Aldona Kawęcka, Jacek Sikora, Jędrzej Krupiński. POLSKIE RODZIME RASY OWIEC Owce rasy czarnogłówka

Transkrypt

1 1

2 Aldona Kawęcka, Jacek Sikora, Jędrzej Krupiński POLSKIE RODZIME RASY OWIEC Owce rasy czarnogłówka Kraków 2015

3 Broszura upowszechnieniowa Nr b-3/2015 DYREKTOR INSTYTUTU ZOOTECHNIKI PIB prof. dr hab. Eugeniusz Herbut Opracowano: w Dziale Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt Instytutu Zootechniki PIB Kierownik: prof. dr hab. Jerzy Krupiński Opracowanie redakcyjne: mgr Magdalena Bielska Fotografie: Aldona Kawęcka Opracowanie graficzne i skład komputerowy: Maria Makarewicz ISBN Drukowano w Poligraficznym Zakładzie Usługowym DRUKMAR 2

4 Wstęp Ochrona zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich w Polsce ma wielowiekową tradycję, jednak dopiero od 2004 roku, z chwilą wejścia Polski w struktury Unii Europejskiej, nabrała charakteru kompleksowego. Realizowana jest zgodnie z wytycznymi tzw. Deklaracji z Rio, będącej kodeksem postępowania człowieka wobec środowiska naturalnego. Polska jako sygnatariusz Konwencji o różnorodności biologicznej, chroniącą florę i faunę zobowiązała się do ochrony zagrożonych gatunków i ras zwierząt i roślin występujących na jej terenie. Wraz z rozwojem intensywnej hodowli zwierząt gospodarskich w XX wieku i kontynuowanej w wieku XXI, obserwuje się postępującą erozję genetyczną w wyniku: globalizacji hodowli i coraz większego udziału przemysłowego modelu produkcji zwierzęcej, marginalizacji ras miejscowych, poprzez stopniowe zastępowanie ich rasami wysoko wydajnymi, rozpowszechnienia biotechnik, takich jak sztuczna inseminacja, transfer zarodków, wprowadzanie do hodowli zwierząt transgenicznych. Przyjęty przez społeczność międzynarodową w 2007 r. w Interlaken (Szwajcaria) Światowy Plan Działań na rzecz Zasobów Genetycznych Zwierząt spowodował intensyfikację działań, zmierzających do ochrony wielu cennych kulturowo ras zwierząt hodowlanych, często stanowiących już niewielkie populacje, lecz wciąż chętnie utrzymywanych w gospodarstwach ekologicznych i agroturystycznych. Wpływ na zainteresowanie rodzimymi rasami miał również wzrost świadomości konsumenckiej, który przyczynił się do zwiększenia zapotrzebowania na zdrową żywność, wytwarzaną w sposób tradycyjny. Rodzime rasy owiec to zwierzęta doskonale przystosowane do lokalnych warunków środowiska, o niewielkich wymaganiach paszowych, dużej odporności na choroby i niekorzystne warunki bytowania. Aby uchronić te rasy przed wyginięciem i utrwalić w populacji cenne, wyróżniające je cechy, objęto je Programami ochrony zasobów genetycznych. W pracach nad tymi programami uczestniczyły jednostki naukowe, związki hodowców oraz Instytut Zootechniki PIB w Krakowie, który od 2002 roku pełni funkcję krajowego koordynatora ds. ochrony 3

