STRATEGIA ZARZĄDZANIA OBSZAREM NATURA 2000 BIESZCZADY PLC180001

Transkrypt

1 STRATEGIA ZARZĄDZANIA OBSZAREM NATURA 2000 BIESZCZADY PLC Projekt PL0108 Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia) Instytut Ochrony Przyrody PAN Kraków

2 Opracowanie: Stanisław Tworek SPIS TREŚCI I. OGÓLNE DANE O OBSZARZE Podstawy prawne, lokalizacja obszaru i granice Istniejące formy ochrony Ogólna charakterystyka środowiska abiotycznego Klimat Geologia i gleby Warunki hydrologiczne Ogólna charakterystyka środowiska przyrodniczego Ptaki Siedliska przyrodnicze Gatunki roślin i zwierząt poza ptakami... 9 II. UśYTKOWANIE TERENU I DZIAŁALNOŚĆ CZŁOWIEKA Właściciele, zarządzający i uŝytkownicy terenu Gospodarka wodami Rolnictwo Leśnictwo UŜytkowanie turystyczne Walory kulturowe Uwarunkowania socjoekonomiczne III. INFORMACJE O PRZEDMIOTACH OCHRONY I ICH ZAGROśENIACH Gatunki ptaków z załącznika I Dyrektywy Rady 79/409/EWG (Dyrektywy Ptasiej) Siedliska przyrodnicze z załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG (Dyrektywy Siedliskowej) Gatunki roślin i zwierząt z załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG (Dyrektywy Siedliskowej) IV. ANALIZA SWOT - moŝliwości i zagroŝenia związane z utworzeniem obszaru Natura V. ZARZĄDZANIE OBSZAREM NATURA Cele i priorytety strategii zarządzania Istniejące plany Zasady gospodarowania siedliskami przyrodniczymi i gatunkami. Określenie warunków utrzymania lub odtworzenia właściwego stanu zachowania siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunków Zadania ochronne i propozycja planu ich wdraŝania - wykaz zadań ochronnych, z określeniem sposobu ich wykonywania, rodzaju, zakresu i lokalizacji, na okres stosowny do potrzeb VI. PROGRAM MONITORINGU OKREŚLENIE ZAKRESU MONITORINGU PRZYRODNICZEGO VII. LITERATURA

3 I. OGÓLNE DANE O OBSZARZE 1. Podstawy prawne, lokalizacja obszaru i granice Obszar Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 PLC Bieszczady został zgłoszony do Komisji Europejskiej przez Rząd Polski na liście o której mowa w art. 27 ust. 3 pkt 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2004 r. Nr 92 poz 880 z późn. zm.). Do czasu zatwierdzenia przez Komisję Europejską obszar jest potencjalnym Obszarem o Znaczeniu dla Wspólnoty (pozw). Po zatwierdzeniu przez Komisję taki obszar zostaje wyznaczony jako tzw. Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk, w skrócie SOOS. Obszar PLC jest równocześnie Obszarem Specjalnej Ochrony Ptaków (OSOP). Oznacza to, Ŝe Bieszczady są obszarem waŝnym dla zachowania siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk gatunków roślin i zwierząt (w tym ptaków) o znaczeniu europejskim, czyli tzw. siedlisk i gatunków Natura Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków został w Bieszczadach wyznaczony poprzez rozporządzenie Ministra Środowiska jeszcze w 2004 r. (Dz.U. z 2004 r. Nr 229, poz z późn. zm.). Wyznaczenie Bieszczadów jako obszaru Natura 2000 dla ochrony siedlisk wymaga bardziej skomplikowanej procedury niŝ obszar ptasi. Propozycja obszaru siedliskowego, zgłoszona przez nasz kraj w 2004 r., została przez Komisję Europejską zatwierdzona jako Obszar o Znaczeniu dla Wspólnoty (OZW) 25 stycznia 2008 r. W najbliŝszym czasie Minister Środowiska powinien oficjalnie wyznaczyć Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk (SOOS) Bieszczady. Pod względem administracyjnym obszar połoŝony jest w woj. podkarpackim. Rozciąga się na terytorium trzech powiatów: bieszczadzkiego sanockiego i leskiego. Obejmuje częściowo lub w całości terytorium następujących gmin: Czarna (6002,2 ha, Lutowiska (45197,9 ha), Komańcza (15371,0 ha), Zagórz (1850,6 ha), Baligród (8983,0 ha), Cisna (28729,4 ha) i Solina (5385,4 ha) (Dz.U. z 2008 r. Nr 198, poz. 1226). Karpaty Zachodnie tworzą w Bieszczadach system równolegle ułoŝonych grzbietów, o przebiegu z północnego zachodu na południowy wschód, podzielonych szerokimi i głębokimi obniŝeniami. Poziom wierzchowiny wznosi się na wysokość ponad 1000 m. Z niej wznoszą się szczyty, które najwyŝszą wysokość osiągają w masywie Tarnicy (1346 m n.p.m.), Halicza (1333 m n.p.m.) i Krzemienia (1335 m n.p.m.). W partiach wierzchołkowych występują ostro zakończone grzbiety skalne oraz łagodne skaliste wychodnie z murawami wysokogórskimi. Szczytowe partie gór (powyŝej 1150 m n.p.m.) porośnięte są przez łąki z łanami śmiałka darniowego i borówczyskami. Są to tzw. połoniny. PoniŜej występują zarośla olchy kosej. W przedziale wysokości m n.p.m. znajdują się lasy reglowe z przewagą buczyny karpackiej. Jeszcze niŝej, między 500 a 700 m n.p.m., wyróŝnia się piętro dolin - dawniej uŝytkowanych rolniczo. Tereny rolnicze w dolinach, nie uprawiane od ponad 50 lat, podlegają naturalnej sukcesji. Zarastane są przede wszystkim przez olchę szarą, rozprzestrzeniającą się od strony potoków. Bieszczady to obszar o bardzo wysokiej róŝnorodności biologicznej. Są jedną z najwartościowszych w Europie ostoi fauny puszczańskiej ze wszystkimi europejskimi wielkimi drapieŝnikami (niedźwiedź, wilk, ryś). Występuje tu jedna z pięciu wolnoŝyjących populacji Ŝubra w Polsce. Obszar posiada pełny zestaw endemitów północno-wschodniego regionu Karpat i jest dla większości z nich najdalej na zachód wysuniętą częścią areału występowania. Niezwykła jest tu róŝnorodność ptaków w tej grupie jest kilka gatunków, dla których obszar stanowi najwaŝniejszą ostoję w Polsce. Bogata jest flora roślin naczyniowych (ok gatunków) z wieloma rzadkimi i zagroŝonymi gatunkami, w tym chronionymi prawnie oraz kilkoma endemitami wschodniokarpackimi. Wyjątkowo bogata jest takŝe flora mszaków (ok gatunków). W Bieszczadach występują liczne, dobrze

4 zachowane zbiorowiska roślinne, wśród nich endemiczne. Szczególnie cenne są zbiorowiska leśne (zwłaszcza buczyna karpacka i jaworzyny) oraz unikatowe w Polsce zbiorowiska połoninowe. 2. Istniejące formy ochrony Obszar Natura 2000 PLC Bieszczady obejmuje wschodnią część Zachodnich Karpat. Obszar objął w całości tereny objęte juŝ innymi formami ochrony. Jego powierzchnia (111519,5 ha) odpowiada w przybliŝeniu łącznej powierzchni Bieszczadzkiego Parku Narodowego (28513,6 ha) oraz dwóch parków krajobrazowych: Ciśniańsko-Wetlińskiego (51146 ha) i Doliny Sanu (34856 ha). Obszar stanowi równocześnie polską część transgranicznego (polsko-słowacko-ukraińskiego) Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie ( ha). Pozostały, niewielki obszar wchodzi w granice Obszaru Chronionego Krajobrazu Beskidu Niskiego (ok. 445 ha) oraz Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu (ok ha). Poza wymienionymi wielkoobszarowymi formami ochrony w granicach obszaru Natura 2000 Bieszczady znajduje się 12 rezerwatów przyrody: Cisy na Górze Jawor (3,02 ha; 1957), Gołoborze (13,90 ha; 1969), Olszyna Łęgowa w Kalnicy (13,69 ha; 1971), Sine Wiry (450,49 ha; 1988), Woronikówka (14,84 ha; 1990), Zwiezło (1,74 ha; 1957); Hulskie im. Stefana Myczkowskiego (189,87 ha; 1983), Krywe (511,73 ha; 1991), Przełom Osławy pod Duszatynem (322,45 ha; 2000), ŚnieŜyca Wiosenna w Dwerniczku (4,94 ha; 2001), Tarnawa (34,4 ha; 1976), Zakole (5,25 ha; 1971). 3. Ogólna charakterystyka środowiska abiotycznego 3.1. Klimat Klimat Bieszczadów ma charakter górski o stosunkowo silnych cechach kontynentalnych. Przez 63% dni w roku pogodę kształtuje masa powietrza polarno-morskiego, ale powietrze polarno-kontynentalne stanowi aŝ 26% napływających mas powietrza. Przemieszczające się masy powietrza oddzielone są od siebie stosunkowo wąskimi strefami frontów atmosferycznych, które przynoszą zwykle szybkie zmiany warunków pogodowych. Nad Bieszczadami notuje się w ciągu roku od 120 do 150 frontów atmosferycznych. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, najchłodniejszym - luty. Ilość opadów atmosferycznych waha się w granicach mm rocznie, a w wyŝszych partiach nawet do mm, z czego 30-40% opadów przypada na miesiące letnie. Największe opady notowane są w lipcu ( mm), najniŝsze w styczniu (ok. 70 mm). Przeciętnie mroźnie jest przez ok. 75 dni, a w wyŝszych partiach Bieszczadów nawet przez 100 dni w roku. Liczba dni z pokrywą śnieŝną wynosi średnio , a w Wysokich Bieszczadach nawet do 200 dni i tutaj moŝe osiągnąć grubość do 300 cm. DuŜy wpływ na ukształtowanie pięter roślinności i zbiorowisk mają wysuszające wiatry znad Niziny Węgierskiej, z kierunku S, SE, SW, które są w Bieszczadach najczęstsze (36,5%). Średnia roczna temperatura wynosi w Bieszczadach +6 C: latem +17 C, zimą -6 C. Średnia długość okresu wegetacyjnego wynosi ok. 190 dni. W Bieszczadach Wysokich występują dwa piętra klimatyczne: umiarkowanie chłodne ( m npm) o średniej temperaturze od +6 C do +4 C oraz piętro chłodne (powyŝej 1070 m npm) ze średnią roczną temperaturą od +4 C do +2 C.

