Samookaleczenia: - objawy -przyczyny -formy pomocy w szkole M G R A L E K S A N D R A P A P A J

Transkrypt

1 Samookaleczenia: - objawy -przyczyny -formy pomocy w szkole M G R M A Ł G O R Z A T A N I T E C K A M G R A L E K S A N D R A P A P A J

2 Problematyka samookaleczeń: Depresje u nastolatków Różnicowanie zagrożenia siucydalnego od problemu samouszkodzania. Samookaleczenia: definicja, obraz kliniczny, kryteria klasyfikacji, rodzaje, sygnały ostrzegawcze Czynniki ryzyka występowania samouszkodzeń Schemat postępowania w szkole: rozmowa z uczniem rozmowa z rodzicem postępowanie w sytuacjach trudnych

3 Depresja u nastolatka Obniżony nastrój, smutek Lęk (o różnych treściach) Rozdrażnienie, drażliwość, złość Apatia, utrata przyjemności Triada depresyjna Becka (negatywny obraz siebie, świata i przyszłości) Ruminacyjność Problemy z decyzyjnością Myśli samobójcze Emocje Myśli Ograniczenie aktywności, bierność Unikanie kontaktów Nieradzenie sobie z obowiązkami Skłonność do płaczu, wybuchy Zachowania ryzykowne, S Zachowania Fizjologia Niespecyficzne dolegliwości somatyczne Zaburzenia snu Problemy z jedzeniem Zwiększony lub zmniejszony napęd Brak energii

4 Ocena ryzyka suicydalnego NAGŁE natychmiastowe działanie mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa, w tym konsultacja specjalistyczna Myśli i tendencje S Opracowany plan popełnienia S Dostęp do śmiertelnych środków Zaburzenia psychiczne Dramatyczna sytuacja życiowa Impulsywność, niepokój Poczucie braku nadziei KRÓTKOTERMINOWE natychmiastowe działanie mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa, w tym konsultacja specjalistyczna (gdy myśli S są aktywne) Opracowanie planu interwencji w najbliższym czasie (podpis rodzica, że zna placówki) Myśli S bez planów i tendencji: bierne nie warto żyć, lepiej byłoby umrzeć czynne myślę o tym, aby skończyć ze sobą Objawy depresji Uzależnienia Zaburzenia psychiczne w rodzinie DŁUGOTERMINOWE Opracowanie planu w najbliższym czasie (podpis rodzica, że zna placówki) Ustalenie systematycznych spotkań w celu monitorowania nastroju i ryzyka zagrożenia suicydalnego Problemy bez myśli S lub myśli nie są sprecyzowane szczegółowo Pojawiają się rozważania o śmierci Objawy depresji Objawy uzależnień Zaburzenia psychiczne w rodzinie

5 Samookaleczenia czym właściwie są? Samouszkodzenia należy uznać za powszechnie nieakceptowane akty bezpośredniej autodestruktywności, w których jednostka zmierza do wyrządzenia sobie natychmiastowej szkody, przedmiotem ataku staje się jej własne ciało, przy czym działanie pozbawione jest zamiaru samobójczego. (Favazza, 1996). Należą one do szerokiego spektrum zachowań autoagresywnych, przejawianych przez dzieci i młodzież. Poza samouszkodzeniami obejmuje ono samobójstwa, zaniedbania, nałogi, szkodliwe nawyki żywieniowe, zachowania ryzykowne, wyuczoną bezradność (Wycisk, 2006).

