4 miesięcy. Na kościach czołowych zaczynają się kształtować możdżenie, które w postaci niewielkich okrytych skórą guzków widoczne są już w końcusierpnia. 33

34 Silne osobniki wykształcają w końcu roku poroże młodociane (pierwiastkowe), które po wytarciu ze scypułu przybiera formę niewielkich stożków lub płytek kostnych, nazywanych koźlęcymi guzikami. Takiekoźlekoźle nazywanejest jestguzikarzem. Poroże pierwiastkowe zrzucane jest na przełomie stycznia i lutego. W marcu takie osobniki rozpoczynają nakładanie normalnego poroża. 34

35 Koziołki, które nosiły poroże guzikarza nakładają parostki z różą. Ich rówieśnicy, którzynienałożylinałożyli poroża pierwiastkowego nakładają pierwsze poroże pozbawione róży. W pierwszym porożu rogacz nakłada tyki bez odnóg, nazywane szpicami, a takiego osobnikaokreślasięmianemszpicaka. 35

36 Najsilniejszekoźlęta mogą nakładać poroże z przednimi odnogami czyli formę widłaka, anawetszóstaka. Druga głowa to zwykle poroże z przednimi odnogami czyli forma widłaka, trzecie to pełnyszóstak. W pierwszym i drugim porożu jako odnogę należy traktować odrostek o długości 1 cm, u starszych za odnogęuważa sięodrostek o długościpowyżej3cm. 36

37 Liczebność i pozyskanie 37

38 Pozyskanie w sezonie 2002/03 i stan w 2003 roku w szt. na 100 ha pow. og. 38

39 39

40 ANOMALIA W ROZWOJU POROŻA Spośród występujących u nas gatunków jeleniowatych największa ilość zniekształceń występuje właśnie usarny. 40

41 Przyczyny nieprawidłowo rozwiniętego poroża Uszkodzenia mechaniczne rosnącego poroża, a także często zdarzające się odmrożenia są urazami przejściowymi i nie umniejszają roli osobnika w populacji. 41

42 W następnym roku taki osobnik może nałożyć prawidłowo wykształconeporoże. Niekorzystne warunki siedliska, choroby, uszkodzenia ciała powodują trwałe i powtarzające się w kolejnych latach deformacje poroża. Rogacze takie nakładają: poroże wielotykowe, korkociągi, baranie rogi, opadające tyki itp. Te wszystkie odbiegające od normy formy nazywane są myłkusami. 42

43 Szczególne zniekształcenie poroża występuje u rogaczy z zaburzeniami hormonalnymi spowodowanymi urazem lub upośledzeniem jąder. W tym przypadku zamiast poroża wyrasta na stałe guzowata narośl często pokryta nie wycieranym scypułem nazywana peruką,aosobnikaperukarzem. Perukarze ze względu na upośledzenie funkcji reprodukcyjnych nie mają wartości hodowlanej i powinny być eliminowane z populacji. 43

44 Wady poroża 44

45

46 46

47 47

48 CYKL ROCZNY NAKŁADANIA POROŻA W okresie od stycznia do marca następuje wzrostparostków. W kwietniu rogacze wycierają scypuł z dobrze już wykształconych parostków. Ponieważ naczynia dostarczające składniki odżywcze położone są w scypule parostki od tego momentu stają się tworami martwymi. Możdżenie przez cały czas pokryte są okostną i skórą, stanowią ciągle tkankężywą. 48

49 49

50 50

51 W połowie października i w listopadzie następuje zrzucanie poroża. W tym okresie na granicy między kością żywą, a martwą, substancja kostna powoli się rozpada, tworzy się tzw.linia liniademarkacyjna, co w efekcie prowadzi do zupełnego rozdzielenia połączeń między pomiędzy obiemaczęściami. 51

52 Cechy mechanizmu nakładania, wycierania, trwania i zrzucania parostków regulowane są przez układ hormonalny i powiązane z rytmempłciowym. Każdego roku przy zrzucaniu parostków następuje ubytek małej części możdżeni, które z wiekiem stają się krótsze i coraz grubsze. 52

53 U zupełnie starych kozłów tyki osadzone są niemal bezpośrednio na kościach czołowych. Róża przybiera u tych osobników charakterystyczny dachowaty kształt. O wzroście poroża decyduje hormon wzrostowy - somatotropina. Jego działanie pozostaje w zależności z hormonem płciowym testosteronem. 53

54 54

55 ZACHOWANIE SIĘ ZWIERZĄT (BEHAWIOR) Sarny przez całe życie przebywają zwykle na wybranym terenie, gdzie wydeptują liczne ścieżki do źródeł pożywienia i wodopojów. Sarna prowadzi bardzo regularny tryb życia Nie tylko przestrzega ściśle godzin posiłków, ale również korzysta z tych samych ścieżek prowadzących do jej codziennychżerowisk. 55

56 Znając przyzwyczajenia saren szybko można odgadnąć, gdzie i kiedy zwierzęta tebędą przechodziły. W maju sarny żerują rano, przed południemiozachodziesłońca. Najwcześniej na żer wychodzą młode samice z koźlętami, potem dopiero starszesamice. Stare kozły żerują dopiero po zachodzie słońca, a w ciągu dnia unikają otwartych przestrzeni. 56

57 W czerwcu sarny zmieniają czas posiłków: śpiąwdzień, żerująnatomiast natomiastwnocy. W okresie rui czyli w lipcu i sierpniu, a potem aż do wiosny powracają do zwykłych pór żerowania, tzn. rano około południaizachodu słońca. 57

58 W letniej porze roku, czyli wiosną i latem i wczesna jesienią sarna wiedzie samotny tryb życia. Gdy w lesie dokuczają kąśliwe owady przebywa w zbożach, a po ich skoszeniu w okopowych. Zimą wiedzie życie gromadne, tworząc stada - rudle obejmujące osobniki obu płci. Przewodnikiem niemal wyłącznie jest koza wodząca tegoroczne młode. W marcu tuż przed okresem wycierania poroża,kozłyodłączająsięod stada. 58

59 Sarna ma doskonały słuch i węch oraz dobry wzrok. Najlepiej rozwinięty ma słuch. Kozioł jeśli jest czymś wystraszony, wydaje głos podobny do szczekania psa i dlatego ten głos nazywa się szczekaniem. 59

60 60

61 CYKL DOBOWY Sarna należy do gatunków zwierząt o dużej aktywności. W czasie doby na sen sarny przeznaczają zaledwie 2,5 godziny, w tym zaledwie 20 min. snu twardego, podczas którego głowa sarnyspoczywa spoczywa na ziemilub na boku ciała i kiedy tozwierzę nie odbiera wrażeń słuchowych, wzrokowych i węchowych. Podczas półsnu natomiast sarna ma głowę uniesionąpozostajeczujna. 61

62 Cykl żerowania, przeżuwania pozostaje pod dominującym wpływem światła, głodu orazlokalnych warunkówbezpieczeństwa. U sarny doba dzieli się na okresów żerowania o różnej długości trwania, łącznie wypełniających 7 godzin. Podobny okres czasu przeznacza na przeżuwanie i odpoczynek. 62

63 63

64 POŻYWIENIE Sarna spośród innych jeleniowatych wyróżnia się znaczną wybiórczością pokarmową. Żołądek sarny jest stosunkowo mały w porównaniu z żołądkiemu bydła, a nawetjelenia. Sarna stara się pobierać pokarm lekkostrawny, przy tym bogaty w składnikiodżywcze. 64

65 Żer jej to głównie zielone części roślin, zwłaszcza liście, oraz zielone pędy drzew i krzewów. Młode pędy drzew i krzewów spełniają w odniesieniu do jeleniowatych rolę żeru grubowłóknistego wpływającego korzystnie na przebieg procesów trawiennych, a poza tym są one jedynym nieraz źródłem wody podczas silnych mrozów. 65