5 3.2. Geologia i gleby Bieszczady leŝą w obrębie płaszczowinowo-fałdowych utworów fliszowych naleŝących do dwóch głównych jednostek strukturalnych: płaszczowiny dukielskiej i płaszczowiny śląskiej. Jednostki te zbudowane są z miąŝszych kompleksów naprzemianległych ławic skał osadowych o duŝym zróŝnicowaniu funkcjonalnym. Obszar stanowi przykład karpackiej rzeźby strukturalnej, gdzie jednostki morfologiczne są ściśle powiązane z tektoniką i litologią płaszczowin. Ukształtowanie grzbietów, stoków i dolin uzaleŝnione jest od odporności skał fliszowych na wietrzenie. Te relacje pomiędzy budową geologiczną a procesami rzeźbotwórczymi stanowią o charakterystycznej dla Bieszczadów rusztowej rzeźbie. Długie i równoległe grzbiety ciągnące się z północnego zachodu na południowy wschód są utworzone na wychodniach odpornych piaskowców krośnieńskich lub ciśniańskich. ObniŜenia dolinne nawiązują do kompleksu skał piaskowcowo-łupkowych oraz do spękań i uskoków tektonicznych tworzących doliny poprzeczne. Charakterystyczną cechą morfologii grzbietów i stoków jest obecność grani, skalnych wychodni oraz stopni typu kuest, których rozwój związany jest z morfogenezą peryglacjalną. Pokrywa glebowa wykazuje ścisłe powiązanie z rzeźbą i litoligicznymi cechami podłoŝa geologicznego. PrzewaŜają gleby brunatne, które np. w Bieszczadzkim Parku Narodowym zajmują 85-90% powierzchni. Pozostałe gleby to gleby inicjalne, glejowe, organiczne, organiczno-mineralne i aluwialne. Gleby posiadają róŝną miąŝszość, co związane jest z rozwojem pokryw zwietrzelinowych i ich głębokością. Partie grzbietowe i strome stoki cechuje płytka, szkieletowa zwietrzelina, na połogich stokach występują głębsze i mniej szkieletowe utwory. Pokrywy w krainie dolin są zwykle głębokie i odznaczają się niewielkim udziałem okruchów skalnych. Skład mechaniczny gleb bieszczadzkich jest mało zróŝnicowany. PrzewaŜają gliny lekkie i średnie. Na mniejszych powierzchniach występują gliny cięŝkie i iły Warunki hydrologiczne Bieszczady są regionem o duŝej zasobności wodnej, średniej zmienności odpływu całkowitego i o niewielkim zasilaniu podziemnym. Sieć rzeczna jest uwarunkowana litologicznie i ma układ kratowy. Bieszczady są zbudowane ze skał fliszowych charakteryzujących się małą przepuszczalnością. Liczne spękania i uskoki powodują zaburzenia w przebiegu poziomu wodonośnego. Obszar odwadniany jest przez San i jego lewobrzeŝne dopływy. Południowa granica dorzecza górnego Sanu przebiega grzbietem pasma granicznego i stanowi część głównego europejskiego działu wód, który rozdziela zlewiska Morza Bałtyckiego i Czarnego. ReŜim rzek bieszczadzkich charakteryzuje się nierównomiernym rozłoŝeniem w czasie i częstymi zmianami stanów wody. Rzeki i potoki na tym obszarze mają zasilanie deszczowo-gruntowo-śnieŝne. Opisane są trzy maksima odpływu: wiosenne, przypadające na kwiecień, związane z wezbraniami roztopowymi, letnie (drugorzędne) w lipcu, związane z duŝym natęŝeniem opadów i wczesnozimowe (grudzień). Minima odpływu występują w okresie jesiennym i zimowym (wrzesień-październik i styczeńluty). 4. Ogólna charakterystyka środowiska przyrodniczego 4.1. Ptaki Zgodnie z kryteriami przyjętymi dla OSOP, obszar kwalifikuje do sieci Natura 2000 kilkanaście gatunków ptaków:

6 bocian czarny Ciconia nigra trzmielojad Pernis apivorus orlik krzykliwy Aquila pomarina orzeł przedni Aquila chrysaetos derkacz Crex crex puchacz Bubo bubo sóweczka Glaucidium passerinum włochatka Aegolius funereus puszczyk uralski Strix uralensis dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos dzięcioł trójpalczasty Picoides tridactylus dzięcioł zielonosiwy Picus canus muchołówka mała Ficedula parva muchołówka białoszyja Ficedula albicollis Bieszczady są bardzo waŝną ostoją duŝych ptaków drapieŝnych. Stosunkowo licznie występuje tu orzeł przedni (7-8 par) i orlik krzykliwy (42 pary). Te piękne ptaki występują w rzadko odwiedzanych przez człowieka starych drzewostanach jodłowych i jodłowobukowych, połoŝonych w pobliŝu rozległych terenów otwartych, gdzie zdobywają pokarm. Silną populację (ok. 25 par) ma w Bieszczadach trzmielojad. Ten podobny do myszołowa ptak wymaga rozległych przestrzeni preferując zwarte, rozległe buczyny i lasy mieszane. Istotna jest dla niego obecność polan w zwartych kompleksach leśnych oraz terenów otwartych w sąsiedztwie lasów. Na takich terenach trzmielojad poluje. Ponadto, pojedynczo i nie we wszystkie lata gniazdują w Bieszczadach dwa skrajnie nieliczne w Polsce gatunki ptaków drapieŝnych: gadoŝer i orzełek włochaty. W obszarze występuje silna i stabilna populacja bociana czarnego (18 par). Gatunek ten gniazduje w lasach bukowych, jodłowych i mieszanych jodłowo-bukowych w trudno dostępnych miejscach, zwykle podmokłych i zabagnionych. PoniewaŜ jednym z głównych składników pokarmu bocianów czarnych są ryby, często spotkać go moŝna w pobliŝu potoków i rzek. Bieszczadzkie łąki są jednym z waŝniejszych lęgowisk derkacza w Polsce. W okresie lęgowym stwierdzono tu ok. 300 samców tego zagroŝonego w skali globalnej gatunku. Derkacz zasiedla tu większość terenów otwartych i półotwartych, szczególnie wilgotne, ekstensywnie uŝytkowane łąki. Prowadzi skryty tryb Ŝycia, a jego obecność najłatwiej stwierdzić po charakterystycznym głosie brzmiącym jak kreks-kreks lub der-der. Bieszczady są bardzo waŝną ostoją sów. To jeden z najwaŝniejszych w Polsce obszarów występowania puszczyka uralskiego. Jego populacja szacowana jest tu na par. Występuje w wysokopiennych, prześwietlonych buczynach o słabo rozwiniętym podszycie. Największa sowa występująca w Polsce puchacz, lubi z kolei prześwietlone starodrzewy iglaste i liściaste połoŝone na bardziej stromych stokach, z wystającymi skałami, czy wykrotami, gdzie zakłada gniazda. Gniazduje tu ok. 7-8 par tych pięknych ptaków. Mniejsze gatunki sów: sóweczka (5-7 par) i włochatka (do 10 par) preferują natomiast wyraźnie drzewostany z większym udziałem gatunków iglastych, szczególnie świerkowojodłowe, z gęstym podszytem. Dzięki obecności starych drzewostanów licznie występują w Bieszczadach dzięcioły i muchołówki. Populacja dzięcioła białogrzbietego szacowana jest tu na ok. 50 par. Elementem niezbędnym do gniazdowania tego ptaka jest butwiejące drewno drzew liściastych, zarówno w formie kikutów, jak i rozkładających się kłód. Larwy owadów tam Ŝyjące stanowią jego podstawowy pokarm. Spotykany jest więc głównie w dojrzałych lasach liściastych i mieszanych. Znacznie mniej liczny jest w obszarze dzięcioł trójpalczasty (ok par). Ze względu na przystosowanie do Ŝycia w starych lasach świerkowych gatunek ten wymaga

