Transkrypt

1

2 Pokonaæ naturê - w jaki sposób zabezpieczyæ siê przed szkodami powodziowymi? Piotr Przybysz

3 zarz¹dzanie ryzykiem Zarz¹dzanie ryzykiem - jeœli nie teraz, to kiedy? Zbigniew yra maj¹tek Pomieszczenia kluczowe pod ochron¹ Krzysztof Kowalczyk Pokonaæ naturê - w jaki sposób zabezpieczyæ siê przed szkodami powodziowymi? Piotr Przybysz Zaniedbane dane Artur Pela odpowiedzialnoœæ cywilna K³opotliwy podzia³ w ryzyku odpowiedzialnoœci odszkodowawczej Jacek Woronkiewicz Racja Paracelsusa Micha³ Górny Ubezpieczyæ szkody wyrz¹dzone przez substancje niebezpieczne Kamil Bara floty pojazdów Bezpieczna flota - wyzwanie teraÿniejszoœci Rados³aw Walc ubezpieczenia osobowe Ptasia grypa - azjatycka zaraza Andrzej Kowalewski Bezpieczna flota - wyzwanie teraÿniejszoœci Rados³aw Walc Ptasia grypa - azjatycka zaraza Andrzej Kowalewski

4 Zada³em sobie wówczas pytanie: ile czasu potrzebujemy, aby procesy zarz¹dzania ryzykiem na sta³e zadomowi³y siê w strukturach organizacyjnych firm produkcyjnych i us³ugowych w Polsce? Jaka piêkna katastrofa Zbigniew yra Prezes Zarz¹du spó³ki specjalizuj¹cej siê w zarz¹dzaniu ryzykiem, Hestia Loss Control, in ynier, absolwent Szko³y G³ównej S³u by Po arniczej w Warszawie, w Grupie Ergo Hestia od 1994 roku. ajdak na gie³dzie to ksi¹ ka, która cieszy³a siê du ¹ popularnoœci¹ jeszcze kilka lat temu, zw³aszcza w krêgach yuppies ze œwiata finansów. Napisa³ j¹ niejaki Nick Leeson by³y makler singapurskiego oddzia³u Barings Banku. Jest to ksi¹ ka autobiograficzna, która po czêœci ods³ania nam kulisy jednego z najbardziej spektakularnych upadków w bran y finansowej. Mo na zadaæ pytanie: jak to mo liwe, e jeden cz³owiek swoimi ryzykownymi zakupami na rynku kontraktów terminowych doprowadzi³ do upad³oœci jednego z najstarszych i najbardziej renomowanych angielskich banków, prowadz¹cych miêdzy innymi interesy brytyjskiej rodziny królewskiej? Czy by bank nie by³ przygotowany na taki scenariusz? Z pewnoœci¹ by³ i z pewnoœci¹ posiada³ odpowiednie procedury zarz¹dzania ryzykiem. Problem w tym, e procedury te nie by³y przestrzegane. Jak podawa³a angielska prasa, Leeson przekracza³ swoje uprawnienia za cichym przyzwoleniem swoich prze³o onych. Wszystko by³o dobrze, dopóki cudowne dziecko operacji gie³dowych mno y³o powierzone pieni¹dze. Sytuacja siê odwróci³a po trzêsieniu ziemi w Kobe, w wyniku którego dosz³o do gwa³townego spadku japoñskiego indeksu Nikkei.

5 Sk¹d my to znamy? Oczywiœcie przyk³adów upad³oœci lub ogromnych strat spowodowanych brakiem odpowiednich mechanizmów zarz¹dzania ryzykiem mo na mno yæ wiêcej. Dotyczy to niemal ka dej bran y i ka dego kraju na œwiecie. Risk manager w realu W po³owie lat dziewiêædziesi¹tych mia³em okazjê spotkaæ po raz pierwszy prawdziwego risk managera, czy - spolszczaj¹c - mened era ryzyka. By³em wtedy m³odym adeptem sztuki in ynierii ryzyka wchodz¹cym w fascynuj¹cy œwiat ubezpieczeñ, z pewnym ju zasobem wiedzy teoretycznej w zakresie zarz¹dzania ryzykiem. Spotkanie mia³o miejsce w Monachium w siedzibie firmy reasekuracyjnej, gdzie ów specjalista wystêpowa³ w roli wyk³adowcy miêdzynarodowego kursu Zarz¹dzanie ryzykiem i ubezpieczenia. Z du ¹ pasj¹ dzieli³ siê swoj¹ wiedz¹ i zdobytym przez lata doœwiadczeniem Zajmowa³ siê on bowiem koordynacj¹ procesu zarz¹dzania ryzykiem w jednej z francuskich korporacji motoryzacyjnych, której zak³ady znajduj¹ siê niemal na ka dym kontynencie. Audyty w ró nych zak¹tkach œwiata, innowacyjne przedsiêwziêcia prewencyjne czy œwiadoma polityka przyjmowania udzia³ów w³asnych - to wszystko brzmia³o jak opowieœci z pogranicza science fiction. W³aœnie wtedy zda³em sobie sprawê z tego, jak wiele lat œwietlnych dzieli nas od rynków, gdzie temat zarz¹dzania ryzykiem jest pojêciem ogólnie znanym i zrozumia³ym dla wiêkszoœci mened erów i pracowników firm. Zada³em sobie wówczas pytanie: ile czasu potrzebujemy, aby procesy zarz¹dzania ryzykiem na sta³e zadomowi³y siê w strukturach organizacyjnych firm produkcyjnych i us³ugowych w Polsce? Za³o y³em trzy scenariusze: optymistyczny - 5 lat, realistyczny - 10 lat i pesymistyczny - 20 lat. Zarz¹dzanie ryzykiem w tunelu Wersja optymistyczna okaza³a siê zbyt optymistyczna. Co prawda pojawili siê na rynku pierwsi mened erowie

