DZIAŁANIA NIEPOŻĄDANE U CHORYCH NA NADCIŚNIENIE TĘTNICZE WPŁYW NA SUBIEKTYWNĄ OCENĘ JAKOŚCI ŻYCIA

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 2013, 82, 4, ANNA PACZKOWSKA 1, KAROLINA HOFFMANN 2, WIESŁAW BRYL 2, DOROTA KOLIGAT 1, MICHAŁ MICHALAK 3, TOMASZ ZAPRUTKO 1, PIOTR RATAJCZAK 1, KRZYSZTOF KUS 1, ELŻBIETA NOWAKOWSKA 1 DZIAŁANIA NIEPOŻĄDANE U CHORYCH NA NADCIŚNIENIE TĘTNICZE WPŁYW NA SUBIEKTYWNĄ OCENĘ JAKOŚCI ŻYCIA ADVERSE EVENTS IN PATIENTS WITH HYPERTENSION INFLUENCE OF SUBJECTIVE ASSESSMENT OF QUALITY OF LIFE 1 Katedra i Zakład Farmakoekonomiki i Farmacji Społecznej, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Elżbieta Nowakowska 2 Katedra i Klinika Chorób Wewnętrznych, Zaburzeń Metabolicznych i Nadciśnienia Tętniczego Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Danuta Pupek-Musialik 3 Katedra i Zakład Informatyki i Statystyki, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Jerzy A. Moczko Streszczenie Wstęp. Leczenie farmakologiczne nadciśnienia tętniczego może powodować występowanie różnego rodzaju działań niepożądanych, specyficznych dla określonej grupy leków, lub ogólnych związanych z obecnością podwyższonych wartości ciśnienia tętniczego. Występowanie objawów ubocznych związanych z leczeniem farmakologicznym może wpływać na pogorszenie jakości życia pacjentów. Cel. Celem przeprowadzonych badań była ocena wpływu występowania działań niepożądanych w następstwie zastosowanej farmakoterapii u chorych z nadciśnieniem tętniczym na subiektywną ocenę jakości życia. Materiał i metody. Badaniem prospektywnym objęto 80 pacjentów (23 kobiety, 57 mężczyzn) w wieku od 19 do 65 r.ż., z rozpoznanym i leczonym farmakologicznie nadciśnieniem tętniczym. W celu oceny wpływu występowania działań niepożądanych na jakość życia pacjentów z nadciśnieniem tętniczym zastosowano standaryzowane kwestionariusze oceny jakości życia ogólny (WHOQOL-BREF) i specyficzny objawowy (opracowany na podstawie Health Status Index część A) w polskiej wersji językowej. Wyniki. Zdecydowana większość respondentów (81,25% badanych) zażywająca leki hipotensyjne zgłaszała występowanie działań niepożądanych. Do najczęściej zgłaszanych działań niepożądanych wśród chorych leczonych na nadciśnienie tętnicze należały: bóle głowy (50% badanych), senność (41,3% badanych), częstomocz (31,3% badanych), uczucie gorąca na twarzy i szyi (31,2% badanych), suchy kaszel (22,5% badanych), problemy z koncentracją (21,3% badanych) oraz suchość w ustach (16,3% badanych). Wykazano istnienie ujemnej korelacji pomiędzy ilością zgłaszanych działań niepożądanych a poziomem jakości życia w odniesieniu do domen: dziedzina fizyczna, dziedzina psychologiczna, środowisko wg kwestionariusza WHOQOL-BREF. Wnioski. Współczesna farmakoterapia nadciśnienia tętniczego wywołuje u większości chorych obecność różnego rodzaju działań ubocznych, które negatywnie wpływają na poziom jakości życia pacjentów. SŁOWA KLUCZOWE: nadciśnienie tętnicze, działania niepożądane, jakość życia. Abstract Introduction. Pharmacological treatment of hypertension may give rise to various kinds of side effects specific to a particular class of drugs, or general ones associated with the presence of elevated blood pressure. The occurrence of side effects associated with drug therapy may deteriorate in the quality of life of patients. Aim. The aim of this study was to evaluate the influence of adverse events following medication used in patients with hypertension in the subjective assessment of quality of life. Materials and methods. Prospective study included 80 patients (23 women, 57 men) between the ages of years, with diagnosed and pharmacologically hypertension. In order to assess the influence of adverse events on quality of life in patients with hypertension standardized questionnaires: general (WHOQOL-BREF) and specific-symptomatic (developed under the Health Status Index Part A) in the Polish language were used. Results. The vast majority of respondents (81.25% of respondents) reported adverse events. The most commonly reported adverse events were: headache (50%), sleepiness (41.3%), pollakiuria (31.3%), feeling hot in the face and neck (31.2%), dry cough (22.5%), problems with concentration (21.3%) and dry mouth (16.3%). There was a negative correlation between the number of reported adverse reactions and the level of quality of life in relation to domains: physical health and psychological health by WHOQOL- BREF questionnaire. Conclusions. Modern drug treatment of hypertension causes in the majority of patients presence of different types of side effects that negatively affect the patients' quality of life. KEY WORDS: hypertension, adverse events, quality of life.