5 zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich. W wyniku prac podjętych nad Krajowym Programem Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt, Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi w 1999 roku zatwierdził 32 Programy ochrony zasobów genetycznych, obejmujące 75 ras, odmian i rodów zwierząt gospodarskich. Przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej realizacja zadań związanych z utrzymaniem zwierząt lokalnych ras, zgodnie z przyjętymi programami ochrony, odbywała się przy wsparciu finansowym z budżetu krajowego. Od 2005 roku utrzymywanie populacji owiec (również koni, bydła i świń) objętych ochroną zasobów genetycznych zwierząt jest wspomagane płatnościami rolno-środowiskowymi w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), a więc w dużej części ze środków unijnych (PROW , ). Obecne zobowiązanie Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie (pakiet 7) realizowane jest w ramach działań rolno-środowiskowo-klimatycznych PROW Programem ochrony zasobów genetycznych owiec objętych jest obecnie 15 ras. W roku 2004 uczestniczyło w nim 11 ras: polska owca górska odmiany barwnej, owca kamieniecka, koridel, merynos barwny, olkuska, pomorska, świniarka, uhruska, wielkopolska, wrzosówka, żelaźnieńska. W roku 2007 objęto ochroną owce ras cakiel podhalański oraz merynos polski w starym typie. Natomiast od roku 2015 do programu ochrony dołączyły dwie kolejne rasy owiec: polska owca pogórza i czarnogłówka. Dynamika hodowli owiec objętych programem jest znacząca. W roku 2005 chronionych było 7812 owiec-matek; po 10 latach w programie uczestniczyło maciorek. Ilość stad wzrosła z 145 do 752. Program ochrony zasobów genetycznych owiec rasy czarnogłówka został opracowany z inicjatywy Instytutu Zootechniki PIB i pozytywnie zaopiniowany przez Grupę Roboczą ds. ochrony zasobów genetycznych owiec i kóz. Wprowadzono go do stosowania Zarządzeniem Dyrektora IZ PIB nr 37/14 z dnia r. 4

6 Czarnogłówka Czarnogłówka to mięsna rasa owiec, charakteryzująca się bardzo dobrym umięśnieniem, szybkim tempem wzrostu jagniąt i wysoką jakością tuszek. Owce czarnogłówki wywarły ogromny wpływ na poziom cech użytkowości mięsnej tego gatunku, co wiązało się z powszechnie stosowanym wykorzystaniem tryków do krzyżowania międzyrasowego, celem produkcji jagniąt rzeźnych. Czarnogłówki to owce średnio duże, dobrze wrośnięte. Zarówno tryki, jak i maciorki są bezrogie, pokryte białą, średniogęstą wełną o stalowym odcieniu; głowa i kończyny umaszczone czarno lub ciemnobrązowo. Runo może być zamknięte lub półotwarte, składające się ze słupków cylindrycznych lub stożkowatych, o grubych karbikach i tępym zakończeniu. Czarnogłówki są doskonale dostosowane do warunków całej Polski, bardzo dobrze znoszą klimat wilgotny, z tego też względu nadają się zarówno na tereny nadmorskie, jak i podgórskie. Charakteryzują się dobrą przydatnością do wędrówek oraz koszarowania; mają mocne, odporne na kulawkę racice, przystosowane do długiego wypasu w trakcie okresu wegetacyjnego. Rasa ta jest przydatna do chowu zarówno w małych, jak i dużych stadach, w systemie ekstensywnym i intensywnym. Obecna wielkość populacji liczy ponad 3 tys. maciorek zarodowych, utrzymywanych w 43 stadach na terenie niemal całego kraju (rys. 2) Rys. 1. Liczebność czarnogłowek maciorki stada Źródło: CSHZ (1981, 1991), PZO (2001, 2011, 2014). 5