6 ryzyka (np. w bran y bankowej, telekomunikacyjnej i IT), ale trudno to nazwaæ standardem. Na domiar z³ego has³o zarz¹dzanie ryzykiem sta³o siê orê em w walce o klienta. Korzystali z niego niemal wszyscy uczestnicy ryzyka ubezpieczeniowego, nie zawsze maj¹c pe³n¹ œwiadomoœæ co kryje siê za tym pojêciem. W³aœnie wtedy, w ramach zespo³u zarz¹dzania ryzykiem sopockiej Hestii, stworzyliœmy innowacyjny program szkoleniowy obejmuj¹cy teoriê i æwiczenia praktyczne zwi¹zane z tym tematem. By³y to czasy iœcie pionierskie. Zadanie podniesienia poziomu wiedzy z zakresu zarz¹dzania ryzykiem by³o niezwykle ambitne. Mo e trudno w to uwierzyæ, ale podczas szkoleñ dla ludzi z bran y ubezpieczeniowej niezwykle rzadko na pytanie czym jest ryzyko? uzyskiwaliœmy precyzyjn¹ odpowiedÿ. Dla czêœci uczestników ryzyko oznacza³o jakieœ zagro enie, inni uwa ali, e ryzyko to mo liwa szkoda, byli równie tacy, dla których ryzyko to nic innego, jak przedmiot ubezpieczenia. W dzisiejszych czasach postrzeganie ryzyka w ten sposób jest nie do pomyœlenia. Ka dy wie, e ryzyko definiuje siê jako kombinacjê prawdopodobieñstwa wyst¹pienia zdarzenia oraz jego skutków (Zalecenie ISO/IEC nr 73). Dzisiaj, czyli kiedy? Jesteœmy w okresie postrealistycznym - po dziesiêciu latach moich oczekiwañ na zmiany. I có, tunel zosta³ nieco lepiej oœwietlony, chocia w dalszym ci¹gu trudno mówiæ o sukcesie. Nie ulega jednak w¹tpliwoœci, e jest zdecydowanie lepiej - zarówno w sferze rozumienia istoty ryzyka, jak i elementów procesu zarz¹dzania ryzykiem. W firmach zaczynaj¹ pojawiaæ siê mened erowie ryzyka, tworzone s¹ koncepcje zarz¹dzania ryzykiem, planowane s¹ dzia³ania zwi¹zane z kontrolowaniem i finansowaniem ryzyka. Zapotrzebowanie na odpowiednie know-how, niezbêdne do odpalenia procesu zarz¹dzania w firmie jest coraz bardziej widoczne. Ergo Hestia jest jednym z promotorów tego trendu, zw³aszcza w odniesieniu do wsparcia merytorycznego swoich kluczowych klientów w tym zakresie. Nie jest to szczególnie dziwne, gdy - jak pokazuj¹ wyniki przeprowadzanych badañ przez ró ne organizacje - du a czêœæ mened erów oczekuje takiej pomocy czy konsultacji od swoich ubezpieczycieli i firm brokerskich. Zarz¹dzanie ryzykiem - wiedza (nie)tajemna? Zarz¹dzanie ryzykiem ewoluuje. Co jakiœ czas przechodzi pewnego rodzaju lifting. W ostatnich latach dosz³o do standaryzacji pojêæ i zagadnieñ zwi¹zanych z tym procesem. To oczywiœcie wp³ywa na szybsze przyswajanie wiedzy dotychczas uwa anej za wiedzê tajemn¹, zarezerwowan¹ tylko dla wybranych. Jednym z godnych uwagi opracowañ jest Standard Zarz¹dzania Ryzykiem stworzony i przyjêty przez Europejsk¹ Federacjê Stowarzyszeñ Zarz¹dzania Ryzykiem (FERMA), która zrzesza wiêkszoœæ krajowych organizacji z tego obszaru. Publikacja ta, to nic innego jak szkielet koncepcji procesu zarz¹dzania ryzykiem w firmie. Obejmuje m.in. takie elementy, jak identyfikacja, ocena, kontrolowanie, czy sposoby monitorowania i dokumentowania dzia³añ zwi¹zanych z zarz¹dzaniem ryzykiem. Dokument nie jest zbiorem gotowych rozwi¹zañ dla ka dego przedsiêbiorstwa, jest jedynie drogowskazem, który wyznacza kierunek, w jakim powinniœmy pod¹ aæ. Wielkoœæ i charakter obudowy szkieletu uzale nione s¹ od potrzeb i mo liwoœci firmy, która chce stworzyæ w³asny system zarz¹dzania ryzykiem. Na co warto zwróciæ uwagê, analizuj¹c podstawowe za³o enia przytoczonego standardu? Przede wszystkim na fakt, e zarz¹dzanie ryzykiem powinno dotyczyæ zarówno pozytywnych, jak i negatywnych aspektów ryzyka. Obejmuje zatem nie tylko zagro enia, ale równie szanse na osi¹gniêcie sukcesu czy wygranej. Jeszcze kilka czy kilkanaœcie lat temu wielu znawców tematyki koncentrowa³o siê na tzw. czystych rodzajach ryzyka, a wiêc takich, których realizacja mo e przynieœæ jedynie stratê. Inni postrzegali zaœ ryzyko jedynie przez pryzmat ubezpieczeñ. W obydwu przypadkach zarz¹dzanie ryzykiem by³o pewnego rodzaju form¹ okopywania swoich pozycji - aby tylko nie przegraæ. Teraz wchodzimy równie do obszaru szans - oceniamy prawdopodobieñstwo osi¹gniêcia sukcesu i wysokoœæ nagrody, na jak¹ mo emy liczyæ w przypadku zrealizowania naszych zamiarów. Dzisiaj zarz¹dzanie ryzykiem nale y realizowaæ z du ym rozmachem, rozpatruj¹c ca³y wachlarz szans i zagro eñ wystêpuj¹cych w œrodowisku firmy. Ju dawno do tradycyjnych ryzyk maj¹tkowych takich jak ogieñ, zdarzenia naturalne czy awarie maszyn i urz¹dzeñ do³¹czy³o ryzyko polityczne, utraty wizerunku, ryzyko zwi¹zane z rosn¹c¹ konkurencj¹, zmianami kursu walut, czy naruszeniem ci¹g³oœci dostaw. Pojawiaj¹ siê kolejne zagro enia, np. ataki terrorystyczne, broñ biologiczna czy te z zakresu IT i telekomunikacji. W³aœnie nowe typy ryzyka staj¹ siê czêsto przedmiotem niepokoju dla wielu mened erów. Czêsto wynika to z faktu, e nie ma jeszcze wypracowanych skutecznych œrodków prewencyjnych, takich jak transakcje zabezpieczaj¹ce (hedging) - w przypadku ryzyka finansowego, czy systemy archiwizacji danych (systemy backup) - w przypadku ryzyka zwi¹zanego z utrat¹ danych. Ryzyka szczególnej troski Obowi¹zuj¹c¹ praktyk¹ jest klasyfikowanie ryzyk, ich podzia³ na przyjête przez firmê grupy, np. ryzyka operacyjne, finansowe, prawne czy zwi¹zane ze zdarzeniami losowymi. Zdecydowanie ³atwiej poruszaæ siê wœród kilku katalogów ni w obszarze kilkudziesiêciu czy kilkuset zidentyfikowanych ryzyk. Szczególne znaczenie odgrywa grupa ryzyk strategicznych a wiêc takich, których realizacja mo e doprowadziæ do zachwiania trajektorii wzrostu firmy oraz wartoœci dla jej akcjonariuszy. Nie jest tajemnic¹, e nie

7 wszystkie firmy wyodrêbniaj¹ tak¹ kategoriê - i nie ma w tym nic z³ego, o ile z nale yt¹ starannoœci¹ traktowane s¹ te ryzyka w ramach innych grup. Ryzyka strategiczne maj¹ czêsto ró norodny charakter. W zale noœci od reprezentowanej przez firmê bran y mog¹ wywodziæ siê z ró nych obszarów dzia³alnoœci np. produkcji, IT, sprzeda y czy finansów. Do tej grupy mo na z pewnoœci¹ zaliczyæ nieudane przejêcie nowej spó³ki, czy pojawienie siê nowej technologii eliminuj¹cej lub ograniczaj¹cej popyt na istniej¹ce na rynku produkty. Klasycznym przyk³adem ryzyka technologicznego by³o Kilka rad praktycznych Rada pierwsza: analizuj¹c dzia³alnoœæ firmy, koncentruj siê na najwa niejszych procesach biznesowych. Nie ma sensu rozpatrywaæ drobnych procesów pomocniczych, których wp³yw na dzia³anie firmy jest minimalny, bez których firma mo e normalnie funkcjonowaæ. Rada druga: odrzucaj ryzyka banalne na etapie identyfikacji. Przyk³adem mo e byæ ryzyko niedostarczenia materia³ów biurowych. Nie stanie siê nic strasznego, jeœli nie otrzymamy wprowadzenie paneli LCD wykorzystywanych miêdzy innymi do produkcji telewizorów. Firmy, które nie by³y odpowiednio przygotowane na tak¹ innowacjê, straci³y du o i musz¹ teraz goniæ konkurencjê. Podobne przeobra enia technologiczne przechodzi od jakiegoœ czasu bran a fotograficzna - tutaj te s¹ zwyciêzcy i przegrani. Nie ulega w¹tpliwoœci, e ryzyka strategiczne powinny byæ objête szczególn¹ trosk¹. Mo e tylko w ten sposób jesteœmy w stanie zapewniæ firmie przetrwanie w trudnych czasach. Czy znasz swoje ryzyka? Proponujê przeprowadzenie krótkiego testu. Proszê podaæ trzy ryzyka, na które najbardziej nara ona jest Twoja firma. Je eli uda siê je wymieniæ jednym tchem, bez d³u szego zastanowienia - to jest ju dobrze. Jeœli po d³u szym namyœle podasz z pe³nym przekonaniem te same ryzyka - to oznacza ma³y sukces. Na przyk³ad mened erowie z bran y farmaceutycznej czêsto do top three zaliczaj¹ ryzyko odpowiedzialnoœci cywilnej za produkt, ryzyko zwi¹zane z inwestycjami w badania i rozwój produktu oraz utratê zysku wskutek przestoju w produkcji. I w³aœnie obszary dzia³alnoœci zwi¹zane z generowaniem wymienionych rodzajów ryzyka spêdzaj¹ im sen z oczu. Nie ulega w¹tpliwoœci, e kierownictwo firmy powinno znaæ swoje kluczowe ryzyka, gdy to one w du ym stopniu determinuj¹ strategiê zarz¹dzania ryzykiem w organizacji. Nale y pamiêtaæ, e wielkoœæ ryzyka mo e zmieniaæ siê w czasie. Poszczególne ryzyka mog¹ zyskaæ lub straciæ na znaczeniu w przysz³oœci. papieru do drukarki, najwy ej szybko go kupimy w innym miejscu. Przyk³ady takich ryzyk mo na mno yæ. Na te ryzyka szkoda czasu i at³asu. Rada trzecia: przy wdra aniu systemu zarz¹dzania ryzykiem korzystaj z dotychczasowych procedur, raportów, opracowañ i innych dokumentów, które maj¹ bezpoœredni lub poœredni wp³yw na ryzyko. Wiêkszoœæ firm ma znacz¹ce osi¹gniêcia w tej dziedzinie - nale y je zewidencjonowaæ i dostosowaæ do nowych rozwi¹zañ systemowych. Zarz¹dzanie ryzykiem - 1, 2, 3, 4... start! Nie ma na œwiecie firmy, która dzia³a w œrodowisku wolnym od ryzyka. To niestety wi¹ e siê z kosztami, które przedsiêbiorstwo ponosi, zabezpieczaj¹c siê przed konsekwencjami szkody, zachowuj¹c ryzyko na udziale w³asnym lub transferuj¹c je na firmê ubezpieczeniow¹. W przypadku zdecydowanej wiêkszoœci firm bud ety na ryzyko s¹ ograniczone. Najbardziej skutecznym narzêdziem, które pozwala na optymalizacjê tych kosztów jest efektywny proces zarz¹dzania ryzykiem. Dziêki niemu jesteœmy w stanie przygotowaæ m.in. dostosowany do naszych potrzeb i mo liwoœci finansowych program ubezpieczeniowy. Mo e wiêc nadszed³ czas szarpniêcia za lejce. Wydaje siê, e ustabilizowane firmy maj¹ niemal wszystko - odpowiedni¹ wiedzê, standardy, ludzi i zapa³. Brakuje czêsto doœwiadczenia, ale to przyjdzie z czasem.

