Rozmawiajmy! Europejska Sieć Ekologiczna NATURA 2000

Transkrypt

1 BIEszczaDY

2 Natura 2000 w Karpatach BIESZCZADY Europejska Sieć Ekologiczna NATURA 2000 Tworzenie sieci Natura 2000 jest od 1992 roku podstawowym zadaniem w dziedzinie ochrony przyrody dla wszystkich krajów Unii Europejskiej. W skład sieci wchodzą specjalne obszary ochrony siedlisk (tzw. obszary siedliskowe) oraz specjalne obszary ochrony ptaków (tzw. obszary ptasie). Dla zachowania spójności sieci ważne jest także utrzymywanie korytarzy ekologicznych łączących te obszary. Obszary Natura 2000 stanowią nową formę ochrony przyrody w polskim prawodawstwie dopełniają dotychczasowy krajowy system obszarów chronionych i częściowo się z nim nakładają. Na terenie kraju wyznaczanie i ochrona obszarów sieci Natura 2000 nadzorowane są przez Ministerstwo Środowiska. Nad właściwym wyznaczeniem tych obszarów i skutecznością ich ochrony czuwa Komisja Europejska. Państwa członkowskie UE mają jednak dużą dowolność w organizacji systemu zarządzania obszarami i wyborze sposobów ich ochrony. Najważniejszy jest efekt działań ochronnych, czyli zachowanie siedlisk i gatunków, które są przedmiotem ochrony w obszarach Natura Każda inwestycja, która może w istotny sposób wpłynąć na to, co chcemy w obszarze chronić, powinna zostać poddana procedurze oceny oddziaływania na środowisko. Nie ma przeszkód dla realizacji działań i inwestycji w obszarach Natura 2000 lub poza nimi, jeśli nie mają znaczącego wpływu na podlegające ochronie siedliska przyrodnicze a także siedliska gatunków roślin i zwierząt oraz ich populacje. Ochrona siedlisk gatunków oznacza, że oprócz ochrony populacji danego gatunku przed bezpośrednim niszczeniem, chronimy tereny przez nie zamieszkiwane. Chcąc chronić np. nietoperze, nie wystarczy zabronić ich zabijania. Należy również zachować odpowiednie warunki w ich zimowiskach (jaskiniach, podziemnych schronach), letnich schronieniach (np. na strychach budynków, zwłaszcza starych kościołów), żerowiskach, a także utrzymywać liniowe elementy krajobrazu łączące letnie schronienia z żerowiskami. Z kolei, dla zachowania łąkowych gatunków roślin, niezbędne jest utrzymanie ich półnaturalnych siedlisk poprzez użytkowanie kośne lub pasterskie. Rozmawiajmy! Obszary Natura 2000 nie są typowymi obszarami chronionymi, takimi jak np. parki narodowe i rezerwaty przyrody, które obejmują najcenniejsze, najbardziej naturalne fragmenty naszej przyrody i powinny podlegać głównie ochronie ścisłej. W sieci Natura 2000 znalazły się tereny o charakterze półnaturalnym lub wręcz zurbanizowane. Zakłada się, że na większości obszarów sieci będzie się godzić ochronę siedlisk i gatunków z gospodarowaniem człowieka, zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego. Wyznaczenie obszarów Natura 2000 i określanie celów ich ochrony opiera się wyłącznie na przesłankach przyrodniczych. Jednak sam sposób realizacji tej ochrony powinien być dostosowany do lokalnej specyfiki społecznej, gospodarczej i kulturowej. Bowiem skuteczność ochrony siedlisk i gatunków na wyznaczonych obszarach sieci zależy od akceptacji i zaangażowania gospodarzy tych terenów. Jednym z kluczowych działań jest włączenie lokalnych władz, mieszkańców i inwestorów w proces planowania zadań ochronnych dla obszarów Natura Ustalenia w tym zakresie powinny być poprzedzone dyskusjami o potrzebach w zakresie ochrony, o planowanych inwestycjach, o kierunkach rozwoju zainteresowanych gmin, słowem o przyszłości obszaru. Ale uwaga, włączenie w sieć Natura 2000 parków narodowych i rezerwatów przyrody nie oznacza osłabienia dotychczasowego reżimu ich ochrony czy zmian w sposobie zarządzania i planowania ich ochrony, lecz raczej stanowi dodatkową gwarancję zachowania ich walorów przyrodniczych. Strony internetowe:

3 Potok Hylaty W. Maślanka Natura 2000 w Karpatach BIESZCZADY Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach BIESZCZADY Ostoja siedliskowa Ostoja ptasia

4 Natura 2000 w Karpatach BIESZCZADY

5 Rezerwat przyrody Sine Wiry W. Maślanka Obszar Natura 2000: PLC Bieszczady Obszar Natura 2000 PLC Bieszczady obejmuje wschodnią część Zachodnich Karpat. Jego powierzchnia ( ,5 ha) odpowiada w przybliżeniu łącznej powierzchni Bieszczadzkiego Parku Narodowego (28 513,6) oraz dwóch parków krajobrazowych: Ciśniańsko-Wetlińskiego (51 146) i Doliny Sanu (34 856). Obszar stanowi równocześnie polską część transgranicznego (polsko-słowackoukraińskiego) Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie ( ). Karpaty Zachodnie tworzą w Bieszczadach system równolegle ułożonych grzbietów, o przebiegu z północnego zachodu na południowy wschód, podzielonych szerokimi i głębokimi obniżeniami. Poziom wierzchowiny wznosi się na wysokość ponad 1000 m. Z niej wznoszą się szczyty, które najwyższą wysokość osiągają w masywie Tarnicy (1346 m n.p.m.), Halicza (1333 m) i Krzemienia (1335 m). W partiach wierzchołkowych występują ostro zakończone grzbiety skalne oraz łagodne skaliste wychodnie z murawami wysokogórskimi. Szczytowe partie gór (powyżej 1150 m) porośnięte są przez zbiorowiska roślinne z łanami śmiałka darniowego i borówczyskami. Wraz z innymi zbiorowiskami roślinnymi tworzą one charakterystyczne dla Bieszczadów połoniny. Poniżej występują zarośla olchy kosej. W przedziale wysokości m n.p.m. znajdują się lasy reglowe z przewagą buczyny karpackiej. Jeszcze niżej, między 500 a 700 m n.p.m., wyróżnia się piętro dolin dawniej użytkowanych rolniczo. Tereny rolnicze w dolinach, nie uprawiane od ponad 50 lat, podlegają naturalnej sukcesji. Zarastane są przede wszystkim przez olchę szarą, rozprzestrzeniającą się od strony potoków. Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach BIESZCZADY