2 Działania niepożądane u chorych na nadciśnienie tętnicze wpływ na subiektywną ocenę jakości życia 289 Wstęp Nadciśnienie tętnicze ze względu na znaczne rozpowszechnienie, niedostateczną skuteczność terapeutyczną oraz ryzyko rozwoju groźnych powikłań sercowo-naczyniowych stanowi istotny problem zarówno zdrowotny, jak i ekonomiczny [1]. Wśród wielu pacjentów nadciśnienie tętnicze przebiega bezobjawowo. Do najczęściej zgłaszanych przez chorych objawów podmiotowych związanych z podwyższonymi wartościami ciśnienia tętniczego skurczowego i rozkurczowego należą: bóle i zawroty głowy, senność, problemy z koncentracją, zaburzenia wzroku, zaburzenia emocjonalne. Wyżej wymienione dolegliwości są niespecyficzne i mogą występować również z podobną częstością wśród osób zdrowych, dlatego większość chorych na nadciśnienie tętnicze dowiaduje się o swojej chorobie w trakcie rutynowej kontroli u lekarza pierwszego kontaktu [2, 3]. Brak subiektywnego poczucia choroby, brak natychmiastowych konsekwencji przerwania leczenia, a także brak motywacji do podjęcia i kontynuacji leczenia ze strony chorych, to, w opinii wielu ekspertów, główne przyczyny niskiej skuteczności leczenia nadciśnienia tętniczego [4]. Wdrożone leczenie farmakologiczne również może powodować występowanie różnego rodzaju działań niepożądanych, specyficznych dla określonej grupy leków, lub ogólnych związanych także z obecnością podwyższonych wartości ciśnienia tętniczego [5]. Występowanie objawów ubocznych związanych z leczeniem farmakologicznym może wpływać na pogorszenie się jakości życia pacjentów, powodując tym samym zaprzestanie dalszego leczenia i wzrost kosztów ogólnych związanych z nadciśnieniem tętniczym i rozwojem powikłań sercowo- -naczyniowych [2, 6]. Jakość życia uwarunkowana stanem zdrowia oznacza czynnościowy efekt choroby i jej leczenia, subiektywnie lub obiektywnie odbierany przez chorego [7]. Z wielu dotychczas przeprowadzonych badań wynika jednoznacznie, iż subiektywna ocena jakości życia jest zależna od wielu czynników zarówno klinicznych (parametry biochemiczne, liczba stosowanych leków, choroby współistniejące, działania niepożądane leków), socjodemograficznych (wiek, płeć, wykształcenie, status społeczno-ekonomiczny), jak i psychospołecznych (stan rodzinny, zakres interakcji i więzi społecznych) [8]. Badania nad jakością życia znajdują szczególne zastosowanie w przypadku chorób przewlekłych, gdzie są pomocne w indywidualnym doborze terapii, przyczyniając się do poprawy relacji na linii pacjent lekarz, co prowadzi do poprawy skuteczności leczenia [9]. Celem przeprowadzonych badań była ocena wpływu występowania działań niepożądanych w następstwie zastosowanej farmakoterapii na subiektywną ocenę jakości życia chorych na nadciśnienie tętnicze. Materiał i metody Biorąc pod uwagę opisane niżej kryteria włączenia pacjentów do badania i wyłączenia z niego, badaniem prospektywnym objęto 80 pacjentów (23 kobiety, 57 mężczyzn) w wieku od 19 do 65 r.