7 Historia rasy Rasę utrzymywano na obszarze Polski od drugiej połowy XIX wieku. Pierwsze stada założone zostały na terenie Warmii i Mazur oraz na Dolnym Śląsku. Owce czarnogłówki, zaliczane do ras mięsnych, to grupa owiec wytworzonych na drodze procesów twórczych, notowanych od 1860 roku, w których brały udział jej protoplasta z Niemiec oraz czarnogłowe owce mięsne z Wielkiej Brytanii. Prace przebiegały w kierunku wytworzenia owcy mięsnej, charakteryzującej się wełną jednolitą, średniogrubą w sortymencie BC i C, przystosowaną do zróżnicowanych warunków żywieniowych. Rasa ta funkcjonuje w Polsce pod tą nazwą już od 1922 roku, tzn. od roku utworzenia ksiąg hodowlanych. Pogłowie czarnogłówek bardzo ucierpiało w czasie wojny pozostało tylko kilkaset sztuk, a wśród nich stare stado zarodowe w Komorowie (dawne woj. wrocławskie), przeniesione w latach 50-tych do ośrodka hodowli zarodowej w Wopławce (woj. olsztyńskie). Po wojnie hodowla została wznowiona po sprowadzeniu czarnogłówek niemieckich. Biorąc pod uwagę potrzeby przemysłu włókienniczego, przed rokiem 1989 rasa była doskonalona również w kierunku wełnistym, później zaniechano tych działań na rzecz prac nad doskonaleniem cech mięsnych, stosując krzyżowanie tych owiec z rasami suffolk i czarnogłówką niemiecką. Od długiego czasu nie stosowano tej działalności, można więc uznać, że po roku 2000 populacja zachowała ujednolicony charakter pod względem genotypu i użytkowości mięsnej. Uzasadnienie konieczności ochrony Objęcie czarnogłówki Programem ochrony zasobów genetycznych jest szczególnie istotne dla stabilizacji i rozwijania krajowego rynku mięsa owczego. Znaczenie czarnogłówki zostało potwierdzone w badaniach większości ośrodków naukowych w Polsce. Ze względu na doskonałe dostosowanie do polskich warunków środowiskowych rasa może być utrzymywana w gospodarstwach na terenie całego kraju, od Podkarpacia do Pomorza Zachodniego. Zachowuje ona szczególną rolę w pogłowiu 6

8 owiec, jako jedyna rodzima rasa w typie mięsnym i jedna z głównych, na której można budować rynek mięsa owczego w Polsce. Rys. 2. Rejony występowania czarnogłówek 7

9 Cel Programu Podstawowym celem Programu jest: 1. zachowanie najcenniejszych cech rasowych, takich jak: bardzo dobre umięśnienie, szybkie tempo wzrostu jagniąt, dostosowanie do warunków terenowych i klimatycznych całego kraju, predyspozycje do użytkowania pastwiskowego; 2. zwiększanie liczebności populacji owiec tej rasy objętych Programem; 3. stabilizacja i zachowanie wzorca rasowego. Docelowa wielkość populacji stad zarodowych powinna wynosić około 8000 matek. Prace hodowlane prowadzone będą w kierunku poprawy plenności i cech użytkowości mięsnej, umożliwiających chów zarówno w systemie ekstensywnym, półintensywnym i intensywnym. Rasa przydatna jest do utrzymania w ramach systemów alternatywnych, wspomagających działania z zakresu ochrony środowiska przyrodniczego, z wykorzystaniem gruntów nieużytkowanych rolniczo lub cennych przyrodniczo, poddawanych pielęgnacji krajobrazu. Minimalna liczba owiec uczestniczących w Programie ochrony zasobów genetycznych powinna wynosić 15 owiec-matek w początkowym okresie, a docelowo 30 sztuk. Jeden tryk powinien przypadać na 30 owiec w stadzie. Zaleca się w miarę możliwości stosowanie większej liczby tryków w stadzie. Wzorzec populacji Cechy pogłowia Wrażenie ogólne owce bezrogie, duże, o bardzo dobrym umięśnieniu, szerokim i dość długim tułowiu, osadzonym na stosunkowo krótkich kończynach. Dojrzałość rozpłodowa około 8-9 miesięcy; sezonowe występowanie rui. Plenność wynosi %, użytkowość rozpłodowa %. 8

10 Cechy osobnicze Pokrój: głowa średniej wielkości, szeroka, bezrożna, owełniona, część twarzowa pokryta czarną lub brązową sierścią, czasem z białym nalotem; szyja krótka; tułów średniej długości, grzbiet szeroki, klatka piersiowa głęboka, z wyraźnie wysuniętym do przodu mostkiem; zad zaokrąglony; umięśnienie prawidłowe; kończyny krótkie o mocnym kośćcu, umaszczone czarno do wysokości stawów skokowych i nadgarstkowych, dobrze spionowane, szeroko rozstawione; Umaszczenie: runo białe, głowa i kończyny czarne do brązowego z białym nalotem. Jagnięta rodzą się z ciemnym lub plamistym runem, które z wiekiem bieleje. W runie owiec dorosłych można spotkać pojedyncze czarne włosy, które w ilości nie większej niż 1% należy traktować za zgodne ze wzorcem. Masa ciała: dorosłe tryki kg, maciorki kg. W początkowym okresie życia jagnięta rozwijają się szybko, po ukończeniu 6. miesiąca życia nieco wolniej, co może determinować ich przydatność do wczesnego opasania. Wełna: jednolita o średnim sortymencie BC-C, o wysadności ok. 10 cm w odroście rocznym, włosy nadrunne i słabe markowanie dopuszczalne, charakter wełny: runo zamknięte lub półotwarte, roczna wydajność wełny potnej u tryków wynosi ok. 5,5 kg, a u maciorek 4 kg, tłuszczopot powinien być koloru jasnego, biały lub kremowy, o konsystencji oleistej; dopuszczalny również koloru rdzawego, gruzełkowaty. 9