6 Natura 2000 w Karpatach BIESZCZADY Bieszczady to obszar o bardzo wysokiej różnorodności biologicznej. Są jedną z najwartościowszych w Europie ostoi fauny puszczańskiej ze wszystkimi wielkimi drapieżnikami (niedźwiedź, wilk, ryś). Występuje tu jedna z pięciu wolnożyjących populacji żubra w Polsce. Bieszczady posiadają pełny zestaw endemitów północno-wschodniego regionu Karpat i są dla większości z nich, najdalej na zachód wysuniętą częścią areału występowania. Niezwykła jest tu różnorodność ptaków w tej grupie jest kilka gatunków, dla których obszar stanowi najważniejszą ostoję w Polsce. Bogata jest flora roślin naczyniowych (ok gatunków) z wieloma rzadkimi i zagrożonymi gatunkami, w tym chronionymi prawnie oraz kilkoma endemitami wschodniokarpackimi. Wyjątkowo bogata jest także flora mszaków (ok gatunków). W Bieszczadach występują liczne, dobrze zachowane zbiorowiska roślinne, wśród nich endemiczne. Szczególnie cenne są zbiorowiska leśne (zwłaszcza buczyna karpacka i jaworzyny) oraz unikatowe w Polsce zbiorowiska połoninowe. Walory przyrodnicze Bieszczadów mają szerszy, europejski wymiar, dlatego włączono je w Europejską Sieć Ekologiczną Natura Obszar PLC Bieszczady został oficjalnie zgłoszony do Komisji Europejskiej w kwietniu 2004 r. jako tzw. Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków (OSOP), a zarazem jako tzw. Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk (SOOS). Oznacza to, że Bieszczady są obszarem ważnym dla zachowania siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roślin i zwierząt (w tym ptaków) o znaczeniu europejskim, czyli tzw. siedlisk i gatunków Natura Panorama Bieszczadów, widok z Połoniny Wetlińskiej S. Tworek

7 Zbiorowiska połoninowe W. Mróz Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach BIESZCZADY

8 Natura 2000 w Karpatach BIESZCZADY Bieszczady jako Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków OSOP Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków w Bieszczadach został wyznaczony poprzez rozporządzenie Ministra Środowiska jeszcze w 2004 r. Zgodnie z kryteriami przyjętymi dla OSOP, obszar kwalifikuje do sieci Natura 2000 kilkanaście gatunków ptaków. Orlik krzykliwy C. Ćwikowski Gatunki ptaków waloryzujące Bieszczady jako OSOP bocian czarny Ciconia nigra trzmielojad Pernis apivorus orlik krzykliwy Aquila pomarina orzeł przedni Aquila chrysaetos derkacz Crex crex puchacz Bubo bubo sóweczka Glaucidium passerinum włochatka Aegolius funereus puszczyk uralski Strix uralensis dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus dzięcioł zielonosiwy Picus canus muchołówka mała Ficedula parva muchołówka białoszyja Ficedula albicollis Bieszczady są bardzo ważną ostoją dużych ptaków drapieżnych. Stosunkowo licznie występuje tu orzeł przedni (7 8 par) i orlik krzykliwy (42 pary). Te piękne ptaki występują w rzadko odwiedzanych przez człowieka starych drzewostanach jodłowych i jodłowo-bukowych, położonych w pobliżu rozległych terenów otwartych, gdzie zdobywają pokarm. Silną populację (ok. 25 par) ma w Bieszczadach trzmielojad. Ten podobny do myszołowa

9 Bocian czarny S. Tworek ptak wymaga rozległych przestrzeni preferując zwarte, rozległe buczyny i lasy mieszane. Istotna jest dla niego obecność polan w zwartych kompleksach leśnych oraz terenów otwartych w sąsiedztwie lasów. Na takich terenach trzmielojad poluje. Ponadto, pojedynczo i nie we wszystkie lata gniazdują w Bieszczadach 2 skrajnie nieliczne w Polsce gatunki ptaków drapieżnych: gadożer i orzełek włochaty. W Bieszczadach występuje silna i stabilna populacja bociana czarnego (18 par). Gatunek ten gniazduje w lasach bukowych, jodłowych i mieszanych jodłowo-bukowych w trudno dostępnych miejscach, zwykle podmokłych i zabagnionych. Ponieważ jednym z głównych składników pokarmu bocianów czarnych są ryby, często spotkać go można w pobliżu potoków i rzek. Orzeł przedni C. Ćwikowski Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach BIESZCZADY

10 Natura 2000 w Karpatach BIESZCZADY Derkacz L. Kostkiewicz 10

11 Bieszczadzkie łąki są jednym z ważniejszych lęgowisk derkacza w Polsce. W okresie lęgowym stwierdzono tu ok. 300 samców tego zagrożonego w skali globalnej gatunku. Derkacz zasiedla tu większość terenów otwartych i półotwartych, szczególnie wilgotne, ekstensywnie użytkowane łąki. Prowadzi skryty tryb życia, a jego obecność najłatwiej stwierdzić po charakterystycznym głosie brzmiącym jak kreks-kreks lub der-der. Bieszczady są bardzo ważną ostoją sów. To jeden z najważniejszych w Polsce obszarów występowania puszczyka uralskiego. Jego populacja szacowana jest tu na par. Występuje w wysokopiennych, prześwietlonych buczynach o słabo rozwiniętym podszycie. Największa sowa występująca w Polsce puchacz, lubi z kolei prześwietlone starodrzewy iglaste i liściaste położone na bardziej stromych stokach, z wystającymi skałami, czy wykrotami, gdzie zakłada gniazda. Gniazduje tu ok. 7 8 par tych pięknych ptaków. Mniejsze gatunki sów: sóweczka (5 7 par) i włochatka (do 10 par) preferują natomiast wyraźnie drzewostany z większym udziałem gatunków iglastych, szczególnie świerkowo-jodłowe, z gęstym podszytem. Dzięki obecności starych drzewostanów licznie występują w Bieszczadach dzięcioły i muchołówki. Populacja dzięcioła białogrzbietego szacowana jest na ok. 50 par. Elementem niezbędnym do gniazdowania tego ptaka jest butwiejące drewno drzew liściastych, zarówno w formie kikutów, jak i rozkładających się kłód. Larwy owadów tam żyjące stanowią jego podstawowy pokarm. Spotykany jest więc głównie w dojrzałych lasach liściastych i mieszanych. Znacznie mniej liczny jest w Bieszcza- Puszczyk uralski C. Ćwikowski 1111Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach BIESZCZADY 11