6 Samookaleczenia czym właściwie są? Istota samouszkodzeń, należących do aktów autoagresji jest inna niż samobójstw, ponieważ nie mają one na celu pozbawienia się życia, ale przerwanie bólu emocjonalnego. Zadawany sobie ból fizyczny odwracając/przekierowując uwagę z cierpienia psychicznego na cielesne odgrywa często adaptacyjną rolę. Przypisuje mu się rolę swoistego czynnika ochronnego przed podjęciem próby samobójczej. Samouszkodzenia mają przeważnie charakter mechanizmu obronnego w sytuacji psychologicznie trudnej. Musimy zastanowić się, jaka pełnią funkcję? Dokonywane w celu zwrócenia na siebie uwagi przy braku możliwości porozumienia z otoczeniem Sposób wyrażania i /lub karania siebie za własne potrzeby emocjonalne W szczególnych przypadkach staje się atakiem na własną egzystencję

7 Rodzaje samouszkodzeń Wielkie takie jak autokastracja, obcięcie kończyny. Występują one najrzadziej, jednak mają najpoważniejsze konsekwencje dla zdrowia i życia. Podejmowane są zazwyczaj w psychozach lub stanach silnego upojenia alkoholowego. Stereotypowe takie jak rytmiczne uderzanie głową w ścianę. Występują one stosunkowo rzadko. Najczęściej towarzyszą one upośledzeniu umysłowemu, autyzmowi oraz psychozom. Umiarkowane występują najczęściej. Zwykle nie wymagają interwencji medycznej, co utrudnia dokładne określenie skali tego zjawiska. Mogą towarzyszyć zaburzeniom odżywiania, osobowości typu borderline i in. (Favazza, 1996).

8 Rodzaje samouszkodzeń Samouszkodzenia umiarkowane mogą być podejmowane w dwóch formach: Kompulsywne polegają one na wielokrotnym, nawet codziennym, powtarzaniu czynności autodestruktywnej w taki sam sposób. Mogą mieć formę zrytualizowaną (wyrywanie włosów z określonego miejsca głowy, wyciskanie skóry) bądź zautomatyzowaną (skubanie i drapanie zmian skórnych). Impulsywne polegają na nacinaniu skóry ostrymi narzędziami lub przypalaniu jej, biciu się, drapaniu, gryzieniu, nakłuwaniu ciała, zazwyczaj pod wpływem trudnego do pohamowania impulsu związanego z silnym napięciem. Najczęściej ranione są ramiona, przedramiona i uda, rzadziej brzuch w piersi.

9 Rodzaje samouszkodzeń Kiedy samouszkodzenia są wyrazem okresowo przeżywanych trudności lub odpowiedzią na przezywany kryzys mówimy o samookaleczeniach epizodycznych. Gdy samookaleczenia utrwalają się jako sposób radzenia sobie z przeżywanymi napięciami i występują wielokrotnie, nazywamy je chronicznymi.

10 Ważne! W sytuacji, gdy samookaleczenia staną się utrwalonym sposobem radzenia sobie z napięciem i emocjami trudniej jest pomóc dziecku. Leczenie wymaga wówczas często specjalistycznej pomocy i trwać może bardzo długo. Z tego powodu pamiętaj, że aby Twoja interwencja była skuteczna, powinieneś podjąć ja jak najwcześniej.

11 Syndrom samouszkodzeń Dotychczas nie wyodrębniono w międzynarodowych klasyfikacjach chorób (np. DSM IV) syndromu SU. Proponowane kryteria diagnostyczne syndromu celowych samouszkodzeń (za: Muehlenkamp, 2005): Jednostka jest zaabsorbowana fizycznym ranieniem siebie, jednak bez intencji samobójczej. Osoba jest niezdolna do powstrzymania impulsu prowadzącego do wyrządzenia sobie krzywdy. Samouszkodzenie poprzedza subiektywne odczucie narastającego napięcia, gniewu, lęku, dysforii, i ogólnego dystresu, niepoddającego się kontroli. Bezpośrednim następstwem samouszkodzenia jest odczucie ulgi, zadowolenia i/lub uwolnienia ad stanu depersonalizacji. Osoba przynajmniej pięć razy podjęła akt samouszkodzenia wg ogólnego, powtarzającego się wzorca (choć forma samouszkodzenia mogła ulec zmianie). Samouszkodzeń nie można wyjaśnić obecnością psychoz, transseksualizmu, upośledzenia umysłowego, zaburzeniami rozwoju, bądź ogólnymi warunkami medycznymi. Samouszkodzenia powodują silny dystres bądź znacząco zakłócają funkcjonowanie jednostki w sferze społecznej, zawodowej czy innej. Nawracające myśli o śmierci, myśli samobójcze, próby samobójcze.