8

9 Krzysztof Kowalczyk Hestia Loss Control, specjalista ds. oceny ryzyka, zajmuje siê zagadnieniami ryzyka ogniowego i utraty zysku, in ynier, absolwent Szko³y G³ównej S³u by Po arniczej w Warszawie, w Grupie Ergo Hestia od 1994 roku. W nowoczesnej gospodarce najwa niejsza jest informacja. Coraz czêœciej o istnieniu przedsiêbiorstwa decyduje stopieñ wykorzystania nowoczesnych technologii. Dzisiaj trudno jest sobie wyobraziæ pracê bez komputera lub urz¹dzeñ posiadaj¹cych uk³ady scalone. Z du ¹ odpowiedzialnoœci¹ mo na stwierdziæ, e uk³ady scalone - ich podstawowe elementy - zdominowa³y nasze ycie prywatne i zawodowe. Obecnie towarzysz¹ nam w zasadzie wszêdzie, pocz¹wszy od bardzo popularnych pendrive'ów, wszechobecnych telefonów komórkowych, aparatów cyfrowych, czy pecetów, a skoñczywszy na zaawansowanych technologicznie serwerach wykonuj¹cych skomplikowane operacje logiczne. Coraz czêœciej o istnieniu przedsiêbiorstwa decyduje stopieñ wykorzystania nowoczesnych technologii. Informacje, a co za tym idzie i wiedza, przetwarzane s¹ w taki sposób, aby stworzyæ jak najlepszy i najbardziej konkurencyjny produkt. Nie uœwiadamiamy sobie tego na co dzieñ. Gdy na przyk³ad chcemy wys³aæ a czy skorzystaæ z wyszukiwarki internetowej, zawsze u ywamy co najmniej jednego serwera. Podobnie w przypadku skomplikowanych systemów steruj¹cych du ¹ liczb¹ procesów technologicznych z zastosowaniem automatyki przemys³owej. Ma³o kto zastanawia siê nad tym, gdzie znajduje siê serce systemu oraz jak przebiega transmisja informacji. Najwa niejszy jest postawiony cel, czyli to, co zamierza siê osi¹gn¹æ. Co to s¹ pomieszczenia kluczowe? W ka dym nowoczesnym przedsiêbiorstwie istnieje jedno lub kilka miejsc odpowiedzialnych za wszelkie czynnoœci zwi¹zane z procesami cyfrowego obrabiania informacji. S¹ to wszelkiego rodzaju serwerownie, sterownie, nastawnie, centrale telefoniczne itp. Po³¹czenie z nimi istnieje za pomoc¹ sieci transmisyjnej, któr¹ t³oczy siê informacje do systemu. Na ca³ym globie znajduj¹ siê miliony takich kluczowych pomieszczeñ: przede wszystkim serwerowni i central telefonicznych - zlokalizowanych w lepiej lub gorzej zabezpieczanych pomieszczeniach. Codziennie s¹ one nara one

10 na ró ne rodzaje ryzyka (np. po ar, kradzie, zalanie, przepiêcie itp.), powoduj¹ce znaczne szkody. Brak odpowiednich zabezpieczeñ lub ich nieodpowiednie stosowanie w najlepszym przypadku uniemo liwi nam wys³anie a, w gorszym wstrzyma procesy produkcyjne, skutkuj¹ce na przyk³ad brakiem energii elektrycznej w gniazdkach naszego mieszkania. W wydawa³oby siê najgorszym dla nas razie - uniemo liwi przeprowadzanie transakcji finansowych i to akurat w momencie dokonywania przelewu w celu op³acenia naszej wymarzonej podró y w systemie Last Minute w Bory Tucholskie lub romantycznej kolacji w restauracji przy pla y w Sopocie. Niezbyt przyjemna perspektywa! Dlatego warto przez chwilê zastanowiæ siê, jak winny byæ zabezpieczane pomieszczenia ze sprzêtem elektronicznym o znacznej wartoœci, odpowiedzialnym za wykonywanie czynnoœci i procesów o ywotnym znaczeniu dla przedsiêbiorstw. Artyku³ niniejszy koncentruje siê na problemach zwi¹zanych z ochron¹ sprzêtu w sensie fizycznym, pozostawiaj¹c ochronê sieci i oprogramowania, która jest odrêbn¹ kwesti¹. Œwiadomoœæ mened erów IT Dotychczasowe doœwiadczenia zwi¹zane z ocen¹ ryzyka pozwalaj¹ na twierdzenie, e poziom stosowanych zabezpieczeñ jest ró ny, ale przewa nie powi¹zany ze œwiadomoœci¹ zagro eñ wœród osób odpowiedzialnych za procesy IT. Nie nale y tak e zapominaæ o aspektach finansowych, odgrywaj¹cych decyduj¹c¹ rolê przy podejmowaniu decyzji o inwestycjach w œrodki bezpieczeñstwa. Niemniej i tu wystêpuj¹ liczne przypadki dzia³añ, zaskakuj¹cych i jednoczeœnie trudnych do racjonalnego wyt³umaczenia. W kraju s¹ firmy, których serwerownie, sterownie, nastawnie oraz centrale telefoniczne zabezpieczone s¹ zgodnie z najlepszymi œwiatowymi standardami, a poziom œwiadomoœci mened erów IT jest bardzo wysoki. Zdarza siê jednak, e pomieszczenia ze sprzêtem komputerowym odpowiedzialnym za funkcjonowanie ca³ych organizmów gospodarczych nie maj¹ adnych zabezpieczeñ, (np. przeciwpo arowych) lub te, które posiadaj¹ s¹ nieodpowiednie dla rodzaju chronionego maj¹tku. Taki widok budzi grozê. Zdarza siê, e kierownictwa firm nie zdaj¹ sobie sprawy z braku dobrych zabezpieczeñ i dopiero powsta³e szkody weryfikuj¹ tê wiedzê. Zaistnia³e zdarzenie spowodowaæ mo e czêœciowe lub ca³kowite wstrzymanie procesów produkcyjnych. A przeciêtnemu cz³owiekowi ujawni siê to np. w momencie, gdy nie bêdzie móg³ wyp³aciæ pieniêdzy z bankomatu lub nie bêdzie dzia³a³a jego karta kredytowa. Otrzymany wówczas oficjalny komunikat potwierdzi zerwanie ³¹cznoœci ze Ÿród³em przetwarzaj¹cym informacje. Historia o tym, jak proszkiem gaszono serwery Znany jest przypadek szkody, do której dosz³o kilka lat temu, a któr¹ spowodowa³y niew³aœciwie dobrane urz¹dzenia gaœnicze. Zabezpiecza³y one nowo zbudowan¹ serwerowniê jednej z najwiêkszych instytucji finansowych w kraju. W firmie tej, której dzia³alnoœæ wspierana jest w znacz¹cej mierze przez systemy informatyczne, serwerowniê - która