12 Natura 2000 w Karpatach BIESZCZADY Dzięcioł białogrzbiety S. Tworek 12 Sóweczka M. Jędra dach dzięcioł trójpalczasty (ok par). Ze względu na przystosowanie do życia w starych lasach świerkowych gatunek ten wymaga obecności martwych i obumierających świerków w siedlisku. Zamieszkuje również wilgotne lasy liściaste (łęgi, olsy, rzadziej grądy), jeśli tylko zawierają domieszkę starych świerków. Inny gatunek dzięcioł zielonosiwy występuje w dojrzałych lasach liściastych i mieszanych o niewielkim zwarciu, w których spotyka się nawet pojedyncze martwe lub zamierające drzewa. W Bieszczadach żyje cn. 25 par tych ptaków. Starsze drzewostany z dużym udziałem buka zasiedlają muchołówki: mała i białoszyja. Chętnie zajmują również siedliska z płatami starych jaworzyn. Wymagają siedlisk obfitujących w dziuplaste i próchniejące drzewa, z bogatą entomofauną stanowiącą ich bazę pokarmową.

13 Dzięcioł zielonosiwy S. Tworek Bieszczady jako Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk SOOS Wyznaczenie Bieszczadów jako obszaru Natura 2000 dla ochrony siedlisk wymaga bardziej skomplikowanej procedury niż obszar ptasi. Propozycja obszaru siedliskowego, zgłoszona do KE w 2004 r., została przez Komisję Europejską zatwierdzona jako Obszar o Znaczeniu dla Wspólnoty 25 stycznia 2008 r. W najbliższym czasie Minister Środowiska powinien ten obszar oficjalnie wyznaczyć jako Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk SOOS. Bieszczady są ważne dla ochrony 23 typów siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk ponad 30 gatunków zwierząt (innych niż ptaki) i roślin. Muchołówka białoszyja R. i M. Kosińscy Typy siedlisk przyrodniczych Natura 2000 w Bieszczadach Siedliska nieleśne 3220 Pionierska roślinność na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków 4060 Wysokogórskie borówczyska bażynowe Empetro-Vaccinietum 4080 Subalpejskie zarośla wierzby lapońskiej lub śląskiej Salicetum silesiacae i Salix silesiaca-alnus viridis 6150 Wysokogórskie murawy acydofilne Juncion trifidi i bezwapienne wyleżyska śnieżne Salicion herbaceae *6230 Górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardion płaty bogate florystycznie) 6430 Ziołorośla górskie Adenostylion alliariae i ziołorośla nadrzeczne Convolvuletalia sepium 1313Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach BIESZCZADY

14 Natura 2000 w Karpatach BIESZCZADY 6510 Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie Arrhenatherion elatioris 6520 Górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie Polygono-Trisetion *7110 Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą 7120 Torfowiska wysokie zdegenerowane lecz zdolne do regeneracji 7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea nigrae) 7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk 8110 Piargi i gołoborza krzemianowe 8150 Środkowoeuropejskie wyżynne piargi i gołoborza 8220 Ściany skalne i urwiska krzemianowe ze zbiorowiskami z Androsacetalia vandellii 14 Jaworzyna S. Tworek Siedliska leśne 9110 Kwaśne buczyny Luzulo-Fagenion 9130 Żyzne buczyny Dentario glandulosae-fagenion, Galio odorati-fagenion 9140 Górskie jaworzyny ziołoroślowe Aceri-Fagetum 9170 Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum *9180 Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach Tilio plathyphyllis-acerion pseudoplatani *91D0 Bory i lasy bagienne Vaccinio uliginosi-betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi-pinetum, Pino mugo-sphagnetum *91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe) 9410 Górskie bory świerkowe Piceion abietis * gwiazdką oznaczono priorytetowe typy siedlisk

15 Wiosenna buczyna W. Maślanka 1515Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach BIESZCZADY 15

16 Natura 2000 w Karpatach BIESZCZADY Użytkowana ekstensywnie łąka storczykowa S. Tworek W obszarze Natura 2000 Bieszczady zidentyfikowano 23 typy siedlisk przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, w tym 5 priorytetowych, czyli wymagających szczególnej troski. Siedliska Natura 2000 pokrywają łącznie ok. 70% powierzchni obszaru, w tym same siedliska leśne ponad 60%. 16 Murawa bliźniczkowa na Przełęczy Wyżniej J. Korzeniak Bieszczady mają szczególne znaczenie dla zachowania siedlisk leśnych: buczyn, jaworzyn i łęgów. Wśród nich, największe powierzchnie zajmują żyzne buczyny (aż połowa obszaru). Są one w większości typowo wykształcone i bardzo dobrze zachowane. Kolejne 10% obszaru zajmują kwaśne buczyny o dużym stopniu reprezentatywności, co łącznie plasuje Bieszczady na czele obszarów ważnych dla zachowania buczyn w kraju. Rzadkie w Polsce jaworzyny występują w Bieszczadach jako dwa od-