ż., z rozpoznanym i leczonym farmakologicznie nadciśnieniem tętniczym w wybranej specjalistycznej poradni leczenia nadciśnienia tętniczego na terenie miasta Poznania. Każdy z pacjentów zakwalifikowanych do badania zapoznał się z celem i metodyką badań oraz podpisał formularz świadomej zgody na udział w badaniu. Projekt badawczy uzyskał pozytywną opinię Komisji Bioetycznej działającej przy Uniwersytecie Medycznym im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. Kryteria włączania pacjentów do badania: wiek pacjentów od 19 do 65 r.ż., zdiagnozowane i leczone przez okres min. 3 miesięcy nadciśnienie tętnicze, zgoda pacjenta na udział w badaniu. Kryteria wyłączania pacjenta z badania: brak zgody pacjenta na udział w badaniu, wiek pacjentów poniżej 19 i powyżej 65 r.ż., pacjent w trakcie diagnostyki nadciśnienia tętniczego, okres leczenia zdiagnozowanego nadciśnienia tętniczego krótszy niż 3 miesiące. W celu oceny wpływu występowania działań niepożądanych na jakość życia pacjentów z nadciśnieniem tętniczym zastosowano standaryzowane kwestionariusze oceny jakości życia: ogólny i specyficzny objawowy, oba w polskiej wersji językowej. Kwestionariusz ogólny WHOQOL-BREF [10] posłużył do subiektywnej oceny jakości życia wśród chorych na nadciśnienie tętnicze. Kwestionariusz składa się z 26 pytań odnoszących się do funkcjonowania fizycznego, psychicznego, społecznego i roli jednostki, a także środowiska, w którym żyjemy. Każdą udzieloną odpowiedź punktowano od najmniej do najbardziej korzystnej (od 1 do 5 punktów). Następnie obliczono wynik surowy sumę punktów dla każdej domeny kwestionariusza. Wynik surowy następnie przekształcono w wynik standaryzowany do skali Kwestionariusz specyficzny objawowy, opracowany na podstawie standaryzowanego kwestionariusza oceny jakości życia Health Status Index część A [11], posłużył do oceny częstości występowania objawów niepożądanych w następstwie zastosowanego leczenia farmakologicznego wśród chorych na nadciśnienie tętnicze. Kwestionariusz składał się z 26 pytań odnoszących się do objawów zgłaszanych najczęściej przez osoby z nadciśnieniem tętniczym. Odpowiedzi udziela się przez prosty wybór tak/nie. Każdą odpowiedź punktowano w skali 0 1, gdzie 0 oznacza występowanie danego objawu, a 1 oznacza brak danego objawu. Wynik surowy (suma punktów) następnie przekształcono w wynik standaryzowany do skali 0 1, gdzie wynik 1 oznaczał najlepszą jakość życia (brak objawów związanych z nadciśnieniem tętniczym).