7 obecności martwych i obumierających świerków w siedlisku. Zamieszkuje równieŝ wilgotne lasy liściaste (łęgi, olsy, rzadziej grądy), jeśli tylko zawierają domieszkę starych świerków. Inny gatunek dzięcioł zielonosiwy występuje w dojrzałych lasach liściastych i mieszanych o niewielkim zwarciu, w których spotyka się nawet pojedyncze martwe lub zamierające drzewa. W Bieszczadach Ŝyje cn. 25 par tych ptaków. Starsze drzewostany z duŝym udziałem buka zasiedlają muchołówki: mała i białoszyja. Wymagają siedlisk obfitujących w dziuplaste i próchniejące drzewa, z bogatą entomofauną stanowiącą ich bazę pokarmową. Chętnie zajmują równieŝ siedliska z płatami starych jaworzyn. W odpowiednich siedliskach występują stosunkowo licznie Siedliska przyrodnicze Bieszczady są waŝne dla ochrony 23 typów siedlisk przyrodniczych (* gwiazdką oznaczono priorytetowe typy siedlisk) Siedliska nieleśne 3220 Pionierska roślinność na kamieńcach i Ŝwirowiskach górskich potoków 4060 Wysokogórskie borówczyska baŝynowe (Empetro-Vaccinietum) 4080 Subalpejskie zarośla wierzby lapońskiej lub śląskiej Salicetum silesiacae i Salix silesiaca-alnus viridis 6150 Wysokogórskie murawy acydofilne (Juncion trifidi) i bezwapienne wyleŝyska śnieŝne (Salicion herbaceae) *6230 Górskie i niŝowe murawy bliźniczkowe (Nardion - płaty bogate florystycznie) 6430 Ziołorośla górskie (Adenostylion alliariae) i ziołorośla nadrzeczne (Convolvuletalia sepium) 6510 NiŜowe i górskie świeŝe łąki uŝytkowane ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) 6520 Górskie łąki konietlicowe uŝytkowane ekstensywnie (Polygono-Trisetion) *7110 Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą 7120 Torfowiska wysokie zdegenerowane lecz zdolne do regeneracji 7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przewaŝnie z roślinnością z Scheuchzerio- Caricetea nigrae) 7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk 8110 Piargi i gołoborza krzemianowe 8150 Środkowoeuropejskie wyŝynne piargi i gołoborza 8220 Ściany skalne i urwiska krzemianowe ze zbiorowiskami z Androsacetalia vandellii Siedliska leśne 9110 Kwaśne buczyny (Luzulo-Fagenion) 9130 śyzne buczyny (Dentario glandulosae-fagenion, Galio odorati-fagenion) 9140 Górskie jaworzyny ziołoroślowe (Aceri-Fagetum) 9170 Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio-Carpinetum) *9180 Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach (Tilio plathyphyllis- Acerion pseudoplatani) *91D0 Bory i lasy bagienne (Vaccinio uliginosi-betuletum pubescentis, Vaccinio uliginosi- Pinetum, Pino mugo-sphagnetum) *91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe) 9410 Górskie bory świerkowe (Piceion abietis)

8 Obszar Natura 2000 Bieszczady uznano za waŝny dla ochrony 23 typów siedlisk przyrodniczych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, w tym 5 priorytetowych, czyli wymagających szczególnej troski. Siedliska Natura 2000 pokrywają łącznie ok. 70% powierzchni obszaru, w tym same siedliska leśne ponad 60%. Bieszczady mają szczególne znaczenie dla zachowania siedlisk leśnych: buczyn, jaworzyn i łęgów. Największe powierzchnie wśród leśnych siedlisk Natura 2000 zajmują Ŝyzne buczyny (aŝ połowa obszaru). Są one w większości typowo wykształcone i bardzo dobrze zachowane. Kolejne 10% obszaru zajmują kwaśne buczyny o duŝym stopniu reprezentatywności, co łącznie plasuje Bieszczady na czele obszarów waŝnych dla zachowania buczyn w kraju. Bardzo rzadkie w Polsce jaworzyny występują w Bieszczadach jako dwa odrębne siedliska: górskie jaworzyny ziołoroślowe oraz jaworzyny na stokach i zboczach. Obydwa typy rozwijają się z reguły w postaci niewielkich, czasem tylko kilkuarowych, płatów wśród innych zbiorowisk leśnych, głównie buczyn. W dolinach rzek i potoków spotykamy lasy łęgowe. Wykształcają się na glebach zalewanych wodami rzecznymi, o wysokim poziomie wód gruntowych. Wśród nich spotykane są najczęściej podgórskie łęgi jesionowe i nadrzeczne olszyny górskie. Lasy łęgowe to takŝe siedlisko priorytetowe. Znacznie mniejsze powierzchnie zajmują w Bieszczadach pozostałe siedliska leśne: grądy, związane z silnie nasłonecznionymi, stromymi zboczami dolin rzek, bory i lasy bagienne występujące wokół torfowisk oraz bory świerkowe pojawiające się lokalnie w niŝszych połoŝeniach w postaci niewielkich płatów. RównieŜ wśród bieszczadzkich łąk i muraw znajdujemy wiele cennych siedlisk wymagających ochrony w sieci Natura Największe powierzchnie (8% powierzchni obszaru) zajmują łąki powstałe w wyniku wycięcia w przeszłości lasów liściastych, a następnie zagospodarowania powstałych terenów jako łąki kośne lub wypasane. Z kolei w piętrach reglowych, w miejscach koszonych lub wypasanych, a zarazem regularnie nawoŝonych, wykształcają się łąki konietlicowe, stanowiące odrębny typ siedliska Natura Ochrona obu tych siedlisk polega na zachowaniu róŝnorodności florystycznej poprzez stosowanie dotychczasowych, ekstensywnych form gospodarowania. Niewielkie płaty wśród traworośli na bieszczadzkich połoninach zajmują murawy bliźniczkowe. Powstały w wyniku długotrwałego, ekstensywnego wypasu łąk, przy słabym nawoŝeniu lub jego braku. Takie gospodarowanie spowodowało zakwaszenie gleby i jej uboŝenie w składniki mineralne. Bogatsze florystycznie płaty takich łąk uznano za priorytetowe. Murawy z bliźniczką występują dość pospolicie równieŝ w niŝszych połoŝeniach, zwłaszcza tuŝ poniŝej granicy lasu. Najlepszą metodą ich ochrony jest przywrócenie tradycyjnej gospodarki pasterskiej, bez koszarzenia zwierząt. Bieszczady to jedno z czterech miejsc w Polsce występowania wysokogórskich borówczysk baŝynowych. Niewielkie płaty tego siedliska moŝna odnaleźć w okolicy grzbietów połonin: na Tarnicy, Krzemieniu, Bukowym Berdzie, Haliczu, Rozsypańcu, Połoninie Wetlińskiej, Szerokim Wierchu (łącznie ok. 2 ha). Jeszcze mniejszą powierzchnię zajmują zarośla wierzby śląskiej. Bieszczady są jednym z trzech miejsc występowania tego siedliska w Polsce. Opisano dotychczas jeden płat na Tarnicy o powierzchni ok. 1 ha z dominacją dwóch krzewów: wierzby śląskiej i olchy kosej. Na wierzchołkach i grzbietach najwyŝszych szczytów bieszczadzkich spotykane są takŝe wysokogórskie murawy acydofilne z kostrzewą niską. Siedlisko to zajmuje tam niewielkie powierzchnie na skalistym podłoŝu, na którym wytworzyły się płytkie gleby. Miejsca wilgotne i mokre na brzegach niewielkich potoków, w pobliŝu źródlisk, pod skałami ze ściekającą wodą, na glebach Ŝyznych, płytkich, kamienistych, próchnicznomineralnych, o odczynie obojętnym lub słabo kwaśnym od regla dolnego po połoniny zajmują ziołorośla górskie. Występują one takŝe przy górnej granicy lasu oraz na skraju lasu