17 Połoniny to kilka różnych, rzadkich w Polsce typów siedlisk W. Maślanka rębne siedliska: górskie jaworzyny ziołoroślowe oraz jaworzyny na stokach i zboczach. Obydwa typy rozwijają się w postaci niewielkich, czasem tylko kilkuarowych płatów wśród innych zbiorowisk leśnych, głównie buczyn w miejscach stromych, np. na osuwiskach, rumoszu skalnym, przy górnej granicy lasu itp. W dolinach rzek i potoków spotykamy lasy łęgowe. Wykształcają się na glebach zalewanych wodami rzecznymi, o wysokim poziomie wód gruntowych. Wśród nich spotykane są najczęściej podgórskie łęgi jesionowe i nadrzeczne olszyny górskie. Lasy łęgowe to także siedlisko priorytetowe. Znacznie mniejsze powierzchnie zajmują w Bieszczadach pozostałe siedliska leśne: grądy, bory i lasy bagienne występujące wokół torfowisk oraz bory świerkowe pojawiające się lokalnie w niższych położeniach w postaci niewielkich płatów. Spośród siedlisk nieleśnych, do najcenniejszych w obszarze należą łąki, torfowiska i bardzo rzadkie w Beskidach siedliska wysokogórskie. Wśród bieszczadzkich łąk i muraw znajdujemy wiele cennych siedlisk wymagających ochrony w sieci Natura Największe powierzchnie (8% powierzchni obszaru) zajmują łąki powstałe w wyniku wycięcia w przeszłości lasów liściastych w dolinach, a następnie zagospodarowania powstałych terenów jako łąki kośne. Na polanach reglowych, w miejscach koszonych lub wypasanych, a zarazem regularnie nawożonych, wykształcają się łąki konietlicowe, stanowiące odrębny typ siedliska Natura Ochrona obu tych siedlisk polega na zachowaniu różnorodności florystycznej poprzez stosowanie dotychczasowych, ekstensywnych form gospodarowania. Niewielkie płaty wśród traworośli na bieszczadzkich połoninach zajmują murawy bliźniczkowe. Powstały w wyniku długotrwałego, ekstensywnego wypasu łąk, przy słabym nawożeniu lub jego braku. Takie gospodarowanie spowodowało zakwaszenie gleby i jej ubożenie w składniki mineralne. Bogatsze florystycznie płaty takich łąk uznano za priorytetowe. Murawy z bliźniczką występują dość pospolicie również w niższych położeniach, zwłaszcza tuż poniżej granicy lasu i wokół torfowisk. Najlepszą metodą ich ochrony jest przywrócenie tradycyjnej gospodarki pasterskiej, bez koszarzenia zwierząt. Bieszczady to jedno z czterech miejsc w Polsce występowania wysokogórskich borówczysk bażynowych. Niewielkie płaty tego siedliska można odnaleźć w okolicy grzbietów połonin: na Tarnicy, Krzemieniu, Bukowym Berdzie, Haliczu, Rozsypańcu, Połoninie 1717Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach BIESZCZADY

18 Natura 2000 w Karpatach BIESZCZADY 18 Rezerwat przyrody Gołoborze S. Tworek Wetlińskiej, Szerokim Wierchu (łącznie ok. 2 ha). Jeszcze mniejszą powierzchnię zajmują zarośla wierzby śląskiej. Bieszczady są jednym z trzech miejsc występowania tego siedliska w Polsce. Opisano dotychczas jeden płat na Tarnicy o powierzchni ok. 1 ha z dominacją dwóch krzewów: wierzby śląskiej i olchy kosej. Na wierzchołkach i grzbietach najwyższych szczytów bieszczadzkich spotykane są także alpejskie murawy acydofilne z kostrzewą niską. Siedlisko to zajmuje tam niewielkie powierzchnie na skalistym podłożu, na którym wytworzyły się płytkie gleby. Miejsca wilgotne i mokre na brzegach niewielkich potoków, w pobliżu źródlisk lub pod skałami ze ściekającą wodą, na glebach żyznych, płytkich, kamienistych, zwykle próchniczno-mineralnych, zajmują ziołorośla górskie. Występują one od regla dolnego po połoniny, także przy górnej granicy lasu oraz na skrajach lasów, na śródleśnych polanach, porębach i przy wysiękach wody na stromych zboczach dolin. Z kolei kamieńce i żwirowiska górskich potoków oraz rozlewiska, w piętrach dolnego i górnego regla zajmują nadpotokowe ziołorośla lepiężnikowe. Podstawowym czynnikiem ekologicznym dla istnienia tego siedliska jest obecność przepływającej wody, a także łatwo przepuszczalne, żwirowe podłoże, na którym wytwarza się cienka warstwa przesiąkniętej wodą butwiny. Jeszcze innym występującym w Bieszczadach siedliskiem jest pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków. Siedlisko to zajmuje niewielkie powierzchnie w postaci płatów lub pasów biegnących wzdłuż koryta rzecznego oraz wysepek i żwirowych łach potoków i rzek bieszczadzkich, zwłaszcza w miejscach ujęć bocznych potoków o dużym spadku. Są to najwcześniejsze stadia zarastania kamieńców dużych potoków i rzek. Siedliska związane ze skałami nie są w Bieszczadach częste. Obejmują wychodnie piaskowca (np. rezerwat przyrody Gołoborze ) i niewielkie gołoborza zlokalizowane zwykle w górnych partiach masywów, np. na Krzemieniu. Z kolei zacienione skały śródleśne to typowe siedlisko niezbyt częstych w Bieszczadach mszysto-paprociowych zbiorowisk naskalnych. Torfowiska nie zajmują wprawdzie w Bieszczadach rozległych powierzchni, ale należą do bardzo cennych, powoli ustępujących siedlisk, które w znaczący sposób podnoszą różnorodność biologiczną obszaru. Występują w reglu dolnym lub w piętrze pogórza, głównie w zakolach Sanu i w dolinie Wołosatego. Prio-