11 mia³a obs³ugiwaæ najwa niejsze procesy - zabezpieczono bowiem sta³ymi urz¹dzeniami gaœniczymi aerozolowymi, inaczej proszkowymi. Ich charakterystyczn¹ cech¹ jest wytwarzanie wysokiej temperatury podczas dzia³ania, nawet rzêdu kilkuset stopni. Dziêki temu mo liwe jest wydostanie siê - wskutek wybuchu materia³u zapalaj¹cego - œrodka gaœniczego do chronionej atmosfery. Uruchamianie systemu odbywa siê automatycznie, po zauwa eniu dymu przez czujki. Serwery nie by³y jeszcze w³¹czone do systemu firmy. Trwa³o wgrywanie programów produkcyjnych. Kwesti¹ kilku dni by³a synchronizacja odpowiednich aplikacji. Serwery pracowa³y przez ca³y czas, oswajaj¹c siê z wiedz¹ wpompowan¹ wczeœniej w postaci programów. Pewnej nocy, w czasie weekendu, gdy w pomieszczeniu nie by³o nikogo, czujki wykry³y dym, wydobywaj¹cy siê prawdopodobnie z tl¹cego siê przewodu zasilaj¹cego sprzêt. Nast¹pi³o przekazanie sygna³u do centralki obs³uguj¹cej urz¹dzenia gaœnicze, a nastêpnie rozpoczê³o siê odliczanie. System gaœniczy skonfigurowano bowiem w taki sposób, by po wykryciu dymu przez czujki nie nastêpowa³o natychmiastowe uruchamianie urz¹dzeñ. Czas zw³oki umo liwia³ ewakuacjê osób pracuj¹cych w pomieszczeniu, a ochroniarzom pozwala³ na dotarcie do pomieszczenia i sprawdzenie, co siê faktycznie sta³o. Przy drzwiach wejœciowych zamontowany by³ przycisk pozwalaj¹cy na wy³¹czenie systemu po stwierdzeniu fa³szywego alarmu. Po up³ywie czasu przeznaczonego na sprawdzenie pomieszczenia (i ewentualn¹ ewakuacjê), urz¹dzenia gaœnicze uruchomi³y siê. Z agregatów wydosta³ siê proszek, tworz¹c w powietrzu gêst¹ zawiesinê. Przy okazji - podczas wypierania œrodka gaœniczego z agregatów - temperatura w pomieszczeniu znacznie siê podnios³a. Po zakoñczeniu akcji gaœniczej pracownicy firmy, zwiedzaj¹c pomieszczenie stwierdzili, e proszek spenetrowa³ dok³adnie wnêtrze serwerów, czyni¹c spustoszenia wszêdzie tam, gdzie by³y elementy ruchome. Szczególnie dotyczy³o to twardych dysków, które siê zatar³y. Temperatura w pomieszczeniu by³a tak wysoka, e czujniki temperatury zamontowane w serwerach od³¹czy³y napiêcie przy ok. 100 o C. Obrazowo, w pomieszczeniu tym, wygl¹da³o jak w m³ynie, gdzie m¹ka sypie siê na posadzkê, zamiast do worków. Wartoœæ uszkodzonego sprzêtu osi¹gnê³a kwotê kilkunastu milionów z³otych. Za szczêœcie w nieszczêœciu mo na uznaæ fakt, e serwery nie by³y w pe³ni w³¹czone w system przedsiêbiorstwa. A gdyby opisane zdarzenie powsta³o w ci¹gu normalnego dnia pracy, w godzinach , w szczytowym okresie produkcji przedsiêbiorstwa? Bior¹c pod uwagê znacz¹cy udzia³ firmy w krajowym rynku us³ug finansowych, klienci - delikatnie rzecz ujmuj¹c - byliby co najmniej rozczarowani. Tak powa ne straty, zwi¹zane z kilkugodzinn¹ przerw¹ w podstawowej dzia³alnoœci przedsiêbiorstwa, by³yby trudne do oszacowania. Mo na postawiæ pytanie: dlaczego zatem zdecydowano siê na taki system? OdpowiedŸ le y jedynie w sferze domys³ów, a artobliwie rzecz ujmuj¹c, jak napisa³ Horacy Quandoque bonus dormitat Homerus (w wolnym t³umaczeniu: czasami i ludzie wielcy maj¹ chwile s³aboœci). Kluczowe pytania Aby unikn¹æ uszkodzeñ lub powa nego zniszczenia sprzêtu elektronicznego zainstalowanego w serwerowniach, sterowniach i nastawniach, nale y wnikliwie rozwa yæ mo liwe do zastosowania zabezpieczenia. Poni ej przedstawiona jest grupa zdarzeñ, przed którymi mo e byæ chroniony sprzêt. Ograniczona zosta³a grupa zagro eñ