11 Ocena wartości użytkowej W Programie określone zostały zasady oceny wartości użytkowej, która obejmuje ocenę użytkowości rozpłodowej i mięsnej zgodnie z obowiązującymi przepisami dotyczącymi ras i linii hodowlanych ojcowskich. W ocenie uwzględnia się następujące parametry: masa ciała w 10. dniu po urodzeniu, w wieku 30 dni oraz 56 dni, średni dobowy przyrost od 10. do 30. dnia oraz od 30. do 56. dnia życia, masa miotu w wieku 56 dni, masa ciała maciorek przed każdą stanówką, masa ciała w dniu licencji, płodność, plenność, odchów jagniąt i użytkowość rozpłodowa. Objaśnienia: P przyrost dobowy masy ciała między 10. a 30. dniem życia jagnięcia (g). P przyrost dobowy masy ciała między 30. a 56. dniem życia jagnięcia (g). M 30 masa ciała w 30. dniu życia jagnięcia (kg). M 56 masa ciała w 56. dniu życia jagnięcia (kg). 10

12 Podstawy organizacyjne Programu Programem ochrony będą mogły być objęte owce hodowli krajowej poddane ocenie wartości użytkowej zgodnie z obowiązującymi przepisami, które: charakteryzują się cechami fenotypowymi zgodnymi ze wzorcem określonym w Programie ochrony, są wpisane do księgi hodowlanej dla rasy. Typowania owiec do udziału w Programie ochrony dokonuje podmiot prowadzący księgi dla owiec tej rasy. Kwalifikacji i akceptacji zwierząt i stad dokonuje Instytut Zootechniki PIB przy współpracy z Grupą Roboczą. W szczególności Grupa Robocza podejmuje decyzje w sprawie przypadków budzących wątpliwości. Program realizowany jest przez: a) hodowcę właściciela stada owiec rasy czarnogłówka, b) Polski Związek Owczarski i regionalne związki hodowców owiec i kóz prowadzące księgi dla owiec, c) Instytut Zootechniki PIB, realizujący i koordynujący zadania z zakresu ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich. 11

13 Uczestnictwo hodowców w Programie jest dobrowolne. Jego zasady określa umowa pomiędzy hodowcą właścicielem stada a właściwym regionalnym związkiem hodowców owiec i kóz. Za realizację Programu odpowiedzialne są: Polski Związek Owczarski, właściwy regionalny związek hodowców owiec i kóz oraz Instytut Zootechniki PIB. Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie współpracuje przy realizacji programu. Fazy wdrażania Programu I etap (lata ), czyli rozpoczęcie realizacji Programu. Do Programu wytypowane zostały zwierzęta o genotypie 100% czarnogłówki. Po wstępnym wytypowaniu stad przez prowadzącego księgi, czyli Polski Związek Owczarski i Regionalne Związki Hodowców Owiec i Kóz, indywidualnego wyboru maciorek i tryków dokonała Komisja powołana przez Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy. II etap (lata ) to tworzenie nowych stad o liczebności minimum 30 matek w stadach. Konsolidacja fenotypu zwierząt zgodnie z wymogami Programu ochrony owiec rasy czarnogłówka. III etap (lata 2019 i później) to kontynuacja realizacji Programu. Pozostałe działania w Programie ochrony Podobnie jak w przypadku pozostałych ras rodzimych również Program ochrony owiec rasy czarnogłówka przewiduje podjęcie dodatkowych działań podczas jego realizacji. Zaleca się prowadzenie pomiarów zoometrycznych w jak największej grupie owiec w ustalonych odstępach czasu (np. co 10 lat). Wyniki tych pomiarów, prowadzonych wg wspólnej metodyki, losowo, we współpracy z regionalnymi związkami wyznaczających stada owiec, na których przeprowadzone zostaną pomiary, służyć będą do dokładnego opisu pokroju danej rasy i ewentualnych jego zmian w czasie. 12

14 Wprowadza się okresowo ocenę użytkowości tucznej tryków na podstawie potomstwa metodą stacyjną i przyżyciową ocenę użytkowości rzeźnej (USG) jagniąt-tryczków. W celu zabezpieczenia możliwości przynajmniej częściowego odtworzenia populacji w razie wystąpienia zwiększonego zagrożenia dla jej istnienia, uzasadnione jest zgromadzenie zarodków oraz nasienia i ich przechowywanie w stanie głębokiego zamrożenia w ciekłym azocie w Krajowym Banku Materiałów Biologicznych (KBMB) w Balicach. Gromadzenie i wykorzystywanie materiału biologicznego (zarodków) odbywać się będzie pod nadzorem Grupy Roboczej ds. ochrony zasobów genetycznych owiec i kóz. Zaleca się propagowanie wykorzystania owiec w czynnej ochronie przyrody i krajobrazu, np. poprzez zorganizowanie wypasów na terenach cennych przyrodniczo, odłogowanych, co wymaga podjęcia współpracy z lokalnymi samorządami. Wskazane jest również podjęcie działań na rzecz promocji jagnięciny pochodzącej od owiec czarnogłówka. Realizacja Programu ochrony udział w PROW Przystąpienie do Programu ochrony umożliwia hodowcy ubieganie się o przyznanie płatności rolno-środowiskowych w ramach pakietu Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie działanie rolno-środowiskowo-klimatyczne Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata ( 13

15 Piśmiennictwo Brzostowski H., Mercik L. (1982). Próba określenia masy runa na podstawie cech wełny i budowy owiec rasy czarnogłówka. Zesz. Nauk. ART Olszt., 24: CSHZ (1981). Hodowla owiec i kóz w Polsce w 1980 roku. Warszawa. CSHZ (1991). Hodowla owiec i kóz w Polsce w 1990 roku. Warszawa. Hyży J., Szczepański W. (1983). Efekty rozrodu maciorek rasy czarnogłówka krytych wcześnie i tradycyjnie. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 265: Jełowicki S.(1960). Owczarstwo wielkostadne. PWRiL, Warszawa. PZO (2001). Hodowla owiec i kóz w Polsce w 2000 roku. Warszawa. PZO (2011). Hodowla owiec i kóz w Polsce w 2010 roku. Warszawa. PZO (2014). Hodowla owiec i kóz w Polsce w 2013 roku. Warszawa. Szczepański W., Głogowska B. (1983). Badania porównawcze wełny tryków czarnogłówki krajowej i niemieckiej czarnogłowej owcy mięsnej z importu. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 265: Szczepański W. (1990). Wpływ inbredu na kształtowanie się wskaźników rozrodu maciorek czarnogłówki. Prz. Nauk. Lit. Zoot., Zesz. Spec., Rocz. XXXV: Szczepański W., Czarniawska-Zając S. (1990). Charakterystyka produkcyjności mięsnej i wełnistej oraz współzależności fenotypowe i genetyczne czarnogłówki z owczarni Sławkowo. Prz. Nauk. Lit. Zoot., Zesz. Spec. Rocz., XXXV:

16 15

17 16

18 17

19 18

20 Spis treści Wstęp Czarnogłówka Historia rasy Uzasadnienie konieczności ochrony Cel Programu Wzorzec populacji Ocena wartości użytkowej Podstawy organizacyjne Programu Fazy wdrażania Programu Pozostałe działania w Programie ochrony Realizacja Programu ochrony udział w PROW Piśmiennictwo

21 N O T A T K I 20