19 rytetowe torfowiska wysokie o stałym, wysokim uwilgoceniu, silnie kwaśnym odczynie i wyjątkowo niskiej trofii, związane są w Bieszczadach z nadzalewowymi terasami rzecznymi. W strefach okrajkowych torfowisk wysokich spotykamy torfowiska przejściowe i trzęsawiska przechodzące w bory bagienne. Wszystkie torfowiska są skrajnie wrażliwe na obniżanie poziomu wody, zmiany jej chemizmu, nawożenie, deptanie i inne uszkodzenie ich powierzchni, prowadzące do erozji. Stale mokre miejsca na zboczach górskich, zasilane ruchliwymi, bogatymi w wapń wodami podziemnymi, które wydostają się na powierzchnię w postaci wysięków to tzw. młaki. Wody te napotykając na utrudniony odpływ, powodują lokalne zabagnienie terenu i wykształcenie się płytkich warstw torfu i gleb torfowych lub torfowo glejowych. W Bieszczadach występują w wielu miejscach, zajmując lokalnie niewielkie powierzchnie. Gatunki Natura 2000 w Bieszczadach rośliny Rośliny naczyniowe Campanula serrata dzwonek piłkowany Eleocharis carniolica ponikło kraińskie Agrimonia pilosa rzepik szczeciniasty Tozzia carpatica tocja karpacka * gwiazdką oznaczono gatunki priorytetowe Bieszczady są ważną ostoją 4 gatunków roślin Natura Trzy z nich, dzwonek piłkowany, tocja karpacka i ponikło kraińskie mają w Bieszczadach najliczniejsze populacje w Polsce. Torfowisko Litmirz C. Ćwikowski 1919Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach BIESZCZADY

20 Natura 2000 w Karpatach BIESZCZADY Dzwonek piłkowany jest endemitem ogólnokarpackim. Rośnie w miejscach otwartych, w warunkach pełnego lub umiarkowanego światła, głównie na podłożu ubogim w węglan wapnia. W wyższych położeniach spotykany jest często w traworoślach i ziołoroślach oraz w borówczyskach. W Bieszczadach występuje pospolicie od wysokości ok. 700 m n.p.m. po najwyższe szczyty. Z Bieszczadzkiego Parku Narodowego znany jest z ponad 100 stanowisk. Tocja karpacka, wchodzi w skład ziołorośli. Rośnie zwykle w miejscach półcienistych na obszarach źródliskowych oraz olszynkach nadpotokowych i bagiennych. Lubi gleby żyzne, silnie uwodnione. Z Bieszczad znanych jest ponad 20 stanowisk, położonych na wysokości m n.p.m. 20 Dzwonek piłkowany W. Maślanka Tocja karpacka J. Korzeniak

21 Ziołorośla lepiężnikowe W. Maślanka 2121Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach BIESZCZADY 21

22 Natura 2000 w Karpatach BIESZCZADY 22 Ponikło kraińskie M. Kozak Ponikło kraińskie to niepozorna roślina, która w Polsce ma północną granicę zasięgu. Zajmuje siedliska wilgotne i okresowo zalewane. W Bieszczadach stwierdzona została niedawno w dwóch miejscach: koło miejscowości Solinka i Habkowce. Rośnie tu w miejscach silnie przekształconych antropogenicznie, takich jak stale mokre drogi leśne i dawne składy drewna. Najliczniej występuje w starych, zalanych wodą koleinach wyjeżdżonych przez ciężki sprzęt służący do wywozu drewna. Rzepik szczeciniasty preferuje stanowiska umiarkowanie oświetlone na podłożu suchym lub średnio wilgotnym. Do niedawna Rzepik szczeciniasty W. Mróz znany był z Bieszczad tylko z 2 stanowisk położonych w Bieszczadzkim Parku Narodowym. W roku 2007 odnaleziono kilkadziesiąt nowych stanowisk tego gatunku na terenie Ciśniańsko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego. Występuje tu na zarastających przydrożach, obrzeżach lasów łęgowych, nieużytkowanych łąkach świeżych i ich okrajkach, a także na łąkach częściowo wypasanych. Całość populacji rzepika szczeciniastego na nowo znalezionych stanowiskach można określić jako najliczniejszą w obrębie południowej części polskiego zasięgu.

23 Gatunki Natura 2000 w Bieszczadach zwierzęta Bezkręgowce Mięczaki skójka gruboskorupowa Unio crassus Motyle *krasopani hera Callimorpha quadripunctaria Chrząszcze *nadobnica alpejska Rosalia alpina biegacz Zawadzkiego Carabus zawadszkii biegacz urozmaicony Carabus variolosus zagłębek bruzdkowany Rhysodes sulcatus Prostoskrzydłe Isophya stysi Kręgowce Ryby i minogi minóg strumieniowy Lampetra planeri brzanka Barbus meridionalis głowacz białopłetwy Cottus gobio Płazy kumak górski Bombina variegata traszka grzebieniasta Triturus cristatus traszka karpacka Triturus montandoni Ssaki podkowiec mały Rhinolophus hipposideros nocek orzęsiony Myotis emarginatus nocek duży Myotis myotis nocek Bechsteina mopek *niedźwiedź Ursus arctos *wilk Canis lupus wydra Lutra lutra ryś Lynx lynx *żubr Bison bonasus * gwiazdką oznaczono gatunki priorytetowe Bieszczady ważne są dla ochrony 7 gatunków bezkręgowców, których siedliska wymagają ochrony w sieci Natura Wśród nich mamy 1 mięczaka (skójka gruboskorupowa), 1 motyla (krasopani hera), 4 chrząszcze (nadobnica alpejska, biegacz Zawadzkiego, biegacz urozmaicony, zagłebek bruzdkowany) i 1 owada prostoskrzydłego (Isophya stysi). Ten ostatni to wschodniokarpacki szarańczak, którego siedliskiem występowania są górskie łąki. Znaleziono go dotychczas w Polsce tylko na przygranicznej łące na Rozsypańcu. Można jednak spodziewać się odnalezienia dalszych stanowisk w podobnych siedliskach, przynajmniej w najbliższym sąsiedztwie. Krasopani hera to motyl o głównie nocnej aktywności, ale spotykany jest także w dzień. Występuje rzadko i w rozproszeniu w wilgotnych lasach jodłowo-bukowych z jaworem, do wysokości Krasopani hera B. Kozik 2323Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach BIESZCZADY

24 Natura 2000 w Karpatach BIESZCZADY Biegacz urozmaicony S. Szafraniec Nadobnica alpejska C. Ćwikowski 24 ok. 900 m n.p.m. Częściej można go znaleźć niżej, w dolinach rzek, gdzie preferuje niewielkie polany lub skraje lasów. Chrząszcze występują w wielu siedliskach. W prześwietlonych, starych drzewostanach bukowych lub mieszanych z przewagą buka mamy szansę zobaczyć nadobnicę alpejską, która uważana jest za jedną z najpiękniejszych europejskich kózek. Zasiedla stare, silnie nasłonecznione, uszkodzone przez mróz, wiatr lub ogień, ale jeszcze żywe drzewa. Może rozwijać się także na martwych drzewach, zarówno stojących, jak i leżących, oraz w świeżym drewnie sągowym. Z kolei biegacz urozmaicony duży chrząszcz o charakterystycznej rzeźbie pokryw, jest związany z siedliskami wilgotnymi. Zasiedla pobrzeża drobnych zbiorników wodnych w lasach, młaki, kałuże tworzące się po przejechaniu ciężkich pojazdów używanych w pracach leśnych, kamieniste pobrzeża górskich potoków itp. Biegacz Zawadzkiego duży chrząszcz o czarnym ubarwieniu ciała jest gatunkiem leśnym, ale w Bieszczadach spotykany jest również w piętrze połonin. Obszar Natura 2000 Bieszczady jest najważniejszym miejscem występowania tego gatunku w Polsce. Również niewielki zagłębek bruzdkowany to chrząszcz leśny. Warunkiem jego występowania jest obecność w drzewostanie starych, zamierających lub obumarłych drzew, z którymi jest związany przez cały swój cykl życiowy. Siedliskiem skójki gruboskorupowej, jedynego przedstawiciela mięczaków spośród gatunków Natura 2000 występujących w Bieszczadach, są czyste wody rzek i potoków z piaszczystym lub piaszczysto-żwirowym dnem. Małż ten jest dobrym wskaźnikiem

25 czystości wód, gdyż jest wrażliwy na zanieczyszczenia. W Bieszczadach jest rozpowszechniony w miejscach, gdzie w podłożu cieków wodnych nie ma litej skały i grubego rumoszu. Spośród kręgowców, Bieszczady ważne są dla zachowania aż 16 gatunków. Wśród kręgowców wodnych mamy tu 1 gatunek minoga i 2 gatunki ryb. Minóg strumieniowy występuje w niżej położonych potokach bieszczadzkich (do wysokości ok. 300 m n.p.m.). Jego larwy można znaleźć zagrzebane w nanosach cieków, w miejscach z niewielkim prądem wody, gdzie przebywają do metamorfozy. Gatunek ten nie występuje w wyższych partiach gór. Górne biegi rzek o dużym spadku zasiedla natomiast brzanka. Jest to ryba średnich rozmiarów, osobniki dorosłe mają zwykle poniżej 23 cm długości ciała. Brzanka żywi się głównie fauną denną. Prowadzi osiadły tryb życia. Środkowy bieg podgórskich rzek zasiedla głowacz białopłetwy. Ta niewielka ryba, dochodząca maksymalnie do 15 cm, przebywa w ciągu dnia w ukryciu, najczęściej pod kamieniami. Aktywna staje się o zmierzchu. Zaczyna wtedy szukać pokarmu, którym są najczęściej kiełże i larwy ochotkowatych, chruścików, jętek, widelnic. Bogata jest fauna płazów w Bieszczadach. Z gatunków, których siedliska mają być chronione w sieci Natura 2000 występują: kumak górski, traszka grzebieniasta i traszka karpacka. Traszka grzebieniasta spotykana jest w wilgotnych siedliskach, maksymalnie do wysokości 800 m n.p.m. Warunkiem jej występowania jest obecność zbiorników wody stojącej, w których się rozmnaża. Jest aktywna przede wszystkim w nocy, a w ciągu dnia jedynie w czasie ciepłej, deszczowej pogody, albo w wodzie podczas okresu Skójka gruboskorupowa K. Zając Traszka karpacka B. Kozik 2525Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach BIESZCZADY

26 Natura 2000 w Karpatach BIESZCZADY Kumak górski W. Maślanka godowego. Jest to największa krajowa traszka: długość jej ciała może dochodzić do 15 cm. Traszka karpacka jest karpackim endemitem. Spotyka się ją najczęściej na wysokościach m n.p.m. Dorosłe osobniki najłatwiej zaobserwować w okresie rozrodu od kwietnia do czerwca, w niewielkich zbiornikach wody stojącej, często okresowych, np. w wypełnionych wodą koleinach dróg leśnych. Po okresie godowym dorosłe traszki wszystkich występujących w Polsce gatunków przebywają na lądzie, prowadząc skryty tryb życia. Ich kryjówki, a także miejsca zimowania, znajdują się pod kamieniami, powalonymi drzewami czy w wykrotach drzew. Kumak górski jest silniej niż traszka karpacka związany ze środowiskiem wodnym. Zasiedla zarówno czyste młaki i stawki o źródlanej wodzie, jak i silnie zamulone kałuże i inne drobne zbiorniki, czasem zupełnie pozbawione roślinności. Poziom wody w takich miejscach jest w dużym stopniu zależny od intensywności wiosenno-letnich deszczów. Kumaki górskie występują głównie w niższych partiach gór. W Bieszczadach najwyżej obserwowany na wysokości ok. 800 m n.p.m. Najliczniejszą grupę gatunków Natura 2000 w Bieszczadach tworzą ssaki. Wśród nich, bardzo ważna grupa to duże ssaki drapieżne, których zagrożenie we współczesnej Europie wynikają przede wszystkim z fragmentacji i zmniejszającej się powierzchni siedlisk. Bieszczady są ostoją wszystkich występujących w Polsce dużych drapieżników: niedźwiedzia brunatnego, rysia i wilka. Dla ich zachowania jest to jedna z najważniejszych ostoi w Polsce. 26 Niedźwiedź brunatny K. Cwynar Niedźwiedź brunatny, największy ssak drapieżny w Polsce zamieszkuje lasy, zarówno iglaste, jak i liściaste. W zimie zapada