12 zwi¹zanych z takim ryzykiem, jak po ar i szeroko rozumiane kradzie e (w³amanie i wszelkie inne formy wandalizmu). Bardzo istotna jest równie ocena wartoœci chronionego maj¹tku oraz jego znaczenia dla organizmu firmy, czyli odpowiedzi na pytania: 1) Jaka jest wartoœæ odtworzeniowa chronionego maj¹tku, tzn. ile bêdzie kosztowa³ zakup nowego sprzêtu o takich samych parametrach? 2) Czy czynnoœci i procesy realizowane przez ten maj¹tek w³¹czone s¹ w zasadniczy krwioobieg przedsiêbiorstwa? 3) Czy, w przypadku uszkodzenia lub zniszczenia tego maj¹tku, przedsiêbiorstwo bêdzie funkcjonowa³o bez wiêkszych zak³óceñ i przerw? Ocena taka jest niezbêdna, by unikn¹æ sytuacji, w której cena monta u systemów zabezpieczaj¹cych przekracza³aby wartoœæ i znaczenie chronionego maj¹tku. Po ar Dla szacowania poziomu zagro eñ po arowych potrzebne jest okreœlenie prawdopodobnych, mo liwych szkód. Du e zagro enie po arem stwarzaj¹, miêdzy innymi, tworzywa sztuczne stanowi¹ce element izolacji przewodów, kabli, p³ytek drukowanych. Nie bez wp³ywu na wzrost zagro enia pozostaje np. sk³adowanie w opisywanych, newralgicznych pomieszczeniach papieru - na przyk³ad pustych kartonów po sprzêcie czy dokumentów. Dla lepszego wyobra enia dzia³ania temperatury i wilgoci na sprzêt elektroniczny warto przytoczyæ graniczne wielkoœci tych parametrów, przy których ju nastêpuje uszkodzenie sprzêtu: - temperatura ok. 66 o C: wg NFPA 75 Standard for the Protection of Electronic Computer/Data Processing Equipment Protection Standard, 2003 Edition, - temperatura ok. 70 o C i wilgotnoœæ ok. 85%: wg norm europejskich - EN1047, dla infrastruktury informatycznej - test wed³ug normy DIN 4102 F 90. Znaj¹c wartoœæ sprzêtu, jego znaczenie dla firmy oraz wielkoœæ temperatury, przy której nastêpuje uszkodzenie sprzêtu, wypada zastanowiæ siê nad tym, jakie zabezpieczenia (i czy w ogóle) mo na stosowaæ, aby go jak najlepiej chroniæ. Upraszczaj¹c, w ocenie technicznej ryzyka, zabezpieczenia dzielimy na: konstrukcyjne, techniczne, organizacyjne. Przepisy pañstwowe w niewielkim zakresie stawiaj¹ wymagania pomieszczeniom ze sprzêtem elektronicznym o znacznej wartoœci. Jedynie Rozporz¹dzenie MSWiA z 16 czerwca 2003 roku (Dz. U. nr 121, poz. 1138) wspomina o tym problemie i to doœæ powierzchownie. Wszelkie, poni ej opisane rozwa ania, opieraj¹ siê na stosowanych standardach œwiatowych oraz na powszechnie znanych zasadach tzw. dobrej praktyki technicznej. ZABEZPIECZENIA KONSTRUKCYJNE Pierwsza podstawowa zasada: po ar z zewn¹trz nie mo e przenieœæ siê do pomieszczenia ze sprzêtem elektronicznym. Dlatego te œciany i drzwi musz¹ posiadaæ odpowiedni¹ klasê odpornoœci ogniowej, zapewniaj¹c¹ przez okreœlony czas nieprzenikanie powstaj¹cych podczas po aru: energii cieplnej i dymu. Wszelkie przejœcia przewodów przez œciany tak e musz¹ byæ odpowiednio uszczelnione (musz¹ posiadaæ tê sam¹ odpornoœæ ogniow¹, co œciana). Dotychczas znane s¹ dwa przypadki z elektrowni krajowych, gdy po ar z s¹siaduj¹cych pomieszczeñ, przeniós³ siê przez nieszczelne otwory w œcianach i stropach do wnêtrza nastawni (pomieszczenie, z którego steruje siê prac¹ kot³a i turbozespo³u wytwarzaj¹cego energiê elektryczn¹). Efektem by³o ca³kowite jej zniszczenie i jednoczesne wstrzymanie pracy obs³ugiwanych bloków energetycznych. S³owem - nast¹pi³a przerwa w produkcji energii elektrycznej. Wracaj¹c do zabezpieczeñ konstrukcyjnych, zgodnie z warunkami amerykañskiej normy NFPA 75 œciany i drzwi serwerowni, sterowni oraz wszelkich podobnych pomieszczeñ powinny posiadaæ minimaln¹ klasê odpornoœci ogniowej na poziomie 60 minut. Oznacza to, e wykonaæ je nale y z takich materia³ów, aby promieniowanie cieplne i produkty spalania w czasie 60 minut w warunkach normowych (badawczych) nie mog³y przez nie przechodziæ i zapewnia³y pe³n¹ izolacjê. Inne wymagania stawiane przez najwiêksze firmy reasekuracyjne okreœlaj¹, e œciany serwerowni powinny byæ wykonane z elbetonu o gruboœci minimum 10 cm. Kolejnym zabezpieczeniem przed rozprzestrzenieniem siê ognia z s¹siednich pomieszczeñ, jest monta klap przeciwpo arowych w kana³ach wentylacyjnych. Gdyby we wspomnianych elektrowniach nastawnie posiada³y odpowiednie zabezpieczenia konstrukcyjne, a przynajmniej przejœcia kabli i przewodów przez œciany i stropy by³yby w³aœciwie uszczelnione, nie dosz³oby do ich ca³kowitego zniszczenia i co za tym idzie, elektrownie pracowa³yby bez wiêkszych problemów. Straty samego zniszczonego i uszkodzonego maj¹tku opiewa³y na kwotê kilkudziesiêciu milionów z³otych. Na jak¹ kwotê wyceniæ mo na by wykonanie w³aœciwych zabezpieczeñ otworów w œcianach wymienionych nastawni? Mo e dwa, trzy, cztery, a maksymalnie do piêciu tysiêcy z³otych? Taka kwota to zaledwie u³amek œrodków finansowych, które poch³onê³a odbudowa i odtworzenie wyposa enia nastawni. W krajowych elektrowniach, w ci¹gu ostatnich dziesiêciu lat, przeprowadzono znacz¹ce modernizacje, które obejmowa³y przede wszystkim urz¹dzenia wytwórcze - turbozespo³y i kot³y. Efektem tego, by³o wprowadzanie na szerok¹ skalê automatyki pomiarowej i systemowej, w oparciu o cyfrowe przetwarzanie danych, skupione w nastawniach. W wiêkszoœci przypadków, po modernizacji, pomieszczenia nastawni pozostawa³y na dotychczasowym miejscu w budynku g³ównym, w pobli u turbozespo³ów, gdzie powa ne zagro enie po arem stwarza zgromadzony w ogromnych iloœciach (przynajmniej kilkadziesi¹t ton na jeden turbozespó³) olej, niezbêdny do celów technologicznych. W pomieszczeniach nastawni zamontowano sprzêt komputerowy do sterowania i analizowania pracy zainstalowanych urz¹dzeñ. Brak poprawy bezpieczeñstwa konstrukcyjnego pomieszczeñ nastawni, to nie tylko wspomniane ju otwory na przejœcia instalacji przez œciany i stropy, ale tak e okna wychodz¹ce do maszynowni, gdzie stosowany jest olej - okna posiadaj¹ szyby zwyk³e, bezklasowe z punktu widzenia bezpieczeñstwa po arowego. Zdarza siê, e drzwi prowadz¹ce z maszynowni do nastawni s¹ równie zwyk³e, czyli niezapewniaj¹ce odpowiedniej odpornoœci ogniowej. Zgromadzony za nimi

13 maj¹tek, którego wartoœæ szacowana jest œrednio na kilkanaœcie do kilkudziesiêciu milionów z³otych, ma ywotne znaczenie dla elektrowni. Dla porównania sytuacji - wyobraÿmy sobie serwerowniê banku, w którym posiadamy rachunek osobisty. Serwerownia obs³uguj¹ca nasze karty p³atnicze przez szybê s¹siaduje z przepompowni¹ paliw. Dodatkowo przepompowywanie odbywa siê w s¹siedztwie ruroci¹gów, nagrzanych do temperatury kilkuset stopni Celsjusza, a ka dy wyciek paliwa z instalacji spowoduje po ar. Sk¹d zatem taka, rzec mo na, niefrasobliwoœæ w zabezpieczaniu wspomnianych nastawni? Zapewne wynika ona z przywi¹zania niektórych mened erów IT jedynie do wymagañ przepisów pañstwowych, bez uwzglêdniania specyfiki bran y. Je eli, zgodnie z krajowymi przepisami, nie ma koniecznoœci odpowiedniego wydzielania przeciwpo arowego nastawni od maszynowni, to kwestia ta nie jest przedmiotem szczególnych analiz, a zakres modernizacji pomieszczenia sprowadza siê do wyrównania pod³ogi i pomalowania œcian oraz wymiany szyb na nowe w przypadku, gdy stare by³y popêkane. Ile kosztowa³oby odpowiednie wydzielenie przeciwpo arowe nastawni? Maksymalnie od kilkunastu do kilkudziesiêciu tysiêcy z³otych, czyli nieporównywalnie ma³o z ca³kowit¹ modernizacj¹ bloku rzêdu minimum kilkudziesiêciu milionów z³otych. ZABEZPIECZENIA TECHNICZNE Ten rodzaj zabezpieczeñ obejmuje sygnalizacjê po arow¹ i urz¹dzenia gaœnicze. Sygnalizacja po arowa w opisywanych pomieszczeniach opieraæ siê mo e na tradycyjnych czujkach dymu. Jednak nale y zwróciæ uwagê na ci¹g³¹ cyrkulacjê powietrza w typowej serwerowni, zwi¹zan¹ z koniecznoœci¹ ch³odzenia dysków i procesorów. Kr¹ ¹ce w pomieszczeniu powietrze, w znacznym stopniu mo e rozrzedzaæ dym i jego w miarê szybkie zauwa enie przez tradycyjnie stosowane czujki mo e zostaæ opóÿnione. Dlatego bardziej zaawansowane systemy sygnalizacji analizuj¹ w sposób ci¹g³y sk³ad powietrza i mog¹ wykryæ najmniejsze czêœci, znajduj¹cego siê w nim dymu. Ich dzia³anie polega na zasysaniu powietrza zarówno z szaf serwerów, jak i z ca³ego pomieszczenia. Alarmowanie, czyli informowanie o wykryciu po aru oraz uruchomienie - przyk³adowo - urz¹dzeñ gaœniczych, jest kwesti¹ odpowiedniej konfiguracji ca³ego systemu, zarówno dla sygnalizacji na bazie czujek tradycyjnych, jak i urz¹dzeñ zasysaj¹cych. Nastêpna grupa zabezpieczeñ technicznych to sta³e urz¹dzenia gaœnicze. Podstawowym warunkiem, jaki musi zostaæ spe³niony przy wyborze œrodka gaœniczego jest brak cech fizycznych i chemicznych negatywnie oddzia³ywuj¹cych na chroniony maj¹tek. Inaczej rzecz ujmuj¹c, zastosowany do gaszenia sprzêtu elektronicznego œrodek gaœniczy nie mo e zniszczyæ, a nawet uszkodziæ zabezpieczanych urz¹dzeñ. WyobraŸmy sobie polewanie wod¹ p³on¹cego komputera lub u ycie proszku gaœniczego. Zarówno w pierwszym, jak i w drugim przypadku, skutkiem akcji gaœniczej bêdzie zniszczenie sprzêtu. Istot¹ mo liwych do zastosowania œrodków gaœniczych musi byæ obni enie, przez okreœlony czas (w³aœciwy dla danego œrodka gaœniczego), stê enia tlenu do poziomu oko³o procent, przy którym to proces spalania zostanie przerwany. Dlaczego sprawa utrzymywania stê enia œrodka gaœniczego przez okreœlony czas jest tak istotna? Obowi¹zuj¹ce normy zak³adaj¹, e - przyk³adowo - centrale telefoniczne lub inne wa ne serwerownie w czasie po aru bêd¹ pracowa³y w systemie ci¹g³ym, stanowi¹c tym samym potencjalne Ÿród³o po aru wtórnego, zaœ utrzymanie obni onej zawartoœci tlenu ma takiemu po arowi zapobiec. Kolejnymi wa nymi cechami œrodków gaœniczych s¹ równie : efekt fizycznego poch³aniania ciep³a i chemicznego oddzia³ywania na p³omieñ. Dotychczas do ochrony sprzêtu elektronicznego powszechnie stosowano halony - œrodki gaœnicze oparte na zwi¹zkach chloru, fluoru, bromu lub jodu. Istot¹ ich dzia³ania jest wchodzenie w reakcjê z p³omieniem. Skutecznoœæ tych œrodków jest bardzo wysoka, jednak posiadaj¹ negatywn¹ cechê - poch³aniaj¹ ozon zawarty w atmosferze, przyczyniaj¹c siê do wzrostu efektu cieplarnianego. Polska w 1990 roku podpisa³a - podobnie jak inne kraje - Protokó³ Montrealski i zobowi¹za³a siê do wycofania halonów. Zosta³y one zast¹pione przez chlorowcopochodne, tzw. zamienniki halonów - posiadaj¹ce jednak sporo cech wspólnych z halonami - oraz gazy obojêtne tj. œrodki zawieraj¹ce, jako g³ówny sk³adnik, jeden lub wiêcej gazów takich, jak: hel, neon, argon lub azot. Sk³adnikiem dodatkowym gazów obojêtnych mo e byæ dwutlenek wêgla. Przy projektowaniu sta³ych urz¹dzeñ gaœniczych wykorzystuje siê doœwiadczenia zawarte w normach: - ISO 14520: 1-15 Gaseous fire - extinguishing systems - Physical properties and system design, - NFPA 2001 Standard on Clean Agent Fire Extinguishing Systems 2000 Edition. Dysze, z których wydobywa siê gaz gaœniczy mog¹ znajdowaæ siê bezpoœrednio w pomieszczeniu, jak i pod podniesion¹ pod³og¹ oraz ponad podwieszonym sufitem.