9 na śródleśnych polanach, porębach i wysiękach na stromych zboczach dolin. Z kolei kamieńce i Ŝwirowiska górskich potoków oraz rozlewiska, w piętrach dolnego i górnego regla zajmują nadpotokowe ziołorośla lepięŝnikowe. Podstawowym czynnikiem ekologicznym dla istnienia tego siedliska jest obecność przepływającej wody, a takŝe łatwo przepuszczalne, Ŝwirowe podłoŝe, na którym wytwarza się cienka warstwa przesiąkniętej wodą butwiny. Jeszcze innym występującym w Bieszczadach siedliskiem jest pionierska roślinność na kamieńcach górskich potoków. Siedlisko to zajmuje niewielkie powierzchnie w postaci płatów lub pasów biegnących wzdłuŝ koryta rzecznego oraz wysepek i łach Ŝwirowych potoków i rzek bieszczadzkich, zwłaszcza w miejscach ujęć bocznych potoków o duŝym spadku. Są to najwcześniejsze stadia zarastania kamieńców duŝych potoków i rzek. Siedliska związane ze skałami nie są w Bieszczadach częste. Obejmują wychodnie piaskowca (np. rezerwat przyrody Gołoborze) i niewielkie gołoborza zlokalizowane zwykle w górnych partiach masywów, np. na Krzemieniu. Z kolei zacienione skały śródleśne to typowe siedlisko niezbyt częstych w Bieszczadach mszysto-paprociowych zbiorowisk naskalnych. Torfowiska nie zajmują wprawdzie w Bieszczadach rozległych powierzchni, ale naleŝą do bardzo cennych, powoli ustępujących siedlisk, które w znaczący sposób podnoszą róŝnorodność biologiczną obszaru. Występują w reglu dolnym, lub w piętrze pogórza, głównie w zakolach Sanu i w dolinie Wołosatego. Priorytetowe torfowiska wysokie o stałym wysokim uwilgoceniu, silnie kwaśnym odczynie i wyjątkowo niskiej trofii związane są w Bieszczadach z nadzalewowymi terasami rzecznymi. W strefach okrajkowych torfowisk wysokich spotykamy torfowiska przejściowe i trzęsawiska przechodzące w bory bagienne. Wszystkie torfowiska są skrajnie wraŝliwe na obniŝanie poziomu wody, zmiany chemizmu wody, nawoŝenie, deptanie i inne uszkodzenie ich powierzchni prowadzące do erozji. Stale mokre miejsca na zboczach górskich, zasilane ruchliwymi, bogatymi w wapń wodami podziemnymi, które wydostają się na powierzchnię w postaci wysięków to tzw. młaki. Wody te napotykając na utrudniony odpływ, powodują lokalne zabagnienie terenu i wykształcenie się płytkich warstw torfu i gleb torfowych lub torfowo glejowych. W Bieszczadach występują lokalnie w wielu miejscach Gatunki roślin i zwierząt poza ptakami Bieszczady są waŝną ostoją 4 gatunków roślin Natura Są to: dzwonek piłkowany Campanula serrata, ponikło kraińskie Eleocharis carniolica, rzepik szczeciniasty Agrimonia pilosa i tocja karpacka Tozzia carpatica. Trzy z nich dzwonek piłkowany, tocja karpacka i ponikło kraińskie mają w Bieszczadach najliczniejsze populacje w Polsce. Dzwonek piłkowany jest endemitem ogólnokarpackim. Rośnie w miejscach otwartych, w warunkach pełnego lub umiarkowanego światła, głównie na podłoŝu ubogim w węglan wapnia. W wyŝszych połoŝeniach spotykany jest często w traworoślach i ziołoroślach oraz w borówczyskach. W Bieszczadach występuje pospolicie od wysokości ok. 700 m n.p.m. po najwyŝsze szczyty. Z Bieszczadzkiego Parku Narodowego znany jest z ponad stu stanowisk. Tocja karpacka wchodzi w skład ziołorośli. Rośnie zwykle w miejscach półcienistych na obszarach źródliskowych oraz olszynkach nadpotokowych i bagiennych. Lubi gleby Ŝyzne, silnie uwodnione. Z Bieszczad znanych jest ponad 20 stanowisk, połoŝonych na wysokości od 530 m do 1180 m n.p.m. Ponikło kraińskie to niepozorna roślina, która w Polsce ma północną granicę zasięgu. Zajmuje siedliska wilgotne i okresowo zalewane. W Bieszczadach stwierdzona została niedawno w dwóch miejscach: koło miejscowości Solinka i Habkowce. Rośnie tu w miejscach silnie przekształconych antropogenicznie, takich jak stale mokre drogi leśne i

10 dawne składy drewna. Najliczniej występuje w starych, zalanych wodą koleinach wyjeŝdŝonych przez cięŝki sprzęt słuŝący do wywozu drewna. Rzepik szczeciniasty preferuje stanowiska umiarkowanie oświetlone na podłoŝu suchym lub średnio wilgotnym. Do niedawna znany był z Bieszczad tylko z dwóch stanowisk połoŝonych w Bieszczadzkim Parku Narodowym. W roku 2007 odnaleziono kilkadziesiąt nowych stanowisk tego gatunku na terenie Ciśniańsko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego. Występuje tu na zarastających przydroŝach, obrzeŝach lasów łęgowych, nieuŝytkowanych łąkach świeŝych i ich okrajkach, a takŝe na łąkach częściowo wypasanych. Całość populacji rzepika szczeciniastego na nowo znalezionych stanowiskach moŝna określić jako najliczniejszą w obrębie południowej części polskiego zasięgu. Bieszczady waŝne są dla ochrony 7 gatunków bezkręgowców, których siedliska wymagają ochrony w sieci Natura Wśród nich mamy jednego mięczaka (skójka gruboskorupowa), jednego motyla (krasopani hera), cztery chrząszcze (nadobnica alpejska, biegacz Zawadzkiego, biegacz urozmaicony, zagłębek bruzdkowany) i jednego owada prostoskrzydłego (Isophya stysi). Ten ostatni to wschodniokarpacki szarańczak, którego siedliskiem występowania są górskie łąki. Znaleziono go dotychczas w Polsce tylko na przygranicznej łące na Rozsypańcu. MoŜna jednak spodziewać się odnalezienia dalszych stanowisk w podobnych siedliskach, przynajmniej w najbliŝszym sąsiedztwie. Spośród kręgowców, Bieszczady waŝne są dla zachowania aŝ 16 gatunków. Pełną listę gatunków dla których wyznaczono obszar Natura 2000 Bieszczady zamieszczono poniŝej (* gwiazdką oznaczono gatunki priorytetowe). Bezkręgowce Mięczaki skójka gruboskorupowa Unio crassus Motyle *krasopani hera Callimorpha quadripunctaria Chrząszcze *nadobnica alpejska Rosalia alpina biegacz Zawadzkiego Carabus zawadszkii biegacz urozmaicony Carabus variolosus zagłębek bruzdkowany Rhysodes sulcatus Prostoskrzydłe Isophya stysi Kręgowce Ryby i minogi minóg strumieniowy Lampetra planeri brzanka Barbus meridionalis głowacz białopłetwy Cottus gobio Płazy kumak górski Bombina variegata traszka grzebieniasta Triturus cristatus traszka karpacka Triturus montandoni Ssaki podkowiec mały Rhinolophus hipposideros nocek orzęsiony Myotis emarginatus

11 nocek duŝy Myotis myotis nocek Bechsteina mopek *niedźwiedź Ursus arctos *wilk Canis lupus wydra Lutra lutra ryś Lynx lynx *Ŝubr Bison bonasus Krasopani hera to motyl o głównie nocnej aktywności, ale spotykany jest takŝe w dzień. Występuje rzadko i w rozproszeniu w wilgotnych lasach jodłowo-bukowych z jaworem, do wysokości ok. 900 m n.p.m. Częściej moŝna go znaleźć niŝej, w dolinach rzek, gdzie preferuje niewielkie polany lub skraje lasów. Chrząszcze występują w wielu siedliskach. W prześwietlonych, starych drzewostanach bukowych lub mieszanych z przewagą buka mamy szansę zobaczyć nadobnicę alpejską, która uwaŝana jest za jedną z najpiękniejszych europejskich kózek. Zasiedla stare, silnie nasłonecznione, uszkodzone przez mróz, wiatr lub ogień, ale jeszcze Ŝywe drzewa. MoŜe rozwijać się takŝe na martwych drzewach, zarówno stojących, jak i leŝących, oraz w świeŝym drewnie sągowym. Z kolei biegacz urozmaicony - duŝy chrząszcz o charakterystycznej rzeźbie pokryw - jest związany z siedliskami wilgotnymi. Zasiedla pobrzeŝa drobnych zbiorników wodnych w lasach, młaki, kałuŝe tworzące się po przejechaniu cięŝkich pojazdów uŝywanych w pracach leśnych, kamieniste pobrzeŝa górskich potoków itp. Biegacz Zawadzkiego duŝy chrząszcz o czarnym ubarwieniu ciała jest gatunkiem leśnym, ale w Bieszczadach spotykany jest równieŝ w piętrze połonin. Obszar Natura 2000 Bieszczady jest najwaŝniejszym miejscem występowania tego gatunku w Polsce. RównieŜ niewielki zagłębek bruzdkowany to chrząszcz leśny. Warunkiem jego występowania jest obecność w drzewostanie starych, zamierających lub obumarłych drzew, z którymi jest związany przez cały swój cykl Ŝyciowy. Siedliskiem skójki gruboskorupowej, jedynego przedstawiciela mięczaków spośród gatunków Natura 2000 występujących w Bieszczadach, są czyste wody rzek i potoków z piaszczystym lub piaszczysto-ŝwirowym dnem. MałŜ ten jest dobrym wskaźnikiem czystości wód, gdyŝ jest wraŝliwy na zanieczyszczenia. W Bieszczadach jest rozpowszechniony w miejscach, gdzie w podłoŝu cieków wodnych nie ma litej skały i grubego rumoszu. Wśród kręgowców wodnych mamy tu jeden gatunek minoga i dwa gatunki ryb. Minóg strumieniowy występuje w niŝej połoŝonych potokach bieszczadzkich (do wysokości ok. 300 m. n.p.m.). Jego larwy moŝna znaleźć zagrzebane w nanosach cieków, w miejscach z niewielkim prądem wody, gdzie przebywają do metamorfozy. Gatunek ten nie występuje w wyŝszych partiach gór. Górne biegi rzek o duŝym spadku zasiedla natomiast brzanka. Jest to ryba średnich rozmiarów, osobniki dorosłe mają zwykle poniŝej 23 cm długości ciała. Brzanka Ŝywi się głównie fauną denną. Prowadzi osiadły tryb Ŝycia. Środkowy bieg podgórskich rzek zasiedla głowacz białopłetwy. Ta niewielka ryba, dochodząca maksymalnie do 15 cm, przebywa w ciągu dnia w ukryciu, najczęściej pod kamieniami. Aktywna staje się o zmierzchu. Zaczyna wtedy szukać pokarmu, którym są najczęściej kiełŝe i larwy ochotkowatych, chruścików, jętek, widelnic. Bogata jest fauna płazów w Bieszczadach. Z gatunków, których siedliska mają być chronione w sieci Natura 2000 występują: kumak górski, traszka grzebieniasta i traszka karpacka. Traszka grzebieniasta spotykana jest w wilgotnych siedliskach, maksymalnie do wysokości 800 m n.p.m. Warunkiem jej występowania jest obecność zbiorników wody stojącej, w których się rozmnaŝa. Jest aktywna przede wszystkim w nocy, a w ciągu dnia jedynie w czasie ciepłej, deszczowej pogody, albo w wodzie podczas okresu godowego. Jest

