Sposoby postępowania wobec młodzieży przeżywającej kryzys suicydalny. 1. Czynniki protekcyjne jako wyznaczniki działań profilaktycznych

Transkrypt

1 Sposoby postępowania wobec młodzieży przeżywającej kryzys suicydalny Samobójstwa rzadko występują nagle. Zwykle są rezultatem dłuższego procesu, gdy stałego wpływu czynników ryzyka nie równoważy działanie czynników protekcyjnych. Przedłużające się działanie na młodego człowieka czynników ryzyka przyczynia się do odczuwania silnych emocji, jak lek, gniew, żal, wstyd i upokorzenie, poczucie winy i smutek, które po pewnym czasie doprowadzają do stanu permanentnego przeciążenia emocjonalnego i depresji. Przy braku wsparcia i pomocy może uznać swoją sytuacje za beznadziejna i zacząć poszukiwać drogi ucieczki od cierpień( ) [J. Szymańska, 2012, s. 15]. 1. Czynniki protekcyjne jako wyznaczniki działań profilaktycznych Działania podejmowane w celu zmniejszenia liczby zachowań samobójczych wśród młodzieży powinny obejmować eliminowanie czynników ryzyka. W przypadku zachowań samobójczych spowodowanych przez inne przyczyny niż choroby psychiczne można wskazać następujące grupy czynników ochronnych: indywidualne, rodzinne, środowiskowe. Do czynników indywidualnych zalicza się dobrą umiejętność radzenia sobie z trudnościami, umiejętność poszukiwania pomocy i porady u innych, umiejętność kontrolowania impulsów, umiejętność rozwiązywania problemów i konfliktów, niski poziom perfekcjonizmu, adekwatna samoocena, umiejętność wyznaczania sobie realistycznych celów, brak traumatycznych doświadczeń, religijność, poczucie sensu życia, satysfakcjonujące osiągnięcia szkolne, poczucie odpowiedzialności za inne osoby w otoczeniu. Wśród czynników rodzinnych ważne są: dobrze zorganizowana wspierająca się rodzina, brak zachowań agresywnych w rodzinie, brak nadużywania alkoholu i substancji psychoaktywnych przez najbliższych, brak przypadków prób samobójczych w rodzinie i wczesnej utraty rodzica, niski poziom stresu wśród najbliższych. Ochronne czynniki środowiskowe to: dobre relacje z rówieśnikami w szkole, integracja ze środowiskiem, uczestnictwo w wydarzeniach szkolnych, kołach zainteresowań, organizacjach pozaszkolnych, znajomość możliwości dostępu do pomocy medycznej i psychologiczno pedagogicznej, brak skutecznych środków umożliwiających samobójstwo, brak kontaktu z osobami dającymi przykład lub prowokujących do samobójstwa, życzliwe zainteresowanie ze strony ważnych dorosłych (nauczyciel, trener) [A. Carr, 2008, s , J. Szamańska, 2012, s ]. Jednym z kierunków przeciwdziałania zachowaniom samobójczym osób dorastających jest wzmacnianie wpływu czynników protekcyjnych. Najogólniejszy poziom