14 Dodatkowo, w celu unikniêcia zniszczenia sprzêtu komputerowego wskutek nadmiernego wzrostu ciœnienia, w pomieszczeniu montuje siê klapy odci¹ aj¹ce, które wyprowadzaj¹ czêœæ ciœnienia na zewn¹trz. Jak ju wspomniano, najwa niejsz¹ cech¹ stosowanych œrodków gaœniczych powinno byæ niedoprowadzenie do uszkodzenia lub zniszczenia sprzêtu elektronicznego. Powracaj¹c zatem do opisanego wczeœniej przypadku po aru w serwerowni zabezpieczonej sta³ymi urz¹dzeniami gaœniczymi aerozolowymi, inaczej proszkowymi, nale y z ca³¹ stanowczoœci¹ podkreœliæ, e zastosowanie proszku - substancji bardziej rozdrobnionej ni m¹ka - do gaszenia komputerów i wszelkiego rodzaju sprzêtu elektronicznego jest niew³aœciwe. Wielokrotnie w odwiedzanych serwerowniach, mo na by³o zauwa yæ gaœnice proszkowe stoj¹ce w pobli u drzwi, s³u ¹ce do gaszenia po arów typu A, B, C (A - cia³a sta³e pochodzenia organicznego, tj. drewno, papier, tworzywa sztuczne itp.: B - ciecze palne; C - gazy palne). Na pytanie o to, kto poleci³ postawienie takiej gaœnicy akurat w takim miejscu, z regu³y pada odpowiedÿ - stra ak. Przekazanie osobie obs³uguj¹cej sprzêt elektroniczny, przewa nie informatykowi, szczegó³owych informacji o zasadach dzia³ania proszku gaœniczego, powodowa³o zrozumienie niszczycielskiego jego dzia³ania. Nie skutkowa³o jednak zmian¹ œrodka gaœniczego. Bior¹c pod uwagê znaczne koszty zainstalowania sta³ych urz¹dzeñ gaœniczych, nale y rozwa yæ, jakie techniczne zabezpieczenia przeciwpo arowe mo na stosowaæ w mniejszych serwerowniach lub w pomieszczeniach ze sprzêtem elektronicznym o mniejszej wartoœci i znaczeniu, w których monta sta³ych urz¹dzeñ gaœniczych jest nieuzasadniony z ekonomicznego punktu widzenia. Na rynku polskim pojawi³y siê ju gaœnice zawieraj¹ce chlorowcopochodne. Istniej¹ te gaœnice z dwutlenkiem wêgla. Przed jego u yciem nale y jednak uwzglêdniæ, co mo e siê staæ, jeœli gaz sch³odzony do temperatury kilkunastu stopni Celsjusza poni ej zera dostanie siê na rozgrzane elementy komputera, a w szczególnoœci na gniazda zaciskowe procesora. Nast¹pi wówczas skroplenie wody z powietrza, co doprowadziæ mo e do zwarcia na zaciskach, a w dalszej konsekwencji do uszkodzenia procesora. Reasumuj¹c, tam gdzie jest to konieczne, nale y stosowaæ sta³e urz¹dzenia gaœnicze, bazuj¹ce najlepiej na gazach obojêtnych lub na chlorowcopochodnych. Natomiast tam, gdzie nie jest to ekonomicznie uzasadnione, powinno stosowaæ siê gaœnice zawieraj¹ce chlorowcopochodne. W ostatecznoœci mo na umieœciæ gaœnice z dwutlenkiem wêgla. ZABEZPIECZENIA ORGANIZACYJNE Zabezpieczenia organizacyjne to przede wszystkim znajomoœæ zasad dzia³ania systemów bezpieczeñstwa przez obs³ugê i ochronê. Czynnik ludzki niejednokrotnie jest najs³abszym ogniwem ca³ego systemu szeroko rozumianego bezpieczeñstwa. Wielokrotnie mo na spotkaæ w ró nych firmach ochroniarzy, którzy nie maj¹ podstawowego pojêcia o obs³udze urz¹dzeñ przeciwpo arowych i przeciwkradzie owych. Zdarza siê, e problemem jest zwyk³e alarmowanie, za pomoc¹ telefonów, stra y po arnej lub policji. Bywa i tak, e ochroniarze strzeg¹cy wielomilionowych maj¹tków przychodz¹ do pracy, aby wypocz¹æ. Sytuacje takie zdarzaj¹ siê jednak coraz rzadziej - rosn¹ wymagania oraz nadzór ze strony w³aœcicieli firm. Aspekty organizacyjne, zwi¹zane z bezpieczeñstwem, to tak e utrzymywanie odpowiedniego poziomu porz¹dku w omawianych pomieszczeniach. Nierzadko serwerownia s³u y jako sk³ad pustych kartonów i zbêdnego papieru lub archiwum dokumentów. Wszechobecne kosze na œmieci z tworzyw sztucznych sta³y siê, w pewnym momencie, standardem. Dla poprawy stanu bezpieczeñstwa, w pomieszczeniach ze sprzêtem elektronicznym o znacznej wartoœci i znaczeniu, zaleca siê: - nie gromadziæ zbêdnych materia³ów palnych w postaci kartonów, dokumentów itp., - stosowaæ jedynie metalowe kosze na œmieci i systematycznie je opró niaæ, - nie sk³adowaæ zbêdnych kabli i przewodów, maj¹cych s³u yæ do budowy sieci. KRADZIE E Jak nale y zabezpieczyæ pomieszczenie przed dostêpem osób postronnych? Ponownie nale y postawiæ pytania dotycz¹ce wartoœci chronionego sprzêtu, jego znaczenia oraz sposobu obs³ugi. Na przyk³ad - czy w pomieszczeniu stale przebywaj¹ ludzie? Dzieje siê tak chocia by we wszelkiego rodzaju nastawniach i sterowniach, w których sta³a obecnoœæ ludzi wi¹ e siê z operacjami technologicznymi. TELEWIZJA PRZEMYS OWA W kraju i na œwiecie roœnie znaczenie telewizji przemys³owej. Ukryte kamery rejestruj¹ nas, gdy dokonujemy zakupów w ró nego rodzaju sklepach, pocz¹wszy od tych najwiêkszych, a na najmniejszych, osiedlowych, skoñczywszy. Podobnie sprawa wygl¹da w pomieszczeniach ze sprzêtem elektronicznym. Zaleca siê stosowanie telewizji