12 to największa krajowa traszka: długość jej ciała moŝe dochodzić do 15 cm. Traszka karpacka jest karpackim endemitem. Spotyka się ją najczęściej na wysokościach m n.p.m. Dorosłe osobniki najłatwiej zaobserwować w okresie rozrodu od kwietnia do czerwca, w niewielkich zbiornikach wody stojącej, często okresowych, np. w wypełnionych wodą koleinach dróg leśnych. Po okresie godowym dorosłe traszki wszystkich występujących w Polsce gatunków przebywają na lądzie, prowadząc skryty tryb Ŝycia. Ich kryjówki, a takŝe miejsca zimowania, znajdują się pod kamieniami, powalonymi drzewami czy w wykrotach drzew. Kumak górski jest silniej niŝ traszka karpacka związany ze środowiskiem wodnym. Zasiedla zarówno czyste młaki i stawki o źródlanej wodzie, jak i silnie zamulone kałuŝe i inne drobne zbiorniki, czasem zupełnie pozbawione roślinności. Poziom wody w takich miejscach jest w duŝym stopniu zaleŝny od intensywności wiosenno-letnich deszczów. Kumaki górskie występują głównie w niŝszych partiach gór. W Bieszczadach najwyŝej obserwowany na wysokości ok. 800 m n.p.m. Najliczniejszą grupę gatunków Natura 2000 w Bieszczadach tworzą ssaki. Wśród nich, bardzo waŝna grupa to duŝe ssaki drapieŝne, których zagroŝenie we współczesnej Europie wynikają przede wszystkim z fragmentacji i zmniejszającej się powierzchni siedlisk. Bieszczady są ostoją wszystkich występujących w Polsce duŝych drapieŝników: niedźwiedzia brunatnego, rysia i wilka. Dla ich zachowania jest to jedna z najwaŝniejszych ostoi w Polsce. Niedźwiedź brunatny największy ssak drapieŝny w Polsce zamieszkuje lasy, zarówno iglaste, jak i liściaste. W zimie zapada w sen, trwający ok. 3,5 miesiąca. Okres ten spędza w gawrach, usytuowanych w młodnikach leśnych, jaskiniach, wiatrowałach itp. Niedźwiedzia cechuje duŝa plastyczność ekologiczna, co wyraŝa się m.in. urozmaiconym składem pokarmu, w którym przewaŝają elementy roślinne. Bieszczady to najwaŝniejszy obszar dla ochrony tego gatunku w Polsce. Jego liczebność w polskich Bieszczadach szacowana jest na osobników, ale naleŝy pamiętać, Ŝe niedźwiedzie mają ogromne areały osobnicze dochodzące u samców nawet do 2000 km². Wilk, najbardziej chyba znany drapieŝnik, Ŝyje w grupach rodzinnych zwanych watahami. Wielkość terytorium jednej watahy wilczej wynosi w Polsce od 150 do 300 km 2 i zaleŝy od zagęszczenia ofiar, którymi są ssaki kopytne, głównie jelenie. Przy braku naturalnego pokarmu wilki zabijają zwierzęta gospodarskie, a nawet psy. Ślady aktywności wilków w terenie to tropy, znakowania (drapania) na skrzyŝowaniach dróg, odchody, resztki zabitych ofiar. W Bieszczadach Ŝyje 7 wilczych watah, co daje ok osobników. Ryś, największy z europejskich kotowatych, zamieszkuje duŝe kompleksy leśne i prowadzi bardzo skryty tryb Ŝycia. Jest gatunkiem mięsoŝernym, a jego podstawowym pokarmem są dzikie ssaki kopytne, przede wszystkim sarny. W polskich Bieszczadach Ŝyje do 20 rysi. śywiąca się głównie rybami wydra zasiedla brzegi rzek i strumieni, a takŝe okolice stawów rybnych. Większość brzegów rzek w Bieszczadach jest w naturalnym stanie zachowania stąd obecność wydry stwierdzono tu na wszystkich głównych ciekach wodnych. Wytępiony w czasach historycznych Ŝubr pojawił się ponownie w Bieszczadach dzięki efektom uzyskanym w hodowli. Ma tu bardzo dobre warunki bytowania i obecnie jego populacja liczy juŝ 271 osobników. RównieŜ kondycja zdrowotna Ŝubrów w Bieszczadach jest bardzo dobra. Jest to zwierzę stadne, przystosowane do Ŝycia w lasach. Stada Ŝubrów spotykane są w Bieszczadach przede wszystkim w drzewostanach bukowych i olszynach. śubr jest roślinoŝerny, a ze względu na swoje rozmiary potrzebuje duŝej ilości pokarmu. Poszukiwanie Ŝerowisk, w których szybko moŝe zaspokoić swoje zapotrzebowanie pokarmowe stanowi główną przyczynę wędrówek Ŝubrów. Nietoperze wymagające ochrony w sieci Natura 2000 reprezentowane są w Bieszczadach przez pięć gatunków: nocka duŝego, podkowca małego, nocka orzęsionego, nocka Bechsteina i mopka. Niewiele jeszcze wiadomo o ich miejscach rozrodu, zimowania i Ŝerowiskach, ale pewne jest, Ŝe wykorzystują tereny Bieszczadów jako miejsca Ŝerowania,

13 hibernacji oraz miejsca rojenia w okresie letnim i jesiennym. śerują w lasach, jako Ŝerowiska wykorzystują przede wszystkim starsze lasy bukowe, obrzeŝa górskich potoków, tereny z wychodniami skalnymi. Zimują w jaskiniach. Kolonie rozrodcze nocka duŝego, podkowca małego i nocka orzęsionego znajdują się najprawdopodobniej w budynkach i kościołach niektórych bieszczadzkich miejscowości, nocka Bechsteina i mopka w dziuplach drzew. II. UśYTKOWANIE TERENU I DZIAŁALNOŚĆ CZŁOWIEKA 1. Właściciele, zarządzający i uŝytkownicy terenu Właścicielem większości terenów obszaru PLC Bieszczady jest Skarb Państwa, zarządzając 70% powierzchni, z czego w administracji Bieszczadzkiego Parku Narodowego znajduje się 26 %, natomiast Lasy Państwowe dysponują około 44% powierzchni obszaru. Pozostała część omawianego terenu to grunty prywatne i gminne stanowiące 30%. 2. Gospodarka wodami Wody powierzchniowe moŝemy podzielić na stojące i płynące. Na interesującym nas obszarze ostoi, wody stojące występują w postaci niewielkich oczek wodnych, starorzeczy, oraz rozlewisk utworzonych przez bobry. Wyjątek stanowią dwa jeziorka osuwiskowe w rezerwacie Zwiezło o powierzchni 1,25 ha i 0,45ha. Sieć rzeczna ma przebieg kratowy, co jest charakterystyczne dla gór o rusztowej budowie. Gęstość sieci rzecznej jest duŝa i nie spada poniŝej 1 km/km 2. Tworzą ją głównie małe cieki. Prawie na całej długości rzeki i strumienie płyną w wąwozach lub dolinach, ograniczonych urwistymi stokami. Gęsta i rozdrobniona sieć rzeczna sprzyja silnemu rozczłonkowaniu form rzeźby terenu. W tej części Karpaty Wschodnie spełniają waŝną funkcje hydrologiczną, jako obszar źródliskowy wód spływających do dwóch zlewisk - Bałtyku i Morza Czarnego. Największym ciekiem wodnym obszaru jest rzeka San. Na analizowanym obszarze jej odcinek wynosi 89 km długości, stanowiąc 7,3 % jej całkowitej długości. San w górnym odcinku jest rzeką górską, o czym świadczą spadki koryta wahające się od 3,5% do 3,8%. Rzeka ta bierze swój początek w rejonie Przełęczy UŜockiej. Niesie ona wody wielu swoich dopływów. Doliny rzeczne mają szerokość do 200 m. Istotne dla obszaru dopływy Sanu to: Wołosaty długość 27,8 km, powierzchnia dorzecza 11,8 km 2, Solinka z Wetlinką 48,1 km, powierzchnia dorzecza 376,7 km 2, Hoczewka - 27,8 km i Osława - 34 km. Wodami na obszarze administruje Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Krakowie, Zarząd Zlewni Sanu z siedzibą w Przemyślu. Omawiany obszar ma duŝe znaczenie rybackie, zarówno Osława jak i San są rzekami bardzo popularnymi wśród wędkarzy, którzy pozyskują ryby w celach rekreacyjnych. Ponadto korytem rzeki San biegnie turystyczny szlak kajakowy Błękitna Wstęga Sanu. Fragment o długości 30 km, od miejscowości Procisne do Rajskiego. tworzy obowiązkowy odcinek Górskiej Odznaki Kajakowej PTTK. Rzeka San i jej dopływy prowadzą wody ze zlewni o charakterze górskim; intensywne opady w jej górnej części przy gwałtownym spływie powodują występowanie wód z koryta i zalewanie terenów przyległych. Przyczyniają się do podtopień przyległych domostw, uszkodzenia infrastruktury drogowej.