12 Czynniki ryzyka samouszkodzeń Trauma z okresu dzieciństwa (siła traumy zależy od kontekstu, w jakim żyje dziecko): Przemoc fizyczna Przemoc seksualna Zaniedbanie Pozabezpieczny styl przywiązania Separacja, strata Późniejsze doświadczenia urazowe Wewnętrzna dyspozycja: Siła ego Regulacja i kontrola emocji Poczucie własne wartości Stosunek do własnego ciała Tendencje dysocjacyjne Schematy poznawcze

13 Behawioralne sygnały ostrzegawcze (opracowane na podstawie: Wycisk, 2010) Bardziej specyficzne: Blizny, zadrapania, skaleczenia, siniaki o niewiadomym pochodzeniu Ślady krwi na ubraniu Liczne, częste opatrunki Noszenie ubrań z długimi rękawami, nogawkami, które mogą ukryć rany, nieadekwatne do pogody Unikanie aktywności, podczas której mogą zostać odsłonięte rany, blizny (wf, basen) Noszenie przy sobie ostrych narzędzi (żyletki, nożyki, agrafki, pinezki) Spędzanie długiego czasu w toalecie, miejscach odosobnionych

14 Behawioralne sygnały ostrzegawcze (opracowane na podstawie: Wycisk, 2010) Mniej specyficzne Zachowania ryzykowne (skakanie z wysokości, przebieganie przez ulicę, prowokowanie w sferze seksualnej) Sięganie po alkohol, narkotyki Prace o tematyce fizycznego zranienia, bólu, krwi, smutku Nagłe zmiany w kontaktach z rówieśnikami, zainteresowaniach Stany depresyjne (przedłużający się smutek, przygnębienie, wycofanie, izolacja) Skrajne, impulsywne, silne reakcje (lęku, gniewu, rozpaczy) emocjonalne na trudne sytuacje Niska samoocena i niechęć wobec siebie, Brak sieci wsparcia

15 Schemat postępowania w przypadku ujawnienia aktu autoagresji Zanim podejmiesz interwencję Ważne jest, abyś zdobył wiedzę na temat samouszkodzeń, która pomoże ci w zrozumieniu tego zachowania i jego przyczyn. Postaraj się jak najdogłębniej przeanalizować sytuację dziecka, które się okalecza. Sposób przeprowadzenia interwencji oraz jej skuteczność w dużej mierze zależy od wcześniejszej analizy sytuacji. Warto żebyś przyjrzał się szczególnie: sytuacji rodzinnej dziecka (np. czy w rodzinie dziecka nie występuje alkoholizm, przemoc, czy można liczyć na wsparcie ze strony rodziców, kto może być sojusznikiem dziecka w rodzinie i poza nią) relacjom z rówieśnikami, sytuacji szkolnej dziecka.

16 Sposób interwencji będzie zależał od: sytuacji, w jakiej znajduje się dziecko, od tego, czy samookaleczenia są: epizodyczne (gdy samookaleczenie jest wyrazem okresowo przeżywanych trudności lub tymczasowego kryzysu) - wsparcie i poszukiwanie innych sposobów radzenia sobie dzieckiem oraz kontakt z rodzicem, chroniczne (gdy samookaleczenie jest utrwalonym sposobem radzenia sobie z trudnościami) rozmowa i kontrakt z dzieckiem, rozmowa z rodzicem, szukanie pomocy na zewnątrz. Takie okaleczenia mogą być wyrazem poważnych trudności dziecka.