27 Wilk C. Ćwikowski 2727Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach BIESZCZADY 27

28 Natura 2000 w Karpatach BIESZCZADY Wydra C. Ćwikowski w sen, trwający ok. 3,5 miesiąca. Okres ten spędza w gawrach, usytuowanych w młodnikach leśnych, jaskiniach, wiatrowałach itp. Niedźwiedzia cechuje duża plastyczność ekologiczna, co wyraża się m.in. urozmaiconym składem pokarmu, w którym przeważają elementy roślinne. Bieszczady to najważniejszy obszar dla ochrony tego gatunku w Polsce. Liczebność niedźwiedzia w polskich Bieszczadach szacowana jest na osobników, ale należy pamiętać, że mają one ogromne areały osobnicze dochodzące u samców nawet do 2000 km². 28 Ryś C. Ćwikowski Wilk, najbardziej chyba znany drapieżnik, żyje w grupach rodzinnych zwanych watahami. Wielkość terytorium jednej watahy wil-

29 Podkowiec mały K. Piksa czej wynosi w Polsce km 2 i zależy od zagęszczenia ofiar, którymi są ssaki kopytne, głównie jelenie. Przy braku naturalnego pokarmu wilki zabijają zwierzęta gospodarskie, a nawet psy. Ślady aktywności wilków w terenie to tropy, znakowania (drapania) na skrzyżowaniach dróg, odchody, resztki zabitych ofiar. W Bieszczadach żyje 7 wilczych watah, co daje ok osobników. Ryś, największy z europejskich kotowatych, zamieszkuje duże kompleksy leśne i prowadzi bardzo skryty tryb życia. Jest gatunkiem mięsożernym, a jego podstawowym pokarmem są dzikie ssaki kopytne, przede wszystkim sarny. W polskich Bieszczadach żyje do 20 rysi. Żywiąca się głównie rybami wydra zasiedla brzegi rzek i strumieni, a także okolice stawów rybnych. Większość brzegów rzek w Bieszczadach jest w naturalnym stanie zachowania stąd obecność wydry stwierdzono tu na wszystkich głównych ciekach wodnych. Nietoperze wymagające ochrony w sieci Natura 2000 reprezentowane są w Bieszczadach przez 5 gatunków: nocka dużego, podkowca małego, nocka orzęsionego, nocka Bechsteina i mopka. Niewiele jeszcze wiadomo o ich miejscach rozrodu, zimowania i żerowiskach, ale pewne jest, że wykorzystują tereny Bieszczadów jako miejsca żerowania, hibernacji oraz miejsca rojenia w okresie letnim i jesiennym. Żerują w lasach bukowych, obrzeżach górskich potoków oraz terenach z wychodniami skalnymi. Zimują w jaskiniach. Kolonie rozrodcze nocka dużego, podkowca małego i nocka orzęsionego znajdują się najprawdopodobniej w budynkach i kościołach niektórych bieszczadzkich miejscowości, nocka Bechsteina i mopka w dziuplach drzew. Wytępiony w czasach historycznych żubr pojawił się ponownie w Bieszczadach dzięki efektom uzyskanym w hodowli. Ma tu bardzo dobre warunki bytowania i obecnie jego populacja liczy już 271 osobników. Również kondycja zdrowotna żubrów w Bieszczadach jest bardzo dobra. Jest to zwierzę stadne, przystosowane do życia w lasach. Stada żubrów spotykane są w Bieszczadach przede wszystkim w drzewostanach bukowych i olszynach. Żubr jest roślinożerny, a ze względu na swoje rozmiary potrzebuje dużej ilości pokarmu. Poszukiwanie żerowisk, w których szybko może zaspokoić swoje zapotrzebowanie pokarmowe stanowi główną przyczynę wędrówek żubrów. 2929Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach BIESZCZADY

30 Natura 2000 w Karpatach BIESZCZADY Ochrona siedlisk przyrodniczych i gatunków w obszarze PLC Bieszczady Celem ochrony na obszarze Natura 2000 Bieszczady jest utrzymanie lub poprawa stanu zachowania wymienionych wcześniej siedlisk przyrodniczych oraz gatunków. Oznacza to, że powierzchnia i charakter siedlisk przyrodniczych, siedlisk gatunków i wielkość populacji tych gatunków nie powinny ulec pogorszeniu. Warunki utrzymania i odtwarzania właściwego stanu siedlisk i gatunków zostaną dokładnie określone w zadaniach ochronnych, wkomponowanych w plan ochrony parku narodowego i parków krajobrazowych tworzących obszar Natura Dokument taki będzie obejmował przede wszystkim opis i ocenę istniejących i potencjalnych zagrożeń, opis sposobów eliminacji lub ograniczania tych zagrożeń i ich skutków, a także zalecenia, określające inne niezbędne działania. Bardzo ważnym zadaniem będzie monitoring siedlisk i gatunków Natura Obserwacje wybranych gatunków, np. niedźwiedzia brunatnego, żubra, wilka, orła przedniego, orlika krzykliwego, bociana czarnego, są prowadzone od lat. Po wyznaczeniu zadań ochronnych w obszarze Natura 2000 w Bieszczadach konieczne będzie zwiększenie zakresu prowadzonych obserwacji i badań monitoringowych. 30 Żubr C. Ćwikowski Obszar PLC Bieszczady jest przypadkiem obszaru Natura 2000 położonego w całości w obrębie parku narodowego i parków krajobrazowych, gdzie przyroda jest chroniona jako całość i gdzie obowiązuje szereg zakazów. Reżim ochronny parku narodowego i parków krajobrazowych sprzyja utrzymaniu aktual-