3 290 Anna Paczkowska, Karolina Hoffmann, Wiesław Bryl, Dorota Koligat, Michał Michalak, Tomasz Zaprutko i in. Analiza statystyczna Oceny wpływu działań niepożądanych na jakość życia pacjentów chorujących na nadciśnienie tętnicze dokonano za pomocą testu korelacji rang Spearmana. Wyniki Charakterystyka grupy badanej Grupę badaną stanowiło 80 chorych (23 kobiety oraz 57 mężczyzn) w wieku 33,6 ± 11,3 lat z rozpoznanym i leczonym nadciśnieniem tętniczym. Wśród chorych z nadciśnieniem tętniczym przeważały osoby z wykształceniem wyższym (44% badanych) i średnim (40% badanych). Średnia wartość ciśnienia tętniczego skurczowego i rozkurczowego w badanej populacji chorych wyniosła odpowiednio: 145 ± 18 mmhg oraz 89 ± 11 mmhg. Średni czas trwania nadciśnienia tętniczego wyniósł ogółem 6,9 ± 5,8 lat. 51% badanych było leczonych farmakologicznie za pomocą monoterapii, a 49% chorych wymagało zastosowania politerapii. Pożądany stopień kontroli nadciśnienia tętniczego w wyniku zastosowanej farmakoterapii uzyskało 38% respondentów (Tabela 1). Do najczęściej stosowanych leków w terapii nadciśnienia tętniczego w analizowanej grupie chorych należały: antagoniści konwertazy angiotensyny (52,5% badanych), β-adrenolityki (41% badanych), diuretyki (33,8% badanych) oraz antagoniści wapnia (25% badanych) (Tabela 2). Działania niepożądane w następstwie zastosowanej farmakoterapii wśród chorych na nadciśnienie tętnicze Wśród badanej grupy chorych na nadciśnienie tętnicze zdecydowana większość respondentów (81,25%) zgłaszała występowanie działań niepożądanych w następstwie zastosowanej terapii hipotensyjnej. Średnia ilość występujących skutków ubocznych w populacji ogółem wyniosła 3,7 ± 3,5. Wskaźnik jakości życia mierzony za pomocą kwestionariusza specyficznego objawowego wyniósł 0,86 ± 0,13. Do najczęściej zgłaszanych działań niepożądanych w grupie chorych leczonych na nadciśnienie tętnicze należały: bóle głowy (50% badanych), senność (41,3% badanych), częstomocz (31,3% badanych), uczucie gorąca na twarzy i szyi (31,2% badanych), suchy kaszel (22,5% badanych), problemy z koncentracją (21,3% badanych) oraz suchość w ustach (16,3% badanych) (Tabela 3). Ocena wpływu obecności działań niepożądanych na subiektywną ocenę jakości życia chorych na nadciśnienie tętnicze Wykazano znamienną zależność między obecnością działań niepożądanych w przebiegu farmakoterapii nadciśnienia tętniczego a subiektywną oceną jakości życia respondentów mierzoną za pomocą kwestionariusza ogólnego WHOQOL-BREF. Stwierdzono istnienie ujemnej korelacji pomiędzy liczbą zgłaszanych objawów ubocznych a poziomem jakości życia badanych. Tabela 1. Charakterystyka chorych z nadciśnieniem tętniczym Table 1. Characteristics of patients with hypertension Zmienne Wartość Ogółem 80 Liczebność Kobiety (%) 23 (29) Mężczyźni (%) 57 (71) Wyższe (%) 44 Wykształcenie Średnie (%) 40 Zawodowe (%) 16 Skurczowe ciśnienie krwi (Hg mm) ( x ± SD)* 145 ± 18 Rozkurczowe ciśnienie krwi (Hg mm) ( x ± SD) 89 ± 11 Monoterapia (%) 51 Rodzaj zastosowanej farmakoterapii Politerapia (%) 49 Ciśnienie tętnicze kontrolowane (%) (< 140/90 mm Hg) (%) 38 Tabela 2. Stosowane leki w terapii leczenia nadciśnienia tętniczego wśród analizowanej grupy chorych Table 2. Drugs used in the treatment of hypertension among analyzed group of patients Grupy leków hipotensyjnych Odsetek pacjentów [%] Antagoniści konwertazy angiotensyny 52,5 β-adrenolityki 41 Diuretyki 33,8 Antagoniści wapnia 25 α-adrenolityki 15 Inhibitory receptora AT 1 dla angiotensyny II 8,7