17 Przygotowanie do rozmowy Parametry osoby pomagającej: empatia wiedza i rozumienie problemu wrażliwość dbałość o poczucie bezpieczeństwa, intymności przyzwolenie na. Np. Teraz możesz nie chcieć ze mną rozmawiać. Jeśli chcesz, możemy porozmawiać, kiedy będziesz w lepszym nastroju. Poczekam, bo martwię się o Ciebie i zależy mi na tym, żeby ci pomóc. Zależy mi, abyś jak najszybciej poczuł się lepiej.

18 Rozmowa z uczniem/dzieckiem Zaczynamy od przedstawienia bezpośredniej przyczyny, dla której podejmujemy rozmowę oraz od wyrażenia swojej troski i chęci pomocy. Np. Na ostatniej lekcji nauczyciel zauważył, że masz świeży strupek obok starszej blizny na nadgarstku. Zaniepokoiło go to Prosił, aby z tobą o tym porozmawiać. Jeżeli przeżywasz trudne chwile, masz jakieś kłopoty, to jestem tu po to, aby ci pomóc. Naprawdę bardzo mi na tym zależy. Zgodzisz się mi powiedzieć, skąd wzięły się te blizny?

19 Warunki dobrej relacji Daj dziecku wsparcie. Podczas rozmowy reaguj na problemy dziecka z szacunkiem, współczuciem i zrozumieniem. Dziecko potrzebuje byś go wysłuchał i potraktował poważnie. Dzięki temu dasz mu do zrozumienia, że może liczyć na Twoją pomoc i troskę. Słuchaj, okazuj zrozumienie, zainteresowanie i intencję pomocy. Bądź spokojny, cierpliwy, życzliwy, empatyczny. Rozmawiaj zamiast dyskutować! Uprawomocnij emocje. Uprawomocnienie oznacza, że komunikujesz osobie, że jej uczucia, myśli i działania są odpowiednie i możliwe do przyjęcia w danej sytuacji, nawet wtedy, kiedy są dalekie od ideału. Przykład: Masz prawo do złości w związku z tym jak, Cię potraktowała przyjaciółka.

20 Pomocna dłoń - cd Przeciwieństwem uprawomocniania jest unieważnienie. Przykład: To niemądre, że się tak tym denerwujesz/przejmujesz/ Jeśli znajdujesz nazwę dla zgłaszanych problemów, nazwij je, wytłumacz, potwierdź.. Taki zabieg zmniejsza poczucie winy, które można czuć do siebie z powodu obecności objawów. W trakcie rozmowy szukaj z dzieckiem jego zachowania oraz alternatywnych sposobów radzenia sobie.

21 W czasie rozmowy unikaj: Domyślania się, dopowiadanie emocji dziecka/ucznia (Dokładnie wiem, co czujesz, co chcesz powiedzieć, co myślisz ) Krytykowania, oceniania - nie wolno tego robić! Narzucania rozwiązań i działań (Skończ z tym natychmiast! Powinieneś wiedzieć, że to do niczego nie prowadzi.) Niespójności komunikatów trudno być wiarygodnym w zapewnieniu pomocy, jeśli nie wierzymy i sami nie stosujemy w swoim życiu narzędzi, do których użycia zachęcamy ucznia. Szybkiego dawania rad, dyskusji. Na początku kontaktu w wypowiedziach wykorzystuj podejście my", tzn wspólnym siłami zobaczmy, spróbujmy, poszukajmy, rozwiązań. Potem ty.

22 Ustalenie zasad kontaktu z rodzicami: Np. Informacje o twoich problemach musze przekazać twoim rodzicom, abyśmy mogli razem jak najszybciej ci pomóc. Powiedz mi, z kim mogę o tym porozmawiać: z twoja mama czy tatą? Z którym z rodziców lepiej się dogadujesz? Zastanówmy się wspólnie, co im powiemy. Czy sam/a chcesz to zrobić/ Czy wolisz żebym ja zrobiła to w Twoim imieniu? Czy chcesz uczestniczyć w tej rozmowie?