15 przemys³owej szczególnie w serwerowniach oraz we wszelkiego rodzaju nastawniach i sterowniach. Wszêdzie tam mo na odtworzyæ zarejestrowany obraz i dowiedzieæ siê, kto, jak d³ugo i co robi³ w danym pomieszczeniu. Najlepsz¹ jakoœæ obrazu zapewniaj¹ nagrania dokonane w systemie cyfrowym. Równie istotnym elementem jest przechowywanie nagranego obrazu a w szczególnoœci czas i warunki przechowywania. Zarówno w zakresie czasu, jak i warunków przechowywania nagrañ, brak jest polskich przepisów. Praktyka wskazuje, e wystarczaj¹cym okresem przechowywania zarejestrowanego obrazu jest trzydzieœci dni. Noœniki z nagraniami powinny byæ sk³adowane w odpowiednio zabezpieczonym, pod wzglêdem przeciwpo arowym i antyw³amaniowym, miejscu. DOSTÊP DO POMIESZCZEÑ Wejœcie do pomieszczeñ ze sprzêtem elektronicznym, a szczególnie do serwerowni, powinno byæ ograniczone do wybranych osób. Kontrolê dostêpu mo na realizowaæ za pomoc¹ wszelkiego rodzaju czytników: kart magnetycznych, skanerów linii papilarnych i siatkówek oczu. Co wydaje siê jednak najwa niejsze z punktu widzenia bezpieczeñstwa? Czytniki powinny znajdowaæ siê zarówno na zewn¹trz pomieszczenia, jak i wewn¹trz. Ka dorazowe otwieranie drzwi (przy wchodzeniu i wychodzeniu), szczególnie serwerowni, gdzie osoby przebywaj¹ sporadycznie, bêdzie wówczas mo liwe jedynie z u yciem czytnika. Dziêki takiemu rozwi¹zaniu mo na dok³adnie odtworzyæ, kto i jak d³ugo przebywa³ w œrodku. Jest to szczególnie wa ne przy dochodzeniu przyczyny szkody i ustalaniu jej sprawcy. ELEKTRONICZNE SYSTEMY W AMANIA Do elektronicznych systemów w³amania zalicza siê szerok¹ gamê czujek ruchu, st³uczenia szyb, barier podczerwieni itp. Zastosowanie okreœlonego urz¹dzenia zale y od dok³adnej analizy wystêpuj¹cych zagro eñ. Praca systemu powinna byæ komputerowo rejestrowana, aby mo na by³o dok³adnie okreœliæ poszczególne stany jego pracy, np. uruchomienie czujek, przyjazd patrolu firmy ochroniarskiej. INTEGRACJA SYSTEMÓW Nie mo na zapomnieæ o integracji systemów, tj. konfiguracji poszczególnych, wymienionych powy ej elementów (telewizji przemys³owej, kontroli dostêpu, systemów antyw³amaniowych), w taki sposób, aby zapewniæ maksymaln¹ jego efektywnoœæ. Na przyk³ad czujka ruchu mo e uruchamiaæ ci¹g³¹ rejestracjê obrazu przez kamery telewizji przemys³owej z jednoczesnym wys³aniem sygna³u do firmy ochroniarskiej. Zasadnoœæ zastosowania powy szych zabezpieczeñ przeciwkradzie owych dotyczy równie pomieszczeñ ze sprzêtem elektronicznym o mniejszej wartoœci. Zaistnia³e szkody pokazuj¹, e np. wartoœæ utraconego laptopa, nieistotna z punktu widzenia firmy, jest niewspó³mierna do wartoœci utraconych danych, zapisanych na jego twardym dysku. Niektóre z rozwa añ, dotycz¹cych zagadnieñ organizacyjnych, wspomnianych przy omawianiu po arów, odnosz¹ siê tak e do ryzyka w³amañ. W niniejszym artykule wspomniano jedynie o najistotniejszych kwestiach i problemach zabezpieczeñ zwi¹zanych z ochron¹ przeciwpo arow¹ i przeciwkradzie ow¹. Odrêbnymi rozwa aniami nale y obj¹æ zagadnienia dotycz¹ce zabezpieczeñ przepiêciowych, odgromowych, antyzalaniowych i innych. Przysz³oœæ - rosn¹ce znaczenie pomieszczeñ kluczowych Wszechobecnoœæ informatyki i internetu jest dzisiaj niepodwa alnym faktem. Gordon Moore jeden z za³o ycieli Intela w 1965 roku stwierdzi³, e liczba tranzystorów w chipie bêdzie podwaja³a siê co 12 miesiêcy. Opinia ta zosta³a zweryfikowana ju w po³owie lat siedemdziesi¹tych ubieg³ego wieku. Od tego czasu szybkoœæ dzia³ania komputerów podwaja siê co 18 miesiêcy. Niesie to za sob¹ dynamiczny rozwój technologii, napêdzaj¹cych ka d¹ dzia³alnoœæ cz³owieka. Wraz z tym, roœnie liczba pomieszczeñ, a nawet ca³ych obiektów, w których znajduje siê sprzêt elektroniczny, s³u ¹cy do przetwarzania niezliczonych iloœci danych. Ich znaczenie dla funkcjonowania przedsiêbiorstw id¹c dalej, ca³ej gospodarki - równie wzrasta w sprinterskim wprost tempie.

16 Równie Ÿród³a historyczne dokumentuj¹ wystêpowanie katastrofalnych powodzi w minionych wiekach, np. w oparciu o informacje opublikowane przez Oœrodek Koordynacyjno-Informacyjny Ochrony Przeciwpowodziowej (OKI) pierwsza du a powódÿ na ziemiach polskich zosta³a odnotowana ju w roku 988, a wiêc w pocz¹tkach tworzenia siê pañstwowoœci polskiej. W momencie ukazania siê tego artyku³u mamy ju za sob¹ okres zimowo-wiosenny, czas, w którym topnienie œniegu, zatory rzeczne oraz opady deszczu corocznie powoduj¹ znaczne wzrosty stanu wody w rzekach, a w konsekwencji - powodzie. Niestety, równie zbli aj¹ce siê lato nie ogranicza ryzyka wyst¹pienia powodzi. Zatem podobnie jak co roku stajemy przed wa nym pytaniem: czy grozi nam powódÿ, a je eli tak, to jakich rozmiarów? Po wydarzeniach powodzi w 1997 roku trudno jest wyobraziæ sobie gorszy przebieg zdarzeñ. To traumatyczne dla wielu Polaków zdarzenie stanowi punkt odniesienia dla hydrologów, bran y ubezpieczeniowej oraz mieszkañców wówczas zalanych obszarów. Usus magister est optimum - mówi stara prawda - doœwiadczenie jest najlepszym nauczycielem. Czy rzeczywiœcie, bazuj¹c na wiedzy i doœwiadczeniach nabytych podczas poprzednich du ych powodzi, opracowaliœmy ju skuteczny sposób zabezpieczaj¹cy nasz maj¹tek przed szkodami powodziowymi? Rozpoczynaj¹c rozwa ania o zabezpieczeniach przeciwpowodziowych, nie sposób nie podj¹æ próby ustalenia czym w³aœciwie jest powódÿ. W myœl jednej z definicji ubezpieczeniowych za powódÿ uwa a siê zalanie terenów w nastêpstwie podniesienia siê wody w korytach wód p³yn¹cych i stoj¹cych lub podniesienia siê poziomu morskich wód przybrze nych. Wedle definicji hydrologicznej zawartej w publikacji Wyznaczanie stref zagro enia powodziowego poprzez powódÿ rozumiane jest wezbranie, w wyniku którego wody rzeki, po przekroczeniu stanu brzegowego lub przerwaniu wa³ów zalewaj¹ dolinê zagra aj¹c ludziom, powoduj¹c straty spo³eczne, ekonomiczne i przyrodnicze. Nale y zwróciæ uwagê, e wed³ug przytoczonej powy ej definicji o zjawisku powodzi mo emy mówiæ dopiero wtedy, gdy wezbrane wody staj¹ siê niebezpieczne dla ludzi oraz maj¹tku. Czy grozi nam powódÿ? Podchodz¹c do naszych rozwa añ z czysto matematycznego punktu widzenia, odpowiedÿ brzmi... tak, powódÿ to realne zagro enie. Bazuj¹c na danych historycznych przeanalizowanych przez OKI, w dorzeczu Wis³y wiêksze powodzie wystêpowa³y przeciêtnie co ok. 3 lata, natomiast w dorzeczu Odry co ok. 5 lat. Oczywiœcie nie wszystkie powodzie przybieraj¹ tak du e rozmiary, jak wczeœniej wzmiankowana powódÿ z roku Jednak nie mo emy wykluczyæ pojawienia siê wezbrania, które mo e byæ przynajmniej równie destrukcyjne. W Polsce (wg OKI) najczêœciej wystêpuj¹ powodzie spowodowane przez dwa typy wezbrañ, tzn. powodzie roztopowe oraz opadowe. Niemniej jednak istnieje mo liwoœæ wyst¹pienia równie innych typów powodzi (patrz tabela). Podejœcie techniczne czy mo e ekologiczne? Mo emy wyró niæ dwa podejœcia do zagadnienia zabezpieczeñ przeciwpowodziowych. Podejœcie technokratyczne oparte jest na rozwi¹zaniach technicznych