14 3. Rolnictwo Rolnictwo, które stanowi podstawę egzystencji miejscowej ludności charakteryzuje się duŝym rozproszeniem, ponad 82 % zajmują gospodarstwa poniŝej 5 ha. Z powodu ograniczeń glebowych (głównie IV i V klasy bonitacyjnej), warunków klimatycznych (m.in. krótki okres wegetacji roślin), występuje niski potencjał rolnictwa towarowego. Problemem na omawianym obszarze jest rozdrobnienie gospodarstw oraz hodowli zwierzęcej. Biorąc pod uwagę wysoki poziom bezrobocia w regionie, uŝytkowanie rolnicze gruntów jest bardzo często podstawą utrzymania zdecydowanej większości populacji. Szacuje się, Ŝe ponad 30% gospodarstw produkuje Ŝywność tylko na własne potrzeby. Stosunkowo duŝy udział gruntów uŝytkowanych rolniczo stanowią pastwiska 45 % i łąki 35 %, grunty orne to jedynie 23%. WaŜnym zadaniem dla rolnictwa w granicach obszaru jest specjalizacja w kierunku rolnictwa ekologicznego. Dosyć popularną działalnością podejmowaną przez gospodarstwa w miejscowościach na terenie całego obszaru, jest świadczenie usług turystycznych oraz agroturystycznych. Na omawianym obszarze znajduje się 57 gospodarstw agroturystycznych skupionych w Stowarzyszeniu Galicyjskie Gospodarstwa Gościnne. Szacuje się, Ŝe liczba gospodarstw świadczących usługi turystyczne, jest dwukrotnie większa. Dzięki zaangaŝowaniu samorządów oraz organizacji pozarządowych liczba gospodarstw agroturystycznych i miejsc noclegowych sukcesywnie rośnie, niestety nie zawsze właściciele gospodarstw starają się zwiększyć standard oferowanych usług. 4. Leśnictwo Omawiany teren charakteryzuje się duŝą lesistością, obszary zalesione stanowią tutaj około 70 % powierzchni, w gminach Cisna i Lutowiska lasy zajmują ponad 80% powierzchni. Zarząd nad tymi obszarami sprawuje Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Krośnie, nadleśnictwa: Komańcza, Cisna, Baligród, Wetlina, Stuposiany oraz Lutowiska. Niewielki jest udział lasów prywatnych, nad którymi nadzór techniczny sprawują w/w nadleśnictwa. W Bieszczadzkim Parku Narodowym obszary leśne zajmują 77,5% powierzchni. W drzewostanach analizowanego obszaru gatunkiem dominującym jest buk zwyczajny - 48%. Pozostałe gatunki to jodła pospolita - 23%, olsza szara - 14%, świerk pospolity - 6%; inne gatunki, tj. sosna zwyczajna, klon jawor i wiąz górski zajmują 9%. Na gruntach dawnych wsi licznie występują gatunki lekkonasienne: olsza szara i zielona, brzoza, wierzba oraz leszczyna. 5. UŜytkowanie turystyczne Obszar naleŝy do miejsc atrakcyjnych pod względem turystycznym. Istnieje tutaj 355km dobrze oznakowanych szlaków, przeznaczonych do uprawiania turystyki pieszej kwalifikowanej. Szlakom towarzyszy rozwijająca się baza noclegowa o zróŝnicowanym poziomie świadczenia usług. Istnieje tutaj ponad 1000 km szlaków rowerowych, nie brak takŝe ścieŝek dydaktycznych, wytyczonych w celu zwiększenia świadomości ekologicznej i przyrodniczej turystów, odwiedzających Bieszczady. DuŜym zainteresowaniem cieszą się szlaki kulturowe, nawiązujące tematyką do architektury sakralnej oraz dziedzictwa kulturowego mniejszości narodowych, zamieszkujących region. Wyznaczone trasy do uprawiania narciarstwa biegowego i ski-tourowego oraz 4 wyciągi narciarskie stanowią atrakcję w sezonie zimowym. DuŜą popularnością cieszy się leśna kolejka wąskotorowa,

15 która w sezonie przewozi turystów z Majdanu k. Cisnej do Przysłupia bądź przez Balnicę do Woli Michowej. Na obszarze znajduje się 3 baseny kryte, 2720 miejsc noclegowych w 924 obiektach ponad 1500 miejsc konsumpcyjnych w obiektach noclegowych, restauracjach i punktach małej gastronomii. Istnieje takŝe piętnaście punktów, gdzie skorzystać moŝna z jazdy konnej. Wśród bogactw naturalnych analizowanego regionu naleŝy wymienić równieŝ wody mineralne. Związane są one z osadami fliszu karpackiego - solanki chlorkowo-węglanowe z wodami kwasowo-węglowymi. W okolicach Komańczy spotykamy wody wodorowowęglanowo-siarczkowe, natomiast w rejonie miejscowości Rabe koło Baligrodu unikatowe w skali europejskiej wody wodorowo-węglanowo-chlorkowo-sodowe ze związkami arsenu. Wspomniane miejscowości posiadają status uzdrowiska, jednakŝe nie wykorzystują swych moŝliwości. Prognozowany rozwój ekoturystyki, w tym moda wśród turystów z Europy Zachodniej na tzw. birdwatching, stanowią waŝny element rozwoju turystyki przyrodniczej w regionie. Zbyt mała liczba punktów informacji turystycznej, brak silnej grupy lokalnej oraz duŝa konkurencja pomiędzy gminami i powiatami o turystę, nie sprzyja kształtowaniu wspólnej dla obszaru oferty turystycznej. Istniejące produkty lokalne oraz organizacje pozarządowe, działające na rzecz kreowania regionalnych atrakcji, przyczyniają się do zwiększenia uŝytkowania regionu pod względem turystycznym. Sprzyjający klimat dla rozwoju inicjatyw społeczno-kulturalnych tworzą lokalne samorządy. Rozwój turystyki w Bieszczadach powinien opierać się o istniejącą sieć szlaków i innych elementów infrastruktury turystycznej. Unikatowe walory krajobrazowe, czyste środowisko oraz dzika przyroda, przyciągają rzesze turystów o coraz większych wymaganiach co do oferowanych usług noclegowych i gastronomicznych, których standard powinien być podnoszony bez ingerencji w środowisko naturalne. 6. Walory kulturowe Na terenie obszaru walorom przyrodniczym i krajobrazowym towarzyszą dobra dziedzictwa kulturowego. Potencjał kultury niematerialnej, tj.: zwyczaje, obrzędy, legendy i tradycje, obecny jest wśród lokalnej społeczności i przekazywany z pokolenia na pokolenie. Istnieją zespoły regionalne, które przypominają tańce i pieśni. Przez liczną grupę twórców ludowych wytwarzana jest ceramika, kontynuowane są tradycje tkactwa, wikliniarstwa, malarstwa, rzeźbiarstwa. Jednym z głównych uwarunkowań kulturowych obszaru jest znaczący dorobek w zakresie ikonografii. Liczni artyści zajmują się pisaniem ikon, które wystawiane są w miejscowych galeriach. Spotkać w nich takŝe moŝna specyficzne dla regionu produkty artystycznej obróbki drewna: anioły, biesy, czady i dusiołki. Specyfikę regionu tworzą równieŝ lokalni artyści, określani mianem bieszczadzkich zakapiorów, których obecność jest magnesem przyciągającym turystów. Produktem lokalnym podkreślającym specyfikę obszaru, jest takŝe regionalna kuchnia, bazująca na potrawach łemkowskich i bojkowskich oraz bartnictwo, którego głównym produktem jest miód. Do najbardziej charakterystycznych wizytówek obszaru zalicza się zabytki architektury drewnianej i murowanej, przede wszystkim stare cerkwie. Na terenie nieistniejących juŝ wsi, czytelne są jeszcze ślady osadnictwa w postaci ginących cmentarzy, cerkwisk, dróg i zdziczałych sadów. DuŜa część tych obiektów objęta jest ochroną [jaką?], niestety spora część znajduje się juŝ w rękach prywatnych właścicieli, pozostałe niszczeją.