4 Działania niepożądane u chorych na nadciśnienie tętnicze wpływ na subiektywną ocenę jakości życia 291 Zaobserwowane zależności dotyczyły domen: dziedzina fizyczna (R Spearman:-0,3613, p < 0,001), dziedzina psychologiczna (R Spearman: -0,3935, p < 0,001) oraz środowisko (R Spearman: -0,4848, p < 0,0001) wg kwestionariusza WHOQOL-BREF (Tabela 4). Tabela 3. Częstość występowania objawów niepożądanych wśród chorych leczonych na nadciśnienie tętnicze Table 3. The frequency of adverse events among patients with hypertension Rodzaj objawu niepożądanego Odsetek pacjentów [%] Zawroty głowy i omdlenia 2,5 Senność 41,3 Osłabienie kończyn dolnych 5,0 Zaburzenia wzroku 16,2 Duszność wysiłkowa 12,5 Obrzęki kończyn 3,8 Spowolniony chód 10,0 Zaburzona płynność ruchu 0 Częstomocz 31,3 Zaparcia 7,5 Suchość w ustach 16,3 Suchość w ustach powodująca problemy ze swobodnym mówieniem 3,75 Odczucie złego smaku w ustach 2,6 Problemy z katarem 8,7 Osłabienie koncentracji 21,3 Uderzenie gorąca na twarzy i szyi 31,2 Koszmary senne 8,7 Wymioty 7,5 Wysypki skórne 7,5 Świąt skóry 13,7 Blednięcie palców 3,8 Bolesność kończyn górnych 0 Bóle głowy 50 Suchy kaszel 22,5 Obniżone libido 7,5 Problemy z erekcją 0 Tabela 4. Ocena wpływu obecności działań niepożądanych na subiektywną ocenę jakości życia chorych na nadciśnienie tętnicze Table 4. Evaluation of the influence of adverse events on subjective assessment of quality of life in patients with hypertension Ilość zgłaszanych objawów niepożądanych WHOQOL-BREF % w przebiegu terapii nadciśnienia tętniczego Korelacja porządku rang Spearmana R Spearman p* Dziedzina fizyczna -0, , Dziedzina psychologiczna -0, , Relacje społeczne -0, NS** Środowisko -0, , p* różnice statystycznie znamienne dla p < 0,05 NS** brak istotności statystycznej Dyskusja Rezultaty przeprowadzonych badań wykazały, iż współczesna farmakoterapia nadciśnienia tętniczego pomimo znacznego postępu powoduje występowanie u zdecydowanej większości pacjentów różnego rodzaju działań niepożądanych, specyficznych dla określonej grupy leków, lub ogólnych, związanych z obecnością podwyższonych wartości ciśnienia tętniczego. Do najczęściej występujących objawów ubocznych w przebiegu leczenia nadciśnienia tętniczego należały: bóle głowy (50% badanych), senność (41,3% badanych), częstomocz (31,3% badanych), uczucie gorąca na twarzy i szyi (31,2% badanych),

5 292 Anna Paczkowska, Karolina Hoffmann, Wiesław Bryl, Dorota Koligat, Michał Michalak, Tomasz Zaprutko i in. suchy kaszel (22,5% badanych), problemy z koncentracją (21,3% badanych) oraz suchość w ustach (16,3% badanych). Otrzymane wyniki są zgodne z wynikami badań innych autorów. W badaniu przeprowadzonym przez naukowców z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie [12], mającym na celu ocenę wpływu występowania objawów niepożądanych w następstwie zastosowanej farmakoterapii hipotensyjnej na skuteczność leczenia pierwotnego nadciśnienia tętniczego, 71% chorych na nadciśnienie tętnicze potwierdziło występowanie objawów ubocznych mogących mieć związek z zastosowanym leczeniem farmakologicznym. Najczęściej spotykanymi objawami niepożądanymi w grupie badanych były: męczliwość (38%), bóle głowy (27%), senność (26%), nudności (20%), kaszel (17%), bóle kończyn (13%), zawroty głowy (13%) oraz częstomocz (12%). W badaniach S. Erickson i wsp. [2], mających na celu podobnie jak w przeprowadzonym badaniu ocenę wpływu obecności działań niepożądanych na subiektywną ocenę jakości życia chorych na nadciśnienie tętnicze, niemal wszyscy badani (97,5%) potwierdzili obecność działań niepożądanych w następstwie wdrożonego leczenia farmakologicznego. Pacjenci najczęściej zgłaszali występowanie następujących objawów ubocznych: senność, zmęczenie, suchość w ustach, bóle głowy, częstomocz oraz zgaga. Potwierdzono istnienie ujemnej korelacji pomiędzy ilością zgłaszanych objawów niepożądanych a poziomem jakości życia chorych. Obecność działań niepożądanych negatywnie wpływała na takie dziedziny jakości życia, jak zdrowie fizyczne oraz psychiczne wg kwestionariusza SF-36. Wyniki wielu innych dotychczas przeprowadzonych badań potwierdzają negatywny wpływ obecności działań niepożądanych na jakość życia chorych przyjmujących leki hipotensyjne [13, 14]. Należy wyraźnie podkreślić, iż