2 oddziaływań to promocja zdrowia i profilaktyka uniwersalna, skierowana do wszystkich młodych osób, ich rodziców i nauczycieli. Edukacja społeczna kierunku kształtowania postaw akceptujących życie, postaw ułatwiających rozwiązywanie problemów życiowych i adaptowania się do nowych sytuacji życiowych, postaw antysuicydalnych [B. Hołyst, 1983, s ]. Odbywać się powinna przez prowadzenie systematycznej edukacji nauczycieli dotyczącej potrzeb rozwojowych u dzieci i młodzieży, rozpoznawanie czynników związanych z wysokim ryzykiem zachowań autoagresyjnych (niezależnie od towarzyszącej im lub nie intencji samobójczej), identyfikowania trudności w funkcjonowaniu społecznym uczniów, tworzenie dobrego klimatu w szkole przez rozwijanie kompetencji wychowawczych nauczycieli. W odniesieniu do rodziców skuteczną formą wzmacniania ich protekcyjnej roli jest wzbogacanie ich wiedzy o potrzebach i problemach dzieci w różnych okresach rozwojowych, psychoedukację rodziców i treningi skutecznego komunikowania się, budowania silnych relacji i więzi z dzieckiem, wspieranie go w trudnych sytuacjach. Ważna jest tez współpraca rodziców, nauczycieli i uczniów, pozytywne relacje między uczniami (akceptacja, brak odrzucenia i stygmatyzacji). Wzmacnianie kompetencji społecznych i psychologicznych uczniów m.in. opanowanie stresu, identyfikowanie i wyrażanie emocji, rozwiązywanie konfliktów, umiejętności asertywne oraz poszukiwanie i proszenie o pomoc, wzmacnianie samooceny to działania skierowane do dzieci i nastolatków w celu podniesienia skuteczności czynników protekcyjnych. Na tym etapie ważne jest tez wskazanie osób, do których młodzież może zwrócić się po pomoc, poradę, by kształtować postawę poszukiwania, zwracania się po pomoc, niezbędne jest wskazanie kompetentnych osób mogących jej udzielić [A. Gmitrowicz, 2007, s ]. Kolejnym etapem w zapobieganiu samobójstwom jest profilaktyka selektywna, skierowana do populacji potencjalnie zagrożonej pojawieniem się postaw presuicydalnych [Hołyst B., 1983, s.354]. Do tej grupy zaliczane są osoby z podwyższonych ryzykiem samobójstwa, mające problemy zdrowotne, rodzinne, o niskim statusie ekonomicznym, przejawiające trudności w nauce i zachowaniu, trudności adaptacyjne. Identyfikowanie tych nastolatków odbywa się najczęściej przez uważną obserwacje symptomów np. samookaleczenia, dysforyczny nastrój, groźby samobójstwa wskazujących na wzrost ryzyka. Działania prowadzone wobec tej grupy młodzieży to głownie udzielanie pomocy w nauce poprzez indywidualizowanie nauczania, włączanie do grup wspierających i psychoedukacyjnych, w których rozwijane są umiejętności psychologiczne i społeczne.

3 Ważne na tym etapie oddziaływania jest wprowadzenie terapii psychologicznej i zacieśniona współpraca z rodzicami [A. Gmitrowicz, K. Rosa. 2007, s ]. Do grupy młodzieży po próbie samobójczej bądź eksperymentującej ze środkami psychoaktywnym kierowane są oddziaływania w ramach profilaktyki wskazującej. Szczególne znaczenie ma tu stosowanie dyskretnej obserwacji przez przygotowanych do tego życzliwych pracowników szkoły, intensywne wspieranie przez nauczycieli i rodziców w pokonywaniu trudności w nauce. Ważna jest systematyczna opieka i pomoc specjalisty na terenie szkoły lub środowisku lokalnym w radzeniu sobie z problemami, ewentualna terapia. Bardzo istotna jest ścisła współpraca rodziców ze szkołą w celu opracowania planu pomocy dla ich dorastającego dziecka, a także doskonalenie umiejętności wychowawczych rodziców bądź objęcie całej rodziny specjalistyczną pomocą. Wysoką skutecznością odznacza się uczestnictwo nastolatków powtarzających próby samobójcze w zajęciach grupowych, uczących kontroli własnych emocji. Wyposażenie młodych osób w karty z zapisanymi schematami postępowania w chwili kryzysu jest niezwykle przydatne w poszukiwaniu możliwości uzyskania pomocy [J. Szymańska, 2012, s. 22]. Podstawowym celem profilaktyki postsuicydalnej jest nauczanie wzorów radzenia sobie w życiu w taki sposób, aby osiąganie swoich celów indywidualnych odbywało się z poszanowaniem potrzeb własnych jednostki i innych osób w jej otoczeniu, po dokonaniu adekwatnej oceny swoich możliwości niezależnie od presji i wpływu środowiska, z uwzględnieniem elastycznego odraczania lub przeformułowania celów, gdy ich realizacja jest czasowo niemożliwa. Ważną umiejętnością jest także umiejętność odwołania się do pomocy innych i poczucie odpowiedzialności za siebie i osoby pozostające w relacjach, związkach z jednostką mające nadzieję na stabilizację emocjonalną [B. Hołyst, 1983, s ]. 2. Postępowanie wobec osób w stanach kryzysu suicydalnego Każda próba samobójcza, nawet ta, która sprawia wrażenie niegroźnej jest częścią zachowania suicydalnego i jako taka wymaga szczególnej diagnozy. Wg A. Młodożeniec na ocenę ryzyka samobójstwa powinny się składać następujące kryteria: 1.Pośrednie wskaźniki ryzyka samobójstwa: myśli samobójcze, intencje śmierci, plany, stopień ich zaangażowania, ocena rozważanej metody samobójstwa ( ), dostępność środków do popełnienia samobójstwa, obecność poczucia braku nadziei, cech impulsywności, anhedonii, ataków paniki, objawów lękowych, powody, aby żyć i plany na przyszłość, zamiany agresji wobec osób drugich.