16 Niewątpliwym świadectwem bytności wielu kultur i narodów na omawianym terenie, są nazwy topograficzne oraz nazwy miejscowości zachowane w terenie, bądź istniejące juŝ tylko na mapach (pozostałości wysiedlonych i spalonych wsi). 7. Uwarunkowania socjoekonomiczne Największa część obszaru znajduje się w granicach gmin Lutowiska stanowiąc 41% i Cisna 27%, pozostałe gminy to: Komańcza 13%, Baligród 8% Czarna 6% oraz Zagórz 6%. Obszar zamieszkuje około mieszkańców. Gęstość zaludnienia jest bardzo niska, wahająca się poniŝej 10 osób na km 2, w gminach Lutowiska i Cisna liczba ta nie przekracza 5 osób na 1 km 2. Nietypowa struktura demograficzna jest skutkiem powojennej historii Bieszczadów. Struktura wiekowa ludności zamieszkującej obszar, kształtuje się jak wynika z ostatnich danych następująco: w wieku produkcyjnym waha się na poziomie 60% ogółu ludności, w wieku przedprodukcyjnym i poprodukcyjnym wynosi odpowiednio 26% i 14% ogółu ludności. Wskaźnik przyrostu naturalnego wynosi +3,5, natomiast wskaźnik migracji -4,4. Teren obszaru jest miejscem o słabo rozwiniętym przemyśle, gdzie brak duŝych zakładów pracy. Na skutek wieloletnich zaniedbań, braku inwestycji, upadku państwowych gospodarstw rolnych i słabo rozwiniętej komunikacji, region objęty jest strukturalnym bezrobociem, którego wskaźnik przekracza 30%. Wielu mieszkańców od lat pozostaje bez pracy, świadczy to o niskiej aktywności społecznej i gospodarczej. Wśród osób bezrobotnych przewaŝają kobiety. Po kilkunastu latach od likwidacji PGR-ów jeszcze ponad 40% rodzin korzystających z pomocy GOPS, to rodziny byłych pracowników, lub rodziny ich dorosłych juŝ dzieci. Przeciętne wynagrodzenie wynosi 1736 zł, w sektorze publicznym 1917 zł, natomiast w sektorze prywatnym: 1339 zł. Obserwowany jest wzrost zatrudnienia w sezonie turystycznym oraz w okresie prac sezonowych, organizowanych przez nadleśnictwa. Prócz sektora usług publicznych i turystycznych, na omawianym obszarze dość duŝa liczba osób zatrudniona jest w branŝy drzewnej oraz przy pozyskiwaniu niewielkich złóŝ ropy naftowej i kruszywa skalnego. Charakterystyczne dla regionu jest wypalanie węgla drzewnego. Istniejące walory krajobrazowe i przyrodnicze, które są magnesem przyciągającym turystów i inwestorów, na omawianym obszarze nie są w pełni wykorzystane. Rywalizacja poszczególnych gmin i powiatów, powinna być zastąpiona wspólną ofertą, gdzie wykorzystanie atutów w postaci czystego środowiska naturalnego i unikatowych walorów obszarów przyrodniczo cennych, powinno zmierzać w kierunku zrównowaŝonego rozwoju regionu. III. INFORMACJE O PRZEDMIOTACH OCHRONY I ICH ZAGROśENIACH 1. Gatunki ptaków z załącznika I Dyrektywy Rady 79/409/EWG (Dyrektywy Ptasiej) Bocian czarny Ciconia nigra

17 Bardzo nieliczny gatunek lęgowy. Zimuje na Bliskim Wschodzie i w Północno-Wchodniej Afryce. Gniazduje terytorialnie tworząc monogamiczne pary, natomiast w okresie wędrówek i zimowania prowadzi samotniczy tryb Ŝycia. Rewiry lęgowe połoŝone są zwykle z dala od osiedli ludzkich, jednak ostatnio coraz częściej spotykany jest w miejscach bardziej uczęszczanych przez człowieka. Optymalnym siedliskiem są dla niego lasy ze znacznym udziałem terenów podmokłych poprzecinane śródleśnymi rzekami, potokami, czy rowami melioracyjnymi, w pobliŝu których Ŝeruje. śerowiska mogą być połoŝone w bezpośrednim sąsiedztwie gniazda lub oddalone, niekiedy znacznie. Pokarm stanowią głównie ryby i płazy uzupełniane o bezkręgowce, a nawet pisklęta ptaków czy drobne ssaki. W Bieszczadach występuje nielicznie, najczęściej w dolinach rzek i potoków lub w ich sąsiedztwie. Populacja w obszarze liczy 18 par lęgowych. Przy zachowaniu wysokiego uwodnienia siedlisk lęgowych i konsekwentnego egzekwowania ochrony strefowej gatunek nie jest zagroŝony. Wymaga jednak ochrony czynnej poprzez ustalenie stref ochrony miejsc rozrodu, Ŝerowania i regularnego przebywania. Orzeł przedni Aquila chrysaetos Skrajnie nieliczny gatunek lęgowy występujący w Polsce głównie w Karpatach. Pary lęgowe trzymają się razem na zajętym przez siebie terytorium. Młode - do wieku 3-4 lat - pędzą samotniczy tryb Ŝycia często na obrzeŝach areału lęgowego lub poza stałymi lęgowiskami. Gniazdo zakłada w starych drzewostanach jodłowych i jodłowo-bukowych w miejscach ustronnych, często w pobliŝu rozległych, wyŝej połoŝonych terenów otwartych. Niezalesione wzgórza z ekstensywnie uŝytkowanymi łąkami, pastwiskami, kępami drzew i krzewów lub nieuŝytkami wykorzystuje jako Ŝerowiska. Pokarm stanowią głównie średniej wielkości ssaki i ptaki, na które poluje, ale nie gardzi równieŝ padliną. Populacja w Bieszczadach szacowana jest na 7-8 par lęgowych, co stanowi ok. 20% całej polskiej populacji. Zimuje zwykle w areale lęgowym, niekiedy pary przemieszczają się na tereny połoŝone niŝej, zasobniejsze w pokarm. Zimą młode ptaki mogą być spotykane z dala od lęgowisk. W Polsce jest to gatunek silnie zagroŝony wyginięciem wymagający ochrony czynnej. Na obszarach występowania orła naleŝy zabezpieczać tereny otwarte przed zalesianiem, a nawet naturalnym zarastaniem, poprzez koszenie łąk lub wypas. W rewirach lęgowych naleŝy pozostawiać stare, uschnięte drzewa, które są przez ptaki wykorzystywane jako miejsca obserwacyjne. WaŜne równieŝ, by tak ukierunkować ruch turystyczny w obszarze by omijać rewiry tych wraŝliwych na obecność człowieka ptaków. Orlik krzykliwy Aquila pomarina Gatunek lęgowy występujący w Polsce bardzo nielicznie. Podczas wędrówek moŝe być spotykany w całym kraju. Zimuje w centralnej i południowej Afryce. Występuje w lasach liściastych i mieszanych połoŝonych w pobliŝu wilgotnych łąk, mokradeł, ekstensywnie uŝytkowanych łąk czy zróŝnicowanych terenów rolniczych z oczkami wodnymi, śródpolnymi zabagnieniami itp. Spotykany zarówno w rozległych lasach o charakterze puszczańskim, jak i w niewielkich lasach w otoczeniu rolniczym. W Karpatach, zwłaszcza w Beskidzie Niskim i Bieszczadach, stwierdzono najwyŝsze zagęszczenia w Polsce. Gniazda zakłada tu zwykle w starych lasach jodłowych i mieszanych w pobliŝu rzek i potoków, polan oraz wilgotnych łąk i pastwisk. Pokarm zdobywa na terenach otwartych. Stanowią go głównie ssaki i ptaki, w mniejszych ilościach równieŝ gady, płazy, mięczaki i owady. WaŜnym elementem łowiska są pojedyncze drzewa, stogi siana itp. elementy ułatwiające polowanie, szczególnie w

18 niekorzystnych warunkach atmosferycznych. W obszarze Natura 2000 Bieszczadach Ŝyją aktualnie 42 pary orlika. Dla utrzymania stabilnej populacji gatunku konieczna jest ochrona czynna: utrzymywanie i kształtowanie zróŝnicowanego krajobrazu rolniczego (lokalne zabagnienia, zadrzewienia i kępy drzew i krzewów, likwidacja rozległych monokultur), ekstensywne uŝytkowanie łąk i pastwisk, zapobieganie zarastaniu takich terenów, przekształcaniu ich w intensywne uprawy bądź zalesianiu, zaniechanie osuszania w ostojach występowania, a nawet przywracanie wysokiego uwodnienia terenów leśnych i rolniczych stanowiących Ŝerowiska orlików. Trzmielojad Pernis apivorus Nieliczny ptak lęgowy występujący w całej Polsce. Jest gatunkiem wędrownym, zimuje w Afryce na południe od Sahary. Trzmielojad zasiedla róŝnego rodzaju lasy, szczególnie stare drzewostany liściaste i mieszane, ale spotykany jest takŝe w borach. WaŜna jest wielkość kompleksu leśnego: ptak ten wymaga rozległych przestrzeni preferując zwarte, rozległe lasy. Istotna jest jednak dla niego obecność polan w zwartych kompleksach leśnych i terenów otwartych/półotwartych w sąsiedztwie lasów. Jego pokarm stanowią owady społeczne, głównie osy i szerszenie. Populacja w Polsce szacowana jest na ok par lęgowych, z czego ok. 25 Ŝyje w Bieszczadach. Gatunek jest naraŝony na utratę siedlisk gniazdowych (zastępowanie drzewostanów liściastych i mieszanych monokulturami iglastymi) i siedlisk Ŝerowania (likwidacja śródleśnych terenów otwartych, zalesianie i zarastanie terenów łąkowych wokół lasów). W ostojach występowania waŝne jest egzekwowanie ochrony strefowej tak, aby nie niepokoić ptaków wysiadujących na gniazdach np. podczas prowadzenia prac leśnych czy w wyniku ruchu turystycznego. Derkacz Crex crex Ten zagroŝony w skali globalnej gatunek występuje w Polsce jeszcze stosunkowo licznie. Zasiedla tereny otwarte i półotwarte, szczególnie wilgotne, ekstensywnie uŝytkowane łąki oraz turzycowiska. Licznie występuje teŝ w dolinach rzecznych, na obrzeŝach bagien, wrzosowisk, oczek wodnych itp. Rzadziej spotykany na uŝyźnianych łąkach, pastwiskach oraz w uprawach zbóŝ i rzepaku. W Karpatach występuje najczęściej na łąkach. Preferuje łąki połoŝone niŝej. Jest gatunkiem wędrownym, zimuje na afrykańskiej sawannie. Występuje na terenie całej Polski, liczniej na wschodzie kraju. W Bieszczadach występuje ok. 300 samców derkacza. Jest ptakiem wszystkoŝernym, lecz na lęgowiskach głównym składnikiem jego pokarmu są owady. ZagroŜeniem dla gatunku w Polsce jest przede wszystkim utrata siedlisk lęgowych w wyniku zmian reŝimu hydrologicznego rzek (osuszania) oraz zaorywania łąk i pastwisk lub ich zarastania. W działaniach ochronnych naleŝy uwzględnić stosowanie późnego terminu pierwszego pokosu traw (najlepiej po 1 sierpnia). Koszenie duŝych obszarów łąkowych naleŝy rozłoŝyć na kilka dni, warto stosować wolniejsze maszyny by ptaki zdąŝyły uciec, rozpoczynać koszenie od środka łąki prowadząc je do peryferii, a na skraju pozostawiać niewykoszone ziołorośla stanowiące ok. 5% powierzchni łąki. Puchacz Bubo bubo