subiektywna ocena jakości życia stanowi cenny miernik skuteczności zastosowanej terapii, szczególnie w chorobach przewlekłych, gdzie pacjent często do końca życia skazany jest na systematyczne zażywanie leków. Pomiar jakości życia oparty na wielowymiarowym pojęciu zdrowia w porównaniu do tradycyjnych obiektywnych wskaźników skuteczności zastosowanej terapii, takich jak: zmiany paramentów biochemicznych i funkcjonalnych, uwzględnia przede wszystkim indywidualną opinię pacjenta na temat wpływu choroby lub zastosowanego leczenia na codzienne funkcjonowanie. Stopień, w jakim dana technologia medyczna zaspokaja oczekiwania chorych co do możliwości funkcjonowania w codziennym życiu, decyduje o jej skuteczności stosowania [9]. Obecność działań niepożądanych w następstwie zastosowanej farmakoterapii nadciśnienia tętniczego nie tylko pogarsza jakość życia pacjentów, ale także pogarsza skuteczność terapii hipotensyjnej. Pacjenci doświadczający działań niepożądanych z powodu nieskutecznie dobranej terapii zmuszani są do zmiany leków, częstszych wizyt kontrolnych, a niekiedy hospitalizacji, co z kolei wpływa na pogorszenie się pozytywnych relacji na linii pacjent-lekarz prowadzący i może prowadzić w ostateczności do zaniechania kontynuacji leczenia [4, 6]. Niekontrolowane nadciśnienie tętnicze stanowi ogromne ryzyko wystąpienia groźnych dla życia i zdrowia powikłań sercowo-naczyniowych, prowadząc tym samym do wzrostu ogólnych kosztów leczenia. W badaniach Ambrosioni i wsp. [15], gdzie u 65,3% chorych z nadciśnieniem tętniczym stosowano monoterapię, a u 34,7% chorych wdrożono leczenie skojarzone, aż 66% badanych zaprzestało przyjmowania leków lub zmieniło lek na inny w wyniku wystąpienia działań niepożądanych. W badaniach Jones i wsp. [16] dokonano kalkulacji całkowitych kosztów bezpośrednich medycznych (leki, konsultacje lekarskie, hospitalizacje) związanych z zaprzestaniem leczenia lub związanych z koniecznością zmiany leku na inny w wyniku działań niepożądanych w grupie ponad 7 tys. pacjentów stosujących co najmniej jeden lek hipotensyjny. Całkowite koszty bezpośrednie medyczne w analizowanej grupie chorych wyniosły łącznie 75,6 mln GBP, z czego w grupie chorych, którzy zaprzestali leczenia lub zmieli leki na inne, wyniosły one 26,9 mln GBP. Powyższe koszty związane z zaprzestaniem leczenia lub zmianą leku hipotensyjnego na inny zależne były od grupy leku i wieku chorych. W obliczu problemu, zgodnie z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego, terapia hipotensyjna powinna być spersonalizowana, czyli uwzględniająca szereg cech charakterystycznych chorego, jak: wiek, płeć, nowo wykryte nadciśnienie tętnicze, obecność chorób współistniejących, zawód, preferencje chorego, jego możliwości finansowe oraz ryzyko wystąpienia potencjalnych działań niepożądanych [17]. Z badań przeprowadzonych dotychczas jednoznacznie wynika, iż duże znaczenie w systematycznym przyjmowaniu leków hipotensyjnych ma lek pierwszego wyboru [18]. W celu poprawy efektywności zastosowanej farmakoterapii w leczeniu nadciśnienia tętniczego zaleca się stosowanie preparatów o przedłużonym uwalnianiu i prostym schemacie dawkowania. Wnioski Na podstawie rezultatów przeprowadzonych badan można wnioskować, iż współczesna farmakoterapia nadciśnienia tętniczego wywołuje u większości chorych obecność różnego rodzaju działań ubocznych, które negatywnie wpływają na poziom jakości życia pacjentów. Dlatego niezmiernie ważnym elementem w poprawie skuteczności zastosowanej farmakoterapii jest prowadzenie terapii spersonalizowanej. Piśmiennictwo 1. Grodzicki T. Efektywność leczenia nadciśnienia tętniczego znaczenie analizy farmakoekonomicznej. Nadciśnienie tętnicze. 2002;6(4): Erickson S.R., Williams B.C., Gruppen L.D. Relationship between symptoms and health-related quality of life in patients treated for hypertension. Pharmacotherapy. 2004;24(3): English.