4 2. Objawy zaburzeń psychicznych, wcześniejsze leczenie psychiatryczne. 3. Wywiad w kierunku zaburzeń psychicznych i zachowań samobójczych w przeszłości, próby samobójcze w wywiadzie, zamierzone samouszkodzenia, leczenie psychiatryczne, samobójstwo w rodzinie lub wśród bliskich osób. Choroby psychiczne i uzależnienia wśród członków rodziny. 4. Sytuacja psychospołeczna. Ostre stresory psychospołeczne, jak: utrata pracy, rozwód, śmierć bliskiej osoby, rozpoznanie choroby somatycznej. Przewlekłe stresory: przemoc, molestowanie seksualne, zła sytuacja socjalna, struktura rodziny i jakość relacji. 5. Indywidualna podatność i mocne strony. Umiejętność radzenia sobie w sytuacjach kryzysowych, tolerancja stresu, cierpienia (brak destrukcyjnych mechanizmów radzenia sobie: alkohol, samouszkodzenia),spełnianie potrzeb życiowych [A. Młodożeniec, 2008, s. 26]. 3. Sposób prowadzenia rozmowy W rozmowie, której celem jest określenie ryzyka zachowań samobójczych nastolatka należy zapytać o: 1. Myśli samobójcze, sposoby radzenia sobie z nimi, ich częstotliwość. 2.Przygotowanie planu samobójstwa, środki, wybraną metodę i dostęp do nich. 3. Postawę wobec samobójstwa, czy jest odrzucająca, akceptująca, ambiwalentna. 4. Przekonania ułatwiające podjęcie próby samobójczej lub przed jej podjęciem. 5. Powody, aby żyć. 6. Określenie, w jakim stopniu zachowania samobójcze są znane innej osobie, czy były już rozmowy z jakąś osobą na ten temat [M. Łuba, 2008, s ]. Należy pamiętać, by zachować spokój w rozmowie, okazać respekt dla uczuć nastolatka, autorka proponuje by od pytań empatycznych odnoszących się do uczuć osoby np. Widzę, że trudno Ci było sobie poradzić. Czy możesz podzielić się ze mną swoimi obawami i opowiedzieć, co się ostatnio działo? [M. Łuba, 2008, s. 16]. Kolejna grupa pytań dotyczy nastroju, to prośba o opisanie samopoczucia (występowanie smutku, poczucia winy, braku nadziei), występowanie kłopotów ze snem, zmiana wagi ciała w ocenianym okresie. Pytania o zachowania samobójcze, przekonania, częstotliwość, sposoby radzenia sobie, plan, metodę, dostępność środków, zdaniem autorki powinny być formułowane wprost

5 W wyniku rozmowy z osobą oceny czynników ryzyka i czynników protekcyjnych oraz innych dostępnych informacji, możemy oszacować zagrożenia suicydalne, określić rodzaje ryzyka i sposoby postępowania. Długoterminowe zagrożenie samobójstwem, wymaga opracowania planu interwencji w najbliższym czasie, uzyskania pomocy psychiatrycznej, opieki ambulatoryjnej bądź szpitalnej, opieki poradni psychologiczno-pedagogicznej, ośrodka interwencji kryzysowej, ośrodka terapii uzależnień. Ustalenie systematycznych spotkań w celu monitorowania nastroju i ryzyka zagrożenia jest adekwatnym postępowaniem. Stwierdzenie bliskiego ryzyka samobójstwa wymusza szybkie opracowanie i wdrożenie planu interwencji mającego na celu zapewnienie bezpieczeństwa młodemu człowiekowi. Niezbędna jest w przypadku aktywnych myśli samobójczych specjalistyczna konsultacja psychiatryczna, najlepiej tego samego dnia, określająca dalszy sposób postępowania np. zastosowanie opieki szpitalnej lub ambulatoryjnej, opiekę w poradni psychologiczno-pedagogicznej, ośrodku terapii uzależnień, ośrodku interwencji kryzysowej. Zdiagnozowanie nagłego ryzyka samobójstwa zagrożenia samobójstwem wymaga podjęcia natychmiastowych działań mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa. Pozostająca w tym stanie osoba ma myśli i tendencje samobójcze, opracowany plan, osłabioną kontrolę impulsów, niepokój, często zaburzenia psychiczne. Konieczna jest w tej sytuacji natychmiastowa konsultacja psychiatryczna. W czasie rozmowy z osobą należy udzielić jej wsparcia emocjonalnego, omówić uczucia związane z samobójstwem. Im bardziej otwarcie ktoś mówi o swojej stracie, izolacji, bezwartościowości, tym bardziej zmniejsza się jego niepokój emocjonalny, opada napięcie, co ułatwia szersze spojrzenie na problemy i leżące u ich podstaw przyczyny i poszukiwanie większej ilości możliwych rozwiązań poza samobójstwem. Ważne jest, by skupić się na pozytywnych, mocnych stronach nastolatka, uzyskując u niego informacje o wcześniej stosowanych sposobach rozwiązywania problemów. Należy poinformować klienta, że w sytuacji zagrożenia samobójstwem osoba, do której zwraca się pomoc nie może zachować absolutnej dyskrecji. Jest zobligowana do powiadomienia rodziców, jeśli rozmowa ma miejsce na terenie szkoły, to dyrektora szkoły. W niektórych sytuacjach konieczne są konsultacje specjalistyczne lub współpraca z policją bądź sądem rodzinnym, co również nie pozwala na bezwzględne przestrzeganie zasady dyskrecji. W celu zminimalizowania oporu nastolatka warto przedstawić argumenty odwołujące się do zapewnienia mu bezpieczeństwa, obowiązujących procedur oraz gwarancji poufności wobec osób niezaangażowanych w udzielanie pomocy. W trakcie rozmowy należy dążyć do uzyskania obietnicy pozostania przy życiu, dopóki nie skontaktuje się z określoną osobą,