19 Największa z polskich sów, pędzi osiadły tryb Ŝycia. Preferuje siedliska o bogatej i zróŝnicowanej strukturze w pobliŝu terenów otwartych. W górach są to prześwietlone starodrzewy iglaste i liściaste połoŝone na stromych stokach, z wystającymi skałami. Zasiedlenie danego obszaru uzaleŝnione jest często od dostępności starych gniazd ptaków drapieŝnych i/lub bociana czarnego, w których składa jaja, a takŝe wykrotów, złomów, starych, silnie rozgałęzionych drzew odpoczynkowych itp. Jest drapieŝnikiem, który poluje na ofiary najłatwiejsze do zdobycia w miejscu występowania. Są to prawie wyłącznie ssaki i ptaki. Nie gardzi teŝ padliną. Jako miejsce Ŝerowania wybiera tereny otwarte oraz luźne, stare drzewostany, gdzie moŝe swobodnie latać między drzewami. Obecnie, liczebność puchacza w Polsce oceniana jest na co najmniej par lęgowych, z czego 7-8 par w Bieszczadach. Gatunek wraŝliwy na niepokojenie. W działaniach ochronnych naleŝy skupić się na egzekwowaniu ochrony strefowej miejsc gniazdowania i utrzymywaniu zróŝnicowania siedlisk wykorzystywanych jako łowiska (np. zakaz wycinania drzew stanowiących czatownie, zakaz wprowadzania zmian uŝytkowania gruntów, zabudowy i tym podobnych ingerencji). Sóweczka Glaucidium passerinum Jest to najmniejsza sowa europejska niewiele większa od wróbla. W odróŝnieniu od innych sów prowadzi dzienny tryb Ŝycia, a szczyt aktywności głosowej przypada u niej tuŝ przed wschodem i krótko po zachodzie słońca. Występuje najczęściej w lasach iglastych, szczególnie w borach świerkowo-jodłowych. Rzadziej zasiedla bory sosnowe, a nawet grądy, ale z domieszką świerka. Istotnym elementem w siedlisku występowania jest obecność w drzewostanie bujnego podrostu. Sóweczka jest drapieŝnikiem, poluje na drobne ssaki i ptaki. Obecnie, liczebność sóweczki w Polsce jest oceniana na par lęgowych. Karpaty są jednym z niewielu obszarów występowania gatunku w naszym kraju. Nigdzie jednak nie jest to gatunek liczny. W Bieszczadów stwierdzono do tej pory 5-7 par tych ptaków. W ramach działań ochronnych naleŝy tworzyć strefy ochronne wokół dziupli gniazdowych, pozostawiać uschnięte i dziuplaste drzewa, dąŝyć do ukształtowania się wielopiętrowych i wielogatunkowych drzewostanów, m.in. ze świerkiem w podroście jeśli siedlisko na to pozwala. W bardziej zdegradowanych siedliskach w obrębie zasięgu gatunku moŝna równieŝ wywieszać budki lęgowe drąŝone w litych pniach, imitujące dziuple dzięciola duŝego. Są one chętnie zajmowane przez sóweczki. Puszczyk uralski Strix uralensis Ta jedna z większych sów krajowych jest nielicznym ptakiem lęgowym w południowowschodniej Polsce. Jest gatunkiem osiadłym, zimuje na terenie areału lęgowego. Występuje w wysokopiennych, prześwietlonych drzewostanach iglastych i mieszanych o słabo rozwiniętym podszycie. Chętnie zakłada gniazda w sąsiedztwie poręb, wiatrołomów, polan, a nawet dróg leśnych. W Karpatach występuje głównie w buczynach. śywi się drobnymi ssakami i ptakami. Poluje zwykle nocą, a w okresie lęgowym takŝe w ciągu dnia. Puszczyk uralski zasiedla głównie Karpaty. Wielkość polskiej populacji jest oceniana na par lęgowych. W Bieszczadach gniazduje ok par tego gatunku. Dla ochrony gatunku naleŝy pozostawiać stare drzewostany i utrzymywać jak najwięcej starych drzew w lasach gospodarczych (drzewostany w wieku powyŝej 100 lat powinny stanowić co najmniej 20% ogólnej powierzchni lasów). W gospodarce leśnej trzeba

20 uwzględnić pozostawianie drzew dziuplastych, martwych i obumierających w czasie trzebieŝy późnych oraz kęp drzewostanu na zrębach. PoniewaŜ puszczyk nie buduje własnych gniazd naleŝy pozostawiać stare, niewykorzystywane gniazda duŝych gatunków ptaków (ptaki drapieŝne, kruk, bocian czarny) Włochatka Aegolius funereus Jest to niewielka sowa o nieproporcjonalnie duŝej głowie. Włochatka jest w Polsce gatunkiem bardzo nielicznym, występuje w pasie gór i w północnej części kraju. Spotykana w lasach iglastych, szczególnie z udziałem świerka i jodły. Jednak w litych świerczynach istotna jest dla niej obecność nawet niewielkich płatów buczyn lub chociaŝ pojedynczych buków. W Bieszczadach, buczyny z duŝym udziałem drzew iglastych są przez nią nawet preferowane. Chętnie wybiera siedliska zróŝnicowane obejmujące rozległe tereny otwarte: zręby, wiatrołomy, doliny rzek i potoków, bagna, uprawy leśne, a nawet drągowiny i młodniki, które często wykorzystuje jako dzienne schronienia. Unika terenów zasiedlonych przez większe gatunki sów, które są jej naturalnymi wrogami. Główny pokarm włochatki stanowią drobne ssaki, rzadziej ptaki. Zazwyczaj osiadła, bywa jednak częściowo wędrowna, co jest związane z dostępnością pokarmu. Populacja włochatki w Polsce oceniana jest na par lęgowych. Gatunek występuje w całych Karpatach, jednak jego liczebność podlega duŝym wahaniom. W Bieszczadach występuje ok. 10 par włochatki. W ramach działań ochronnych naleŝy: utrzymywać jak największą powierzchnię starych drzewostanów, a w lasach gospodarczych starych, martwych i obumierających drzew, pozostawiać dziuplaste drzewa (szczególnie po dzięciole czarnym), w których włochatka gniazduje, w hodowli lasu dąŝyć do tworzenia wielopiętrowych drzewostanów z zachowaniem fragmentów półotwartych. Dzięcioł zielonosiwy Picus canus Ten średniej wielkości ptak jest w Polsce bardzo nielicznym gatunkiem lęgowym. Osiadły, zimuje w obrębie areału lęgowego. Występuje w dojrzałych lasach liściastych i mieszanych o niewielkim zwarciu, w których spotyka się nawet pojedyncze martwe lub zamierające drzewa. Preferuje skraje lasów sąsiadujące z łąkami, zrębami, wiatrołomami i nieuŝytkami. Najczęściej spotykany w grądach, łęgach i buczynach, znacznie rzadzie w borach. Spotykany jest teŝ poza lasami: w parkach, zadrzewieniach śródpolnych (np. stare aleje wzdłuŝ dróg) itp. śywi się głównie owadami, a zwłaszcza mrówkami, ale pobiera teŝ pokarm roślinny (orzechy laskowe, owoce jarzębiny, jagody). Polska populacja dzięcioła zielonosiwego szacowana jest na par lęgowych. Bieszczady są bardzo waŝnym regionem w zasięgu tego gatunku w Polsce, występuje tu ok. 25 par tego gatunku. W ramach działań ochronnych naleŝy zaniechać usuwania martwych i zamierających drzew w starodrzewach liściastych, pozostawiać równieŝ wywroty i wiatrołomy. W czasie zabiegów pielęgnacyjnych w lasach liściastych i mieszanych naleŝy pozostawiać Ŝywe drzewa z gatunków o miękkim drewnie (brzoza, osika). Stare zadrzewienia i martwe drzewa naleŝy równieŝ pozostawiać w parkach, dolinach rzecznych, zadrzewieniach śródpolnych, wzdłuŝ dróg itp. Dzięcioł białogrzbiety Dendrocopos leucotos