66 Szczególnie duża jest wybiórczość żerowa sarny leśnej. Na jej dietę składają się borówki, jeżyny, maliny, bez czarny, jawor, lipa,osika, osika,buk, buk,dąb. Młode pędy drzew i krzewów stanowią pełnowartościowy pokarm jeżeli tylko rosną w wystarczających warunkach świetlnych zawierają substancje odżywcze, wodę, kwasy i alkaloidy. Posiadają także właściwości lecznicze. Takiego pokarmu sarna wymaga nieco ponad 60% w stosunkudo całodziennejjegojego ilości. 66

67 67

68 Stwierdzono, że żer sarny składa się z 62,5% pędów drzew, 16,3% krzewów i krzewinek, 2,3% ziół, 5,8% traw, 1,3% grzybów, pozostałe 12,5% to rośliny uprawne, a więc zboża, okopowe czy motylkowe uprawnych. zdobywane na polach 68

69 W przewodzie trawiennym sarny stwierdzono istnienie tylko jednego gatunku pierwotniaków. Ich liczebność jest wprawdzie znaczna - zapewne dzięki pokaźnejzawartościsodu wpokarmie. 69

70 Do pokrycia zapotrzebowania na wodę wystarczy na ogół rosa i woda zawarta w roślinach. Rzadko obserwuje się sarny pijące wodę bezpośrednio. W okresie lata, zwłaszcza podczas długotrwałej suszy korzystają one jednak z różnego rodzaju wodopojów. W trudniejszej sytuacji znajdują się sarny zimą długotrwałychmrozów. podczas 70

71 Pewnym źródłem wody jest śnieg, jednak nie zawsze występuje, a ponadto samym śniegiem sarna nie jest w stanie zaspokoićpragnienia. W tym okresie może dojść do szkodliwegoniedoboru wody. 71

72 Jeżeli żwacz jest napełniony pokarmem, a deficytwody wynosi20 20% nastąpi śmierć. Może to mieć miejsce przede wszystkim w łowiskach typowo leśnych, gdzie niezbędna jest wówczas pomocczłowieka. Niezbędne jest w takim przypadku dokarmianie zwierząt paszami soczystymi zawierającymi pewna ilość wody. 72

73 73

74 ROZRÓD Dojrzałość płciową sarna osiąga w wieku 14 miesięcyczyliwdrugimroku życia. Sztuki słabe i chore dojrzewają później. Okres rui przypada w naszych warunkach na drugą połowę lipca i pierwsząpołowę sierpnia. 74

75 Działalność układu hormonalnego powoduje określone zmiany fizjologiczne w organizmie kóz. Z narządów rodnych zaczyna wydzielać się śluz o specyficznych zapachu, wzrasta także aktywność gruczołów zapachowych. 75

76 Kozy wchodzą w okres podniecenia płciowego, zmienia się ich zachowanie. Wydzielina zostawia ślady zapachowe, mówisię otym, żekoza znaczy. Substancje zapachowe pozostawione na roślinach wywołują zmiany zachowania u kozłów, które w tym okresie mają już wytarte poroże i znajdują się w szczytowej fazierozwoju podniecenia płciowego. 76

77 Zbliżający się okres rui objawia się u kozłów pewnego rodzaju niepokojem. Już pod koniec czerwca stają się one bardziej ruchliwe, krążą po swoim rewirze i prowadzą upozorowane walki np. z krzewami, rozrzucają parostkami runo leśne. Napotkawszy trop grzejącej się kozy, rogacz ciągnie za nią, wietrząc przy tym chrapamiprzysamejziemi. 77

78 78

79 79

80 Nieraz koza piszczy dla przywabienia samca. Jeżeli natrafi na jej ślad lub posłyszy głos, uporczywie ją goni wydając charakterystycznedźwięki. Gdy zaloty kozła stają się zbyt natarczywe koza wydaje dźwięki podobne do trwożliwego pisku. 80