6 przez określony czas. Obietnica winna być zapisana w postaci kontraktu, nie należy wymuszać go siłą, a raczej uzyskać w wyniku wzajemnych ustaleń. Kontrakt nie jest umową jednorazową, można go powtarzać stosownie do potrzeb [M. Łuba, 2010, s. 14]. J. Morawski proponuje następującą wersję kontraktu: Ja.. niniejszym umawiam się z., że nigdy i w żaden sposób nie wyrządzę sobie krzywdy, nie będę podejmował próby samobójstwa ani nie umrę z powodu samobójstwa. Ponadto umawiam się, że w razie myśli samobójczych podejmę następujące działania: 1. Powiem do siebie, że postanowiłem nigdy i w żaden sposób nie wyrządzać sobie krzywdy, nie podejmować próby samobójstwa ani nie umrzeć z powodu samobójstwa. 2. Jeżeli poczuję lub pomyślę, że jestem w sytuacji bezpośredniego niebezpieczeństwa skrzywdzenia siebie, to zatelefonuje na pogotowie ratunkowe pod numer 999 i wezwę pomoc medyczną. 3. Jeżeli będę odczuwał myśli samobójcze, ale nie będę w sytuacji bezpośredniego niebezpieczeństwa skrzywdzenia siebie, to zadzwonię lub udam się do jednej, lub wszystkich osób z poniższej listy. Lista źródeł pomocy, nazwisk, telefonów, adresów i wszelkiej odpowiedniej informacji o kontaktach pomocowych [ Kontrakt przeciwsamobójczy nie daje pewności, że młody człowiek nie podejmie próby samobójczej. Jest elementem interwencji wskazującym sposoby poradzenia sobie z natarczywymi myślami samobójczymi w konkretnych, trudnych sytuacjach. W przypadku ryzyka nagłego i krótkoterminowego: 1. Konieczne jest przebywanie z nastolatkiem, nie wolno zostawić go samego. 2. Należy natychmiast skontaktować się z lekarzem specjalistą od zdrowia psychicznego. 3.Niezwłocznie trzeba wezwać pogotowie w celu doprowadzenia do konsultacji specjalistycznej, lub hospitalizacji. 4. Należy przekazać informacje rodzinie i przekonać ją do współpracy. 5. Po hospitalizacji lub konsultacji odbywać regularne spotkania [M. Łuba, 2010, s. 14]. 4. Postępowanie w przypadku konieczności konsultacji psychiatrycznej lub hospitalizacji nastolatka Kierowanie nastolatka o nagłym ryzyku samobójstwa na konsultację specjalistyczną wymaga wyjaśnienia jego rodzicom (opiekunom prawnym) powodów tej konsultacji i przekazania im informacji o zagrożeniu samobójczym, wskazanie rodzicom miejsc, gdzie mogą w razie potrzeby uzyskać pomoc (adresy, numery telefonów). W celu obniżenia lęku związanego z przebiegiem konsultacji psychiatrycznej należy poinformować o jej