23 Rozmowa z rodzicami (wskazania dla pedagoga szkolnego/wychowawcy) W trakcie rozmowy: nie obwiniaj, nie oceniaj. Twoim głównym celem jest troska o dziecko. Przedstaw problem: Opisz niepokojące zachowania Powiedz, że są objawem trudnej sytuacji emocjonalnej dziecka Wyjaśnij, że dziecko nie może zostać z tym samo, że potrzebuje pomocy Wyjaśnij mechanizm Wskaż konsekwencje bagatelizowania Przekaż informacje, gdzie szukać pomocy (dla siebie i dziecka): Podaj numery telefonów i adresy wcześniej sprawdzonych placówek (PPP-P, PZP dla dzieci i młodzieży, telefon zaufania) Wyjaśnij, na czym polega pomoc w tych miejscach Wyjaśnij, na czym polega pomoc specjalistów

24 Czy Rodzic ma obowiązek reagować? Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego Art. 21 Ustawy o ochronie zdrowia psychicznego z dnia (Dz.U. z 1994 nr 111, poz.535) osoba, której zachowanie wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych może zagrażać bezpośrednio własnemu życiu albo życiu innych osób, bądź nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, może być poddana badaniu psychiatrycznemu również bez jej zgody, a osoba małoletnia lub ubezwłasnowolniona także bez zgody jej przedstawiciela ustawowego. Zapisy te mogą być pomocne w szkole, gdy: zostało stwierdzone ryzyko nagłe lub krótkoterminowe, a mimo to rodzice /opiekunowie prawni nie wrażają zgody lub nie widzą potrzeby konsultacji psychiatrycznej trzeba sformułować komunikat do dyspozytora pogotowia ratunkowego : Stwierdziliśmy bezpośrednie zagrożenie życia naszego ucznia (imię i nazwisko, wiek), poprzez duże ryzyko podjęcia próby samobójczej. Dlatego konieczne jest niezwłoczne przewiezienie go na konsultację psychiatryczną

25 Podsumowanie kiedy wzywamy pomoc? Zagrożenie życia ucznia Czy dziecko stanowi zagrożenie dla siebie i konieczna jest natychmiastowa konsultacja specjalistyczna/hospitalizacja Czy uczeń wystarczającą pomoc otrzyma w domu rodzinnym, szkole, konsultacja może być odroczona w czasie TAK TAK NIE NIE

26 Do opracowania niniejszej prezentacji wykorzystano materiały szkoleniowe opracowane przez: Małgorzata Łuba: Samookaleczenia i zachowania samobójcze. Młodzieżowa moda czy wołanie o pomoc? Literatura: Gmitrowicz, A. ( ). Analiza współczesnych metod terapii z długoterminowym ryzykiem samobójstwa. Siucydologia, t.5-6, Łuba, M. (2011). Gdy emocje kaleczą. Głos Pedagogiczny, 34. Łuba, M.(2011). Płaszcz przeciwdeszczowy w plecaku. Praca z uczniem po próbie samobójczej. Głos Pedagogiczny, 32, Łuba, M. (2011). Wołanie o pomoc. Głos Pedagogiczny, 32, Miller, A., Rathus, J., Linehan, M. (2011), Dialektyczna terapia behawioralna nastolatków z tendencjami samobójczymi. Kraków: WUJ. Walsh, B. (2014), Terapia samouszkodzeń. Kraków: WUJ. Wycisk, J., Ziółkowska, B. (2010). Młodzież przeciwko sobie. Zaburzenia odżywiania i samouszkodzenia jak pomóc nastolatkom w szkole. Warszawa: Wydawnictwo Difin.