81 Zarówno ucieczka jak i pisk nie są jednak oznaką lęku lecz jest to raczej rodzaj gry miłosnej.trwatozwyklekilkagodzin. Krycie następuje dopiero w późniejszej fazierui. Kozazastajepokryta kilkanaścierazy. 81

82 Akt krycia trwa bardzo krótko. Koza jest grzejna przez 2-4 dni, podczas których rogacz od niej nie odstępuje. Gdy kozia przestaje się grzać kozioł odchodzi w poszukiwaniuinnej partnerki. W czasie rui dość często zdarzają się walki pomiędzyrywalami. 82

83 83

84 W okresie rui słabnie więź kozy i koźlęcia. Popęd płciowy staje się silniejszy od instynktu macierzyńskiego. Zdarza się nawet, że kozy odpędzają od siebie młode uderzeniami cewek. Gdy okres podniecenia płciowego kończy się więź rodzinna znowu staje się ścisła. Kozy zapłodnione w okresie letnim wchodzą w okres ciąży utajonej, który trwa od lipca dogrudnia. 84

85 Występuje 4,5 miesięczna przerwa w rozwoju płodu. Zapobiega to przyjściu na świat młodych w środku zimy, także pogorszeniu kondycji rogaczy, które traciłyby w okresie godowym znaczną część energii bezpośrednio przed trudnym okresemzimowym. 85

86 U sarny występujeciążaprzedłużona. W normalnym jej przebiegu zapłodnione jajo dostaje się do macicy gdzie rozwija się w ciągu 2 tygodni do stadium blastuli. Zarodki znajdują się w jamie macicy przez okres 4,5 miesiąca (okres ciąży utajonej) nie mając stałego połączenia z błona śluzowąmacicy. 86

87 Po tym okresie, na przełomie listopada i grudnia zarodek zagnieżdża się w błonie śluzowej macicy i następuje właściwa ciąża. Łączny czas ciąży wynosi więc około 40 tygodni. (9,5miesiąca). 87

88 Zdecydowanie większa ilość kóz zostaje pokryta w okresie letnim, te które nie zostały zapłodnione w lipcu i sierpniu grzeją się ponownie w czasie rui dodatkowej, na przełomie listopada i grudnia. Kozy zapłodnione w czasie rui jesiennej kocą się w tym samym czasie co te pierwsze, po ciąży 22 tygodniowej; nie mau nich ciążyutajonej. 88

89 89

90 Okresporodu przypada na majiczerwiec. Przebiegaon bardzosprawnieiszybko. Koza rodzi na ogół jedno lub dwa rzadko trzy,awyjątkowoczterykoźlęta. Po porodzie koza aby zabezpieczyć młode przed drapieżnikami niszczy ślady, zjada więc łożysko, a nawet trawę gdzie odeszły wodypłodowe. 90

91 Młode koźlę wstaje już po kilku godzinach, ale są jeszcze słabe i przez kilka dni nie opuszczająmiejscaurodzenia. Ich ochroną jest wtedy bezruch i prawie zerowyodwiatr. Masaciałakoźlęciawynosi średnio1,6kg. 91

92 Podwóchtygodniachsą już na tylesprawne, żemogą towarzyszyćmatce. W razie niebezpieczeństwa koza broni potomstwa, usiłując przebić racicami przednichceweknapastnika-lisalubpsa. 92

93 Okres karmienia mlekiem trwa aż do grudnia. Początkowo koźlę jest karmione 8-20 razy na dobę, później koza sama reguluje te sprawy. Po tygodniu mleko przestaje ono być jedynym pokarmem i młode zaczyna zjadać delikatne listki trawy i zioła, a także rośliny motylkowe, niektóre jagody. 93

94 Naturalnymi wrogami dorosłych sarn są wilki,rysiewałęsającesiępsy. Koźlęta padają ofiarą lisów, wałęsających się kotów, kun i większych ptaków drapieżnych. 94