7 prawdopodobnym przebiegu. Należy uzyskać od rodziców pisemne potwierdzenie przekazania informacji o zagrożeniu samobójstwem. M. Łuba proponuje następującą formę potwierdzenia: Potwierdzamy, że zostaliśmy powiadomieni o zagrożeniu podjęcia próby samobójczej przez nasze dziecko (imię i nazwisko dziecka) oraz konieczności niezwłocznej szybkiej konsultacji specjalistycznej (psychologicznej, psychiatrycznej). Zostały nam przekazane numery telefonów i adresy miejsc, gdzie możemy uzyskać pomoc: 1. Izba przyjęć szpitala psychiatrycznego dla dzieci i młodzieży. 2. Poradnia zdrowia psychicznego dla dzieci i młodzieży. 3. Poradnia Psychologiczno Pedagogiczna. 4. Ośrodek interwencji kryzysowej [M. Łuba, 2010, s ]. Hospitalizację rozważa się w przypadku występowania myśli samobójczych i dużego nasilenia zaburzeń psychicznych (w tym depresyjnych), przy współwystępujących objawach psychotycznych, gdy osoba jest pobudzona, zachowuje się impulsywnie, jest pod wpływem środków zmieniających świadomość, ma przygotowany plan i środki do popełnienia samobójstwa. Brak wsparcie społecznego, rodziny, niestabilna sytuacja życiowa, zły stan zdrowia przy obecności myśli samobójczych jest wskazaniem do rozważenia hospitalizacji. W sytuacji braku zgody nastolatka lub opiekuna prawnego na konieczną konsultację psychiatryczną lub hospitalizację, mają zastosowanie regulacje prawne zawarte w ustawie o ochronie zdrowia psychicznego z dnia r [Dz. U. 1994, nr. 111, poz. 535]. Zgodnie z art. 21 ustawy osoba, której zachowanie wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych może zagrażać bezpośrednio własnemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób, bądź nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, może być poddana badaniu psychiatrycznemu również bez jej zgody, a osoba małoletnia lub ubezwłasnowolniona także bez zgody jej przedstawiciela ustawowego. Celem takiego badania jest określenie, czy osoba stanowi zagrożenie dla własnego życia lub dla innych, przejawia zaburzenia psychiczne i czy wymagana jest hospitalizacja. Badanie takie może przeprowadzić lekarz psychiatra lub inny lekarz, w tym również podstawowej opieki zdrowotnej. W razie potrzeby może on zarządzić przewiezienie badanego do szpitala z zastosowaniem przymusu bezpośredniego w obecności lekarza lub ratownika medycznego. Istotne jest to, aby takie badanie wraz z uzasadnieniem odnotować w dokumentacji. Powyższe regulacje są pomocne w przypadku braku zgody na podjęcie koniecznej interwencji oraz w sformułowaniu komunikatu podczas wzywania pogotowia ratunkowego. Klauzula

8 bezpośrednie zagrożenie życia obliguje służby pogotowia do natychmiastowego udzielenia pomocy i przewiezienia na izbę przyjęć w celu konsultacji specjalistycznej. Bibliografia: Carr A., 2008, Depresja i próby samobójcze wśród młodzieży. Sposoby przeciwdziałania i reagowania, Gdańsk, Wydawnictwo GWP Gmitrowicz A, Rosa K., 2007, Regionalny Program Zapobiegania Samobójstwom Młodzieży, Suicydologia nr 3, Wydawnictwo Via Media, sp. z o. o. Hołyst B., 1983, Samobójstwo przypadek czy konieczność, Warszawa, Wydawnictwo PWN Łuba M., 2008,Warszawski Program Edukacyjno Profilaktyczny w zakresie zachowań autoagresyjnych wśród młodzieży Łuba M., 2010, Elementy procedur interwencji kryzysowej do wykorzystania na terenie szkoły w sytuacji zagrożenia suicydalnego, Materiały konferencyjne, Sopot, wydawnictwo IBO Młodożeniec A., 2008, Ocena klinicznych czynników ryzyka samobójstwa, w Suicydologia nr 4, Wydawnictwo Via Media sp. z o. o. Morawski J., 2008, Interwencja kryzysowa wobec osób zagrożonych samobójstwem, (dostęp ) Szymańska J., 2012, Zapobieganie samobójstwom dzieci i młodzieży, Warszawa Wydawnictwo ORE Opracowała A. Dyl Tarnawska psycholog