31 Wypas owiec S. Tworek 3131Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach BIESZCZADY 31

32 Natura 2000 w Karpatach BIESZCZADY nego stanu zachowania gatunków i większości typów siedlisk i gatunków, które są przedmiotem ochrony na obszarze Natura 2000 Bieszczady. W przypadku pewnych gatunków utrzymanie właściwego stanu będzie utrudniać silna presja turystyczna, postępująca zabudowa terenów przyrodniczo cennych oraz nielegalna penetracja terenu poza terenami udostępnionymi do turystyki, zwłaszcza pojazdami mechanicznymi, np. wjazdy quadami po szlakach turystycznych i drogach leśnych. Potrzebne będzie skuteczniejsze egzekwowanie już istniejących przepisów. Warunkiem zachowania półnaturalnych siedlisk łąkowych będzie ich pasterskie lub kośne użytkowanie, a także okresowe usuwanie podrostu drzew i krzewów. Sprawującym nadzór nad obszarem Natura 2000 Bieszczady, jest dyrektor Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Zakres jego obowiązków obejmuje m.in.: wkomponowanie zadań ochronnych dla walorów Natura 2000 do istniejących planów ochrony i nadzorowanie ich wykonania, a ponadto inicjowanie działań edukacyjnych i propagatorskich oraz współpraca z samorządami lokalnymi. Obszar Natura 2000 Bieszczady jest obszarem przygranicznym. Po stronach słowackiej i ukraińskiej znajdują się obszary o podobnym charakterze. Tworzą one duży, transgraniczny rezerwat biosfery. Ponadto, po stronie słowackiej również zaproponowany został obszar Natura 2000 zawierający podobne siedliska i gatunki. Potrzebna będzie współpraca zarządzających obu obszarów w zakresie ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków, będących ich wspólną troską. 32

33 Bieszczady zimą W. Maślanka 3333Natura 2000 w Karpatach TATRY 2000 w Karpatach BIESZCZADY

34 Natura 2000 w Karpatach BIESZCZADY Obszary NATURA 2000 w Karpatach Obszary ptasie PLC Bieszczady PLC Tatry PLB Babia Góra PLB Beskid Niski PLB Gorce PLB Góry Słonne PLB Pieniny PLB Torfowiska Orawsko-Nowotarskie Obszary siedliskowe PLC Bieszczady PLC Tatry PLH Babia Góra PLH Bednarka PLH Beskid Mały PLH Beskid Śląski PLH Beskid Żywiecki PLH Cerkiew w Łosiu koło Ropy PLH Grota Zbójnicka na Łopieniu PLH Jasiołka PLH Kostrza PLH Kościół w Radziechowach PLH Krynica PLH Luboń Wielki PLH Łabowa PLH Łysa Góra PLH Małe Pieniny PLH Na Policy PLH Nawojowa PLH Ostoja Gorczańska PLH Ostoja Jaśliska PLH Ostoja Magurska PLH Ostoja Popradzka PLH Pieniny PLH Podkowce w Szczawnicy PLH Polana Biały Potok PLH Torfowiska Orawsko-Nowotarskie 34 PLH Czarna Orawa PLH Dolina Białki PLH Góry Słonne PLH Trzciana

35 O PROJEKCIE Projekt Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach (PL1080) realizowany jest na terenie polskich Karpat, położonych w trzech województwach: małopolskim, podkarpackim i śląskim. Wdrażany będzie w latach Cele projektu: Zaangażowanie lokalnych społeczności i instytucji oraz środowiska naukowego do współtworzenia sieci Natura 2000 na rzecz racjonalnej ochrony przyrody w Karpatach. Wypracowanie strategii zarządzania obszarami Natura 2000 oraz pilotażowe wdrożenie działań na rzecz aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. Stworzenie systemu przepływu i udostępniania informacji o obszarach Natura Upowszechnienie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat (programy edukacyjne, konkursy). Określenie istniejących i potencjalnych konfliktów między rozwojem gospodarczym i ochroną przyrody oraz wskazanie sposobów ich rozwiązania. Strategie zarządzania Europejski program Natura 2000 ma na celu utworzenie spójnej sieci obszarów ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków szczególnie zagrożonych w skali Europy. Na terenie polskich Karpat zaprojektowano ponad 30 Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk i Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków. Tworzenie sieci Natura 2000 spotyka się z licznymi problemami organizacyjnymi, dezinformacją i oporem społecznym. Stąd pomysł, aby wspólnie z instytucjami zarządzającymi, ekspertami i stronami zainteresowanymi zebrać informacje istotne dla planowania przestrzennego na obszarach sieci. Na ich podstawie dla każdego z obszarów zostanie uzgodniona strategia zarządzania, która zawierać będzie między innymi: dane o zasobach przyrodniczych i kulturowych oraz uwarunkowaniach socjo-ekonomicznych; wskazania do niezbędnych działań ochronnych; opis konfliktów i propozycje ich rozwiązania. System informacji Materiały te zostaną wykorzystane w planach zadań ochronnych lub w planach ochrony obszarów Natura 2000, a także pomogą w podejmowaniu decyzji dotyczących zagospodarowania przestrzennego. Istotny jest również powszechny dostęp do informacji o siedliskach przyrodniczych i gatunkach, które chronimy w sieci Natura Dlatego w ramach projektu powstanie system informacyjny udostępniony na stronie internetowej. Aktywna ochrona Skuteczna ochrona przyrody to nie tylko obejmowanie ochroną prawną kolejnych obszarów, ale przede wszystkim przemyślane i właściwie zaplanowane działania ochronne, m.in. zabiegi aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. Dla efektywnej ochrony kluczowe są również akceptacja i zaangażowanie lokalnych społeczności, a także wiedza na temat wartości chronionych zasobów przyrodniczych. Projekt Natura 2000 w Karpatach obejmuje wprowadzenie pilotażowych działań na rzecz czynnej ochrony szczególnie cennych siedlisk przyrodniczych, m.in. górskich polan, torfowisk, młak oraz terenów leśnych. Podjęte zostaną także prace, których celem jest zapobieganie szkodom wywoływanym przez chronione gatunki drapieżników. Edukacja W ramach projektu Natura 2000 w Karpatach zaplanowano szereg działań edukacyjnych. Przygotowane zostaną programy edukacyjne, skierowane m.in. do uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych, których celem będzie upowszechnianie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat, a także konkursy, wystawy i wydawnictwa. Projekt Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach realizowany jest w Instytucie Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia). Projekt współfinansowany przez: Wojewodę Małopolskiego i Wojewodę Podkarpackiego. Tekst: Stanisław Tworek Projekt serii, skład i łamanie: Larus Studio Witold Ziaja Projekt okładki: Edward Bobeł Wydrukowano na papierze ekologicznym. Kraków 2009 Strona projektu: Obszary NATURA 2000 w Karpatach

36