95 Znaczne straty w populacjach sarn powodują ostre długotrwałe zimy i powodzie. Przy wysokim śniegu, zwłaszcza z warstwami lodu, pochodzącego z odwilży zwierzęta często przebijają ostrymi cewkami górna warstwę pokrywy i ranią się dotkliwie, a nawet łamią sobie kończyny Sarny także nie potrafią poruszać się po lodzie, zapędzone na zamarznięte jezioro lub staw staja się łatwym łupem prześladowców. 95

96 96

97 TROPY Racice sarny, w porównaniu z racicami jelenia i daniela, pozostawiają inne odciski. Są one przede wszystkim mniejsze i węższe, a opuszki palcowe zajmują, podobnie jak u jelenia, tylko trzecią część powierzchni podeszwy, ale są szerszeodracic. 97

98 d e a b c a) lądowanie po skoku; b) hamowanie; c) na grząskim podłożu; d) stęp; e) skoki. 98

99 Szpile kończyn przednich wyrastają niżejniższpile kończyn tylnych. Odciski racic kozła i kozy są bardzo podobneitrudno je rozróżnić. Jednakże gdy odcisk ma ok. 5cm długości, można być pewnym, że należydo kozła. 99

100 Odcisk racic sarny ma przeciętnie 4,5cm długościi3cmszerokości. Kończyna przednia pozostawia wąski i owalny odcisk z lekko rozsuniętymi końcami racic, tylna natomiast trochę mniejszy, czubki jej racic są zwykle blisko siebie. 100

101 Sarna najczęściej porusza się stępem. Długość kroku w stępie zmienia się od 60 do80 cm, rozstawtropówwynosi8-9 cm, a racice kończyn przednich lekko się rozsuwają. Są one najczęściej bardziej rozwarteniż tylne. Rozstaw tropów kozła jest nieco większy niż kozy, ale w miarę wzrostu szybkości ruchu zwierzęcia rozstaw maleje i wówczas trudnona podstawietropów określićpłeć. 101

102 Na miękkim podłożu, nawet gdy sarna porusza się wolno, można zaobserwować ślady szpil wyglądające jakpoprzeczne grube kreski. 102

103 O sarnie w literaturze Brzuski P., Bresiński W., Hędrzak M Wiek i środowisko jako czynniki determinujące fenotyp sarny. PZ Ł Warszawa. Dziedzic R Ocena wybranych cech fenotypowych samców saren (Capreolus capreolus L.) oraz wpływ na nie czynników środowiskowych na przykładzie makroregionu środkowowschodniej Polski. Rozprawa habilitacyjna. AR Lublin 55. Dziedzic R Środowiskowe uwarunkowanie jakości osobniczej kozłów. Łow. Pol.12 12:27. Dzęciołowski R Sarna zwierzę ciągle nieznane. Łow Pol. 5: Florek M Jakość kozłów pozyskanych w 1992 roku w makroregionie środkowowschodniej Polski. Łow. Pol. 6: Fruziński B., Kałuziński J., Baksalart J Weight and Body Measurements of Forest and Field Roe Deer.Acta Theriol.Vol.23,33:

104 Kamieniarz R Kilka uwag o sarnie. Łow. Pol: 3: Kryński A., Chudziecka M Skład mineralny poroża sarny. Łow. Pol.8: Pielowski Z. 1999Sarna. PWRiL Warszawa. Sobociński M Kościec sarny w wykopaliskach neolitycznych z Koniecmostów woj. Kieleckie. Rocz. AR Poznań, 252, Archeozool. 18: Szabik E Age Estimation of Roe-Deer from Different Husting-Grounds of South-Easte Poland. Acta Theriol.. Vol : Sobalak T.M Ubarwienie parostków. Zach. Poradnik Łowiecki. 2: Wajdzik M, Sarna polna i sarna leśna. Co wykazały badania czaszek....łow. Pol. 4:4-5. Żurkowski M., Chartanowicz W, Ustalenie masy poroża u kozłów. Łow. Pol.5:

105 105