6 Działania niepożądane u chorych na nadciśnienie tętnicze wpływ na subiektywną ocenę jakości życia Klocek M. Jakość życia w chorobach układu sercowo-naczyniowego. Metody pomiaru i znaczenie kliniczne. Kliniczne znaczenie danych uzyskanych w badaniach jakości życia. Termedia, Poznań; 2006, s Tykarski A., Brzezińska U. Terapia hipotensyjna a przestrzeganie zaleceń. Nadciśnienie tętnicze. 2005;9(3): Erickson S.R., Williams B.C., Gruppen L.D. Perceived symptoms and health-related quality of life reported by uncomplicated hypertensive patients compared to normal controls. J Human Hypertens. 2001;15: English. 6. Wilimski R., Niewada M. Koszty nieskutecznego leczenia nadciśnienia tętniczego. Nadciśnienie tętnicze. 2006; 10(6): Schipper H., Clinch J.J, Olweny M.L. Quality of life and pharmacoeconomics in clinical trials. Quality of life studies: definitions and conceptual issues. Lippincott-Raven Publishers, Philadelpia; 1996, s English 8. Higginson I.J. Carr A. J. Quality of life. The clinical utility of quality of life measures. BMJ Books, London; 2003, s English. 9. Klocek M., Kawecka-Jaszcz K. Jakość życia w chorobach układu sercowo-naczyniowego. Metody pomiaru i znaczenie kliniczne. Jakość życia osób z nadciśnieniem tętniczym. Termedia, Poznań; 2006, s Szabo S. The World Health Organization Quality of Life (WHOQOL) Assessment Instrument. Quality of life and pharmacoeconomics in clinical trials. Lippincott-Raven Publishers, Philadelphia; 1996, s English. 11. Bulpitt C.J, Fletcher A.E. The measurement of quality of life in hypertensive patients: a practical approach. Br J Clin Pharmac. 1990;30: English. 12. Pająk A., Klocek M., Grodzicki T., Kawalec E., Kawecka- -Jaszcz K. Występowanie objawów niepożądanych a skuteczność leczenia pierwotnego nadciśnienia tętniczego. Nadciśnienie tętnicze. 1999;3(3): Lawrence W.F., Fryback D.G., Martin P.A., Klein R., Klein B.E. Health status and hypertension: a population-based study. J Clin Epidemiol. 1996;49: English. 14. Stewart A.L., Greenfield S., Hays R.D. et al. Functional status and well-being of patients with chronic conditions: results from the medical outcomes study. JAMA 1989;262: English. 15. Ambrosioni E., Leonetti G., Achille C. et al. Patterns of hypertension management in Italy: results of a pharmacoepidemiological survey on antihypertensive therapy. J Hypertens. 2000;18: English. 16. Jones J.K., Gorkin L., Lian J.R. et al. Discontinuation of and changes in the treatment after start of new courses of antihypertensive drugs: a study of United Kingdom population. BMJ 1995;311: English. 17. Widecka K., Grodzicki T., Narkiewicz K., Tykarski A., Dziwura J. Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym 2011 r. Wytyczne polskiego towarzystwa nadciśnienia tętniczego. Nadciśnienie tętnicze. 2011;15(2): Caro J.J., Salas M., Speakman J.L. et al. Persistence with treatment for hipertension in actual practice. CMAJ 1999;160: English. Dane do korespondencji: mgr inż. Anna Paczkowska Katedra i Zakład Farmakoekonomiki i Farmacji Społecznej Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu tel./fax: /94 divine2204@onet.eu