17 Piotr Przybysz Hestia Loss Control, specjalista ds. oceny ryzyka, zajmuje siê zagadnieniami ryzyka powodzi oraz szacowania wartoœci maj¹tku do celów ubezpieczeniowych, in ynier, absolwent Wydzia³u Budownictwa Wodnego i In ynierii Œrodowiska Politechniki Gdañskiej, w Grupie Ergo Hestia od 2001 roku. - budowlach hydrotechnicznych. Podejœcie ekologiczne, prawno-organizacyjne polega na przywróceniu rzekom ich naturalnych terenów zalewowych oraz minimalizacji skutków powodzi poprzez wprowadzenie odpowiednich rozwi¹zañ prawno-organizacyjnych. Minione powodzie w doœæ bolesny sposób obna y³y s³aboœæ zarówno naszej infrastruktury przeciwpowodziowej, jak i dotychczasowych rozwi¹zañ organizacyjno-prawnych. W trakcie powodzi w 1997 roku wg informacji Pe³nomocnika Rz¹du ds. Programu dla Odry 2006 w Polsce zginê³y 54 osoby, zaœ straty materialne powsta³e w wyniku dzia³ania ywio³u oszacowano na oko³o 14 miliardów z³otych. Jakie wiêc rozwi¹zania nale y zastosowaæ, aby w przysz³oœci nie dochodzi³o do wydarzeñ o tak katastrofalnym przebiegu? Przyk³ady powodzi z ostatnich lat œwiadcz¹ na niekorzyœæ zwolenników rozwi¹zañ technicznych. Ci¹g³e wyd³u anie i podwy szanie linii obwa³owañ powoduje odciêcie rzek od naturalnych obszarów zalewowych - np. wg OderRegio wskutek obwa³owania ograniczono o oko³o 77 procent naturalny obszar zalewowy Odry, co w konsekwencji powoduje wzrost wysokoœci fali powodziowej. Klasycznym przyk³adem niekorzystnego oddzia³ywania nadmiernego zastosowania rozwi¹zañ technicznych mo e byæ rzeka Ren. Pocz¹tki ingerencji w naturalny bieg rzeki siêgaj¹ ju pocz¹tków XIX wieku. Prace regulacyjne na Renie mo na umownie podzieliæ na III etapy: - prace zabezpieczaj¹ce przed powodzi¹, - prace umo liwiaj¹ce ca³oroczn¹ eglugê, - prace zwi¹zane z budow¹ elektrowni wodnych. W efekcie podjêtych dzia³añ regulacyjnych skróceniu ( wyprostowaniu ) uleg³a d³ugoœæ biegu rzeki oraz odciêto j¹ od naturalnych terenów zalewowych (poprzez

18 obwa³owanie). Konsekwencj¹ wprowadzonych zmian by³o znaczne zwiêkszenie prêdkoœci przemieszczania siê fali powodziowej na rzece, intensyfikacja wezbrañ, zjawisko nak³adania siê fal z dop³ywów bocznych na falê Renu, wzrost wysokoœci fali powodziowej - nieuregulowana rzeka rozlewa³a siê po terenach zalewowych, dziêki czemu sp³aszczeniu ulega³a wysokoœæ jej fali powodziowej, po regulacji ograniczono tê mo liwoœæ. Poniewa po realizacji programu regulacji rzeki znacznie wzros³y straty powodziowe, powo³ano specjaln¹ miêdzynarodow¹ komisjê do spraw zagro enia powodziowego na Renie. Po przebadaniu przez ni¹ przyczyn wzrostu zagro enia powodziowego zdecydowano o wdro eniu programu naprawczego dla rzeki. Prace nad popraw¹ bezpieczeñstwa powodziowego Renu prowadzono za pomoc¹ ró nych programów odbudowuj¹cych ju od koñca lat szeœædziesi¹tych. Na przyk³ad w ramach zakoñczonego w roku 2002 programu EU IRMA (InterReg Rhine-Meuse Activities) zosta³y zrealizowane 153 projekty z zakresu ochrony przeciwpowodziowej na ³¹czn¹ kwotê oko³o 140 milionów euro. W ramach przeprowadzonych inwestycji miêdzy innymi powiêkszono obszary zalewowe dla zlewni Renu i Mozy (zgodnie z koncepcj¹ przestrzeñ dla rzeki ), przygotowano model obliczeniowy dla zlewni, dokonano zmian w sposobie zagospodarowania czêœci terenów. Reasumuj¹c, techniczne œrodki ochrony przeciwpowodziowej powinny byæ projektowane przy uwzglêdnieniu rachunku ekonomicznego (wartoœæ chronionego maj¹tku powinna byæ znacznie wiêksza ni koszty budowy budowli hydrotechnicznej) oraz ich d³ugofalowego oddzia³ywania na ni ej po³o one obszary (np. podniesienie korony wa³ów przeciwpowodziowych w górnym biegu rzeki mo e skutkowaæ wiêkszym zagro eniem powodziowym w ni szych odcinkach rzeki). Budowle hydrotechniczne mog¹ stanowiæ ochronê przed ma³ymi i œrednimi wezbraniami, jednak w przypadku zjawisk o katastroficznych rozmiarach nie tylko mog¹ one nie zagwarantowaæ skutecznego zabezpieczenia, ale poprzez budowanie fa³szywego poczucia bezpieczeñstwa (wskutek istnienia technicznej ochrony, zabudowywane s¹ obszary zalewowe) wrêcz potêguj¹ negatywne skutki oddzia³ywania powodzi. Drugim z kierunków prowadzenia dzia³añ z zakresu ochrony przeciwpowodziowej s¹ ju wczeœniej wspomniane dzia³ania prawno-organizacyjne. Koncentruj¹ siê one na przywróceniu rzece naturalnych terenów zalewowych, odbudowie w jak najwiêkszym stopniu zdolnoœci retencyjnych w obszarze zlewni oraz na odsuniêciu maj¹tku od rzeki (w mo liwych technicznie i uzasadnionych ekonomicznie przypadkach). Przyk³adem dzia³añ zmierzaj¹cych do ograniczenia szkód powodziowych przez zmianê sposobu zagospodarowania terenu mo e byæ czêœciowa odbudowa amerykañskiego miasta Rapid City. W czerwcu 1972 roku ulewne deszcze spowodowa³y rekordowe powodzie w jego okolicy. Zgodnie z informacjami U.S. Geological Survey wskutek gwa³townej powodzi zginê³o 238 osób, zaœ 3057 ludzi zosta³o rannych. Szacunkowe zniszczenia wynios³y oko³o 664 milionów dolarów (wed³ug wartoœci nabywczej dolara z 2002 roku), zniszczeniu uleg³o 1335 domów i 5000 samochodów. Wed³ug danych hydrologicznych w okolicy wyst¹pi³a woda 500-letnia. Po katastrofie podjêto decyzjê o przygotowaniu specjalnego planu odbudowy miasta. Zgodnie z zapisami planu zrezygnowano z odbudowy obiektów w obszarach najbardziej nara onych na zalanie. Tereny te zosta³y przeznaczone do celów rekreacyjnych, tzn. stworzono na nich park miejski oraz obszary sportowe. Dodatkowo, aby nie ