Aldona Kawęcka, Jacek Sikora, Jędrzej Krupiński POLSKIE RODZIME RASY OWIEC. Polska owca pogórza

Transkrypt

1 1

2 Aldona Kawęcka, Jacek Sikora, Jędrzej Krupiński POLSKIE RODZIME RASY OWIEC Polska owca pogórza Kraków 2015

3 Broszura upowszechnieniowa Nr b-1/2015 DYREKTOR INSTYTUTU ZOOTECHNIKI PIB prof. dr hab. Eugeniusz Herbut Opracowano: w Dziale Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt Instytutu Zootechniki PIB Kierownik: prof. dr hab. Jerzy Krupiński Opracowanie redakcyjne: mgr Magdalena Bielska Opracowanie graficzne i skład komputerowy: Maria Makarewicz ISBN Drukowano w Poligraficznym Zakładzie Usługowym DRUKMAR 2

4 Wstęp Ochrona zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich w Polsce ma wielowiekową tradycję, jednak dopiero od 2004 roku, z chwilą wejścia Polski w struktury Unii Europejskiej, nabrała charakteru kompleksowego. Realizowana jest zgodnie z wytycznymi tzw. Deklaracji z Rio, będącej kodeksem postępowania człowieka wobec środowiska naturalnego. Polska jako sygnatariusz Konwencji o różnorodności biologicznej, chroniącą florę i faunę zobowiązała się do ochrony zagrożonych gatunków i ras zwierząt i roślin występujących na jej terenie. Wraz z rozwojem intensywnej hodowli zwierząt gospodarskich w XX wieku i kontynuowanej w wieku XXI, obserwuje się postępującą erozję genetyczną w wyniku: globalizacji hodowli i coraz większego udziału przemysłowego modelu produkcji zwierzęcej, marginalizacji ras miejscowych, poprzez stopniowe zastępowanie ich rasami wysoko wydajnymi, rozpowszechnienia biotechnik, takich jak sztuczna inseminacja, transfer zarodków, wprowadzanie do hodowli zwierząt transgenicznych. Przyjęty przez społeczność międzynarodową w 2007 r. w Interlaken (Szwajcaria) Światowy Plan Działań na rzecz Zasobów Genetycznych Zwierząt spowodował intensyfikację działań zmierzających do ochrony wielu cennych kulturowo ras zwierząt hodowlanych, często stanowiących już niewielkie populacje, lecz chętnie utrzymywanych w gospodarstwach ekologicznych i agroturystycznych. Wpływ na zainteresowanie rodzimymi rasami miał również wzrost świadomości konsumenckiej, który przyczynił się do zwiększenia zapotrzebowania na zdrową żywność, wytwarzaną w sposób tradycyjny. Rodzime rasy owiec to zwierzęta doskonale przystosowane do lokalnych warunków środowiska, o niewielkich wymaganiach paszowych, dużej odporności na choroby i niekorzystne warunki bytowania. Aby uchronić te rasy przed wyginięciem i utrwalić w populacji cenne, wyróżniające je cechy, objęto je Programami ochrony zasobów genetycznych. W pracach nad tymi programami uczestniczyły jednostki naukowe, związki hodowców oraz Instytut Zootechniki PIB w Krakowie, który od 2002 roku pełni funkcję krajowego koordynatora ds. ochrony 3

5 zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich. W wyniku prac podjętych nad Krajowym Programem Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt, Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi w 1999 roku zatwierdził 32 Programy ochrony zasobów genetycznych, obejmujące 75 ras, odmian i rodów zwierząt gospodarskich. Przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej realizacja zadań związanych z utrzymaniem zwierząt lokalnych ras, zgodnie z przyjętymi Programami ochrony, odbywała się przy wsparciu finansowym z budżetu krajowego. Od 2005 roku utrzymywanie populacji owiec (również koni, bydła i świń) objętych ochroną zasobów genetycznych zwierząt jest wspomagane z płatnościami rolno-środowiskowymi w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW), a wiec w dużej części ze środków unijnych (PROW , ). Obecne zobowiązanie Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie (pakiet 7) realizowane jest w ramach działań rolno-środowiskowo-klimatycznych PROW Programem ochrony zasobów genetycznych owiec objętych jest obecnie 15 ras. W roku 2004 uczestniczyło w nim 11 ras: polska owca górska odmiany barwnej, owca kamieniecka, koridel, merynos barwny, olkuska, pomorska, świniarka, uhruska, wielkopolska, wrzosówka, żelaźnieńska. W roku 2007 objęto ochroną owce ras cakiel podhalański oraz merynos polski w starym typie. W roku 2015 natomiast do Programu ochrony dołączyły dwie kolejne rasy owiec: polska owca pogórza i czarnogłówka. Dynamika hodowli owiec objętych Programem jest znacząca. W roku 2005 chronionych było 7812 owiec-matek, natomiast po dziesięciu latach w Programie uczestniczyło maciorek. Ilość stad wzrosła z 145 do 752. Program ochrony zasobów genetycznych polskiej owcy pogórza został opracowany z inicjatywy Instytutu Zootechniki PIB i pozytywnie zaopiniowany przez Grupę Roboczą ds. ochrony zasobów genetycznych owiec i kóz. Wprowadzono go do stosowania Zarządzeniem Dyrektora IZ PIB nr 2/14 z dnia r. 4

6 Polska owca pogórza Polska owca pogórza to lokalna rasa, wytworzona na terenie Pogórza Karpackiego i Przedgórza Sudeckiego, służąca potrzebom miejscowej ludności. W wyniku pracy hodowlanej nabyła specyficzne cechy, dzięki którym doskonale przystosowała się do warunków podgórskich rejonów Polski. Regres owczarstwa w latach 90. XX w. spowodował spadek liczebności populacji również owcy pogórza. Na przestrzeni ostatnich 30 lat liczba owiec tej rasy zmniejszyła się siedmiokrotnie i obecnie szacowana jest na ponad 900 maciorek wpisanych do ksiąg (rys. 1), utrzymywanych w 14 stadach. Najstarsze z istniejących stad zostało założone w roku 1950, pozostała większość w latach 70. ubiegłego wieku. Źródło: CSHZ (1981, 1991), PZO (2001, 2011, 2014). 5

7 Historia rasy Prace nad wytworzeniem rasy sięgają lat 50. XX wieku i związane były z potrzebą uzyskania rasy przydatnej do użytkowania na terenach Pogórza Karpackiego i Przedgórza Sudeckiego. Prace hodowlane biegły dwutorowo, ze względu na odmienność warunków przyrodniczych i kulturowych tych rejonów. Pogórze Karpackie (Pogórze Beskidzkie) to najdalej na północ wysunięta część Karpat Zachodnich, położona pomiędzy Beskidami na południu a Podkarpaciem na północy. Pogórze ma charakter wyżyny, składającej się ze wzniesień o wysokościach od 350 do 600 m n.p.m. Klimat Pogórza Karpackiego jest umiarkowany przejściowy podgórski, ze znacznymi wahaniami temperatur i dużą ilością opadów od 800 do 1000 mm rocznie. Na Pogórzu występują gleby średnio urodzajne, kompleksu owsiano-pastewnego, a okres wegetacyjny jest stosunkowo krótki. Na terenie Pogórza dominują trwałe użytki zielone, z motylkowych uprawia się przeważnie koniczynę czerwoną, z roślin zbożowych owies i jęczmień. Próby wytworzenia owcy przydatnej dla terenu Pogórza Karpackiego podejmowano w kilku ośrodkach. Na Pogórzu Przemyskim prace te prowadził prof. S. Jełowicki, a efektem krzyżowania maciorek rasy cakiel z trykami cygaja lub merynosa, a następnie maciorek pokolenia F1 trykami rasy kent miała być długowełnista owca bieszczadzka (Czernek, 1973). W ZD Gaik i Lipowa należących do Instytutu Zootechniki materiał wyjściowy do wytworzenia nowej rasy stanowiła owca bocheńska, którą kryto trykami fryzyjskimi i caklo-fryzem, a uzyskane mieszańce trykami texel. W ZD Grodziec podjęto próby wytworzenia rasy na bazie polskiej owcy górskiej i tryków ras texel, kent i leicester (prof. M. Czaja i J. Luchowiec, za: Czernek, 1979). Najlepsze efekty dało krzyżowanie z trykami leicester, które poprawiło wydajność wełny i przekształciło wełnę mieszaną w jednolitą. Uzyskane maciorki przekrzyżowano kentem, co wpłynęło na poprawę użytkowości wełnistej (cieńsza jednolita wełna, większa masa wełny potnej) i rzeźnej jagniąt (Czernek, 1987). Na Przedgórzu Sudeckim prace nad uszlachetnieniem krajowych cakli prowadzono w ZD Wysokie Łąki, należącym do WSR we 6

8 Wrocławiu. Prof. M. Juny wykorzystywał w tym celu cygaje oraz jego mieszańce z merynosem tzw. spanki, a uzyskane w ten sposób owce kojarzył z rasą kent i fryzem. Wytworzona tzw. owca sudecka była owcą w typie długowełnistym, o dobrej wydajności wełny i mleczności (Juny, 1956). Dalsze prace nad konsolidacją rasy prowadzono w trzech rejonach hodowlanych; na Dolnym Śląsku hodowana owca zwana byłą owcą ząbkowicką (Jastrzębska i in., 2011). W roku 1963 owca pogórza uznana została za odrębny typ i określono obszar występowania (rzeszowskie, krakowskie, wrocławskie, katowickie). Populacja owcy pogórza liczyła w tym okresie 104 tys. owiec (Czernek, 1972). W każdym z rejonów prowadzono odrębną politykę hodowlaną. W roku 1977 uzyskała status odmiany rasowej. W latach 70. praca hodowlana zmierzała do wyrównania pogłowia dla całego rejonu pogórzy, o specyficznych warunkach klimatycznych i fizjograficznych, a także ze względu na zapotrzebowanie na większe partie wełny jednolitego typu (Czernek, 1973). Występujące w populacji owcy pogórza w województwie wrocławskim zwierzęta w typie fryza, texela i cygaja krzyżowano z trykami rasy kent, co miało ujednolicić cechy użytkowości wełnistej. W województwie katowickim użyto mieszańców owcy pomorskiej z texelem, w województwie krakowskim owcy typu olkuskiego, a w rzeszowskim leina. W latach 80. XX w. podejmowano działania mające na celu poprawę wydajności rzeźnej owiec pogórza, głownie na Pogórzu Karpackim. Uzasadnienie konieczności ochrony Polska owca pogórza to owca w typie mięsno-wełnistym, z możliwością użytkowania mlecznego. Jest to rasa mateczna, o dobrych cechach macierzyńskich. Charakteryzuje się plennością na poziomie 130% i średnio wczesnym dojrzewaniem, jest przydatna do chowu indywidualnego w systemie ekstensywnym, dobrze wykorzystuje pastwisko. Polska owca pogórza jest doskonale przystosowana do trudnych warunków podgórskich, o dużej ilości opadów i znacznych dobowych różnicach temperatury. Półotwarte runo pozwala na szybkie po- 7

9 zbycie się nadmiaru wilgoci. Jest to rasa o dobrej użytkowości mięsnej. Owce stanowią cenny element bioróżnorodności rejonów podgórskich; spełniają między innymi funkcję ekologiczną, biorąc udział w pielęgnacji krajobrazu. Produkty uzyskiwane od owiec pogórza, utrzymywanych na ekologicznie czystych terenach, stanowić mogą dodatkowe źródło dochodu gospodarstw. Mała liczebność populacji stwarza jednak zagrożenie egzystencji tej rasy, a jednocześnie utrudnia produkcję tryków hodowlanych. W związku z tym zachowanie tej rasy należy uznać za w pełni uzasadnione. Cel Programu Celem Programu ochrony zasobów genetycznych polskiej owcy pogórza jest: zachowanie jej najcenniejszych cech rasowych, takich jak adaptacja do warunków terenowych i klimatycznych Pogórza Karpackiego i Przedgórza Sudeckiego, predyspozycji do użytkowania pastwiskowego, dobry odchów w trudnych warunkach środowiskowych, półotwarte runo; zwiększanie liczebności populacji; stabilizacja i zachowanie wzorca rasowego. Prace hodowlane w tej rasie owiec ukierunkowane są na zachowanie plenności i cech użytkowości mięsnej i wełnistej oraz mają umożliwić utrzymanie ich zarówno w systemie ekstensywnym, jak i półintensywnym. Wzorzec rasy Cechy pogłowia Wrażenie ogólne owce tej rasy są dość duże, o długim i szerokim tułowiu, na średnio wysokich nogach, o wełnie gęstej i długiej. Średnia plenność wynosi 130%. Dojrzewanie jest średnio wczesne; dopuszczalne jest krycie w wieku 7 miesięcy, po osiągnięciu przez maciorkę 75% masy ciała dorosłej owcy. 8

10 Cechy osobnicze Pokrój: głowa średnio szeroka z dużymi uszami; rogatość niedopuszczalna; dopuszczalne naroża; szyja średnio szeroka, niezbyt długa; tułów dość długi, głęboki i szeroki; głęboka klatka piersiowa; linia grzbietowa prosta; dopuszczalne słabsze związanie za kłębem, lekka spadzistość lub przebudowanie zadu; kończyny średnio wysokie, prawidłowo ustawione, o mocnej kości, dopuszczalne drobne błędy w ustawieniu; dobre umięśnienie grzbietu, lędźwi i udźca; umaszczenie białe, z dopuszczalnymi ciemnymi i żółtymi odcieniami na głowie, uszach i kończynach; masa ciała maciorek kg, tryków kg; wełna średnio gruba i gruba; runo półotwarte, składające się ze słupków stożkowatych, o tępym zakończeniu, wełna lśniąca, tłuszczopot koloru jasnego, o konsystencji oleistej, wysadność wełny cm, roczna wydajność wełny potnej wynosi około 4,5 kg od maciorki i 6 kg od tryka. Użytkowość Polska owca pogórza to rasa charakteryzująca się: dobrym odchowem jagniąt; użytkowością mięsno-wełnistą. Owce zalecane są do chowu pastwiskowego, łagodne, nadające się do gospodarstw agroturystycznych. Realizacja Programu ochrony Program ochrony zasobów genetycznych owiec rasy polska owca pogórza realizowany jest na terenach jej naturalnego występowania. Polska owca pogórza występuje na terenie województw dolnośląskiego, małopolskiego, podkarpackiego i śląskiego (rys. 2). 9

11 Programem ochrony są objęte owce hodowli krajowej poddane ocenie wartości użytkowej zgodnie z obowiązującymi przepisami, charakteryzujące się cechami fenotypowymi zgodnymi ze wzorcem określonym w Programie ochrony i które są wpisane do księgi hodowlanej dla rasy. Wybór owiec do udziału w Programie ochrony w trakcie jego realizacji przeprowadzają selekcjonerzy Regionalnego Związku Hodowców Owiec i Kóz w Nowym Targu i Opolu. Kwalifikacji i akceptacji zwierząt i stad do Programu dokonuje Instytut Zootechniki PIB we współpracy z Grupą Roboczą. Program realizowany jest przez: hodowcę właściciela stada owiec rasy polska owca pogórza; Polski Związek Owczarski i Regionalne Związki Hodowców Owiec i Kóz prowadzące księgi dla owiec; Instytut Zootechniki PIB, realizujący i koordynujący zadania z zakresu ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich. Uczestnictwo hodowców w Programie jest dobrowolne. Jego zasady określa umowa pomiędzy hodowcą właścicielem stada a właściwym regionalnym związkiem hodowców owiec i kóz. Zakłada się, że minimalna liczba owiec uczestniczących w Programie ochrony zasobów genetycznych powinna wynosić 15 owiec matek, natomiast 1 tryk powinien przypadać maksymalnie na 30 owiec w stadzie. 10

12 Rys. 2. Rejony występowania polskich owiec pogórza 11

13 Etapy wdrażania Programu Pierwszym etapem wdrażania Programu ochrony było wytypowanie przez PZO oraz RZHOiK w Nowym Targu i Opolu stad polskiej owcy pogórza, w których Komisja powołana przez Dyrektora IZ PIB dokonała kwalifikacji zwierząt do Programu. Komisja przeprowadziła przegląd 13 stad na terenie 4 województw: małopolskiego, podkarpackiego, śląskiego i dolnośląskiego. Podczas prac komisja zwracała również uwagę na warunki utrzymania zwierząt, budynki i bazę paszową. Z 997 ocenionych owiec rasy polska owca pogórza do Programu ochrony wytypowano 763 maciorki. W kolejnym etapie realizacji Programu przewiduje się systematyczne zwiększanie liczby maciorek i tryków stadnych oraz konsolidację populacji. Ocena wartości użytkowej W Programie określone zostały zasady oceny wartości użytkowej, zasady selekcji, metody doboru zwierząt do kojarzeń i zasady ich prowadzenia. Do hodowli kwalifikowane są zwierzęta w czasie przyznawania licencji na podstawie pochodzenia, zgodności z założeniami wzorca rasowego i wartości użytkowej. Podstawową zasadą doboru zwierząt do kojarzeń jest unikanie inbredu, co w praktyce oznacza wybór osobników nieposiadających wspólnych przodków w dwóch pokoleniach wstecz. Możliwe jest wykorzystane zasady rotacji tryków. Wybór tryków do dalszej hodowli dokonywany jest tylko spośród zwierząt urodzonych przez matki o plenności życiowej powyżej 130%. Ocena wartości użytkowej obejmuje użytkowość rozpłodową, uwzględniającą plenność, płodność, odchów jagniąt oraz użytkowość mięsną, która obejmuje tempo wzrostu jagniąt. Prowadzone są następujące pomiary: masa ciała po urodzeniu i w 56. dniu życia, masa ciała maciorek i tryczków przy licencji, masa ciała owiec przed każdą stanówką. Selekcjoner zwraca również uwagę na typu wełny, tak aby była ona charakterystyczna dla rasy. 12

14 Na wykresach przedstawiono wyniki oceny użytkowości rozpłodowej (rys. 3) oraz wyniki oceny potomstwa (rys. 4) w stadach podlegających pod RZHOiK w Nowym Targu i Opolu za rok Średnia użytkowość rozpłodowa dla rasy wynosiła 122,3%. Plenność owiec pogórza wynosiła 139%, a odchów jagniąt kształtował się na poziomie 88,6%. Masa ciała jagniąt owcy pogórza w wieku 56 dni wynosiła średnio dla tryczków 18,3 kg, a dla maciorek 17,6 kg (PZO, 2014) Rys. 3. Użytkowość rozpłodowa polskiej owcy pogórza (%) Nowy Targ Opole płodność plenność odchów uż.rozpłod. Źródło: PZO, Rys. 4. Masa ciała jagniąt w 56. dniu życia (kg) RZHOiK Nowy Targ RZHOiK Opole tryczki maciorki Źródło: PZO,

15 Pozostałe działania w Programie ochrony Podobnie jak w przypadku pozostałych ras rodzimych również Program ochrony owcy pogórza przewiduje podjęcie działań dodatkowych podczas jego realizacji. Zaleca się prowadzenie pomiarów zoometrycznych w jak największej grupie owiec w ustalonych odstępach czasu (np. co 10 lat), a także ocenę użytkowości tucznej tryków na podstawie potomstwa metodą stacyjną i przyżyciową ocenę użytkowości rzeźnej (USG) jagniąt-tryczków. W celu zabezpieczenia możliwości przynajmniej częściowego odtworzenia populacji, w razie wystąpienia zwiększonego zagrożenia dla jej istnienia, uzasadnione jest zgromadzenie materiału biologicznego (nasienia i zarodków), pod nadzorem Grupy Roboczej ds. ochrony zasobów genetycznych owiec i kóz w Krajowym Banku Materiałów Biologicznych (KBMB) w Balicach. Po okresie wstępnym realizacji Programu zostanie ustalony zakres i metody ochrony ex-situ in vitro. Istotne jest również podjęcie działań na rzecz promocji jagnięciny uzyskiwanej od owiec pogórza jako produktu regionalnego. Wskazane jest propagowanie wykorzystania owiec w czynnej ochronie przyrody i krajobrazu, np. poprzez zorganizowanie wypasów na terenach cennych przyrodniczo, odłogowanych, co wymaga podjęcia współpracy z lokalnymi samorządami. Realizacja Programu ochrony udział w PROW Przystąpienie do Programu ochrony umożliwia hodowcy ubieganie się o przyznanie płatności rolno-środowiskowych w ramach pakietu Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych zwierząt w rolnictwie działanie rolno-środowiskowo-klimatyczne Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata ( 14

16 Piśmiennictwo CSHZ (1981). Hodowla owiec i kóz w Polsce w 1980 roku. Warszawa. CSHZ (1991). Hodowla owiec i kóz w Polsce w 1990 roku. Warszawa. Czaja M. (1952). Polska owca górska. Rocz. Nauk. Rol., 63, 197 ss. Czernek S. (1972). Charakterystyka prac nad owcą pogórza. Prz. Hod., 13 14: Czernek S. (1973). O kierunkach pracy hodowlanej w owczarstwie na terenie Pogórza. Nowe Rolnictwo, ss Czernek S., Luchowiec J. (1979). Ocena wartości użytkowej potomstwa pierwszego pokolenia po trykach rasy Kent w pracy nad wytworzeniem owcy pogórza. Rocz. Nauk. Zoot., 6, 1: Czernek S. (1987). Prace nad wytworzeniem owcy pogórza. Owczarstwo, 7 8: 9 12, 17. Jastrzębska M., Chudoba K., Nowakowski P. (2011). O dalsze losy polskiej owcy pogórza na Dolnym Śląsku. Wiad. Zoot., 3: Juny M. (1956). Dotychczasowe wyniki doświadczeń nad owcą sudecką. Prz. Hod., 8: PZO (2001). Hodowla owiec i kóz w Polsce w 2000 roku. Warszawa. PZO (2011). Hodowla owiec i kóz w Polsce w 2010 roku. Warszawa. PZO (2014). Hodowla owiec i kóz w Polsce w 2013 roku. Warszawa. 15

17 Owca nowego typu podgórskiego z ZD Gaik (fot. W. Puchalski, w: Czaja, 1952) Maciorki polskiej owcy pogórza ze stada w pow. ząbkowickim, woj. dolnośląskie (fot. J. Sikora) 16

18 Stado polskiej owcy pogórza w Beskidzie Wyspowym (fot. A. Kawęcka) Maciorki i jagnięta polskiej owcy pogórza (fot. A. Kawęcka) 17

19 Tryk i maciorki polskiej owcy pogórza (fot. A. Kawęcka) Maciorka polskiej owcy pogórza (fot. A. Kawęcka) 18

20 Spis treści Wstęp Polska owca pogórza Historia rasy Uzasadnienie konieczności ochrony Cel Programu Wzorzec rasy Cechy pogłowia Cechy osobnicze Użytkowość Realizacja Programu ochrony Etapy wdrażania Programu Ocena wartości użytkowej Pozostałe działania w Programie ochrony Realizacja Programu ochrony udział w PROW Piśmiennictwo

21 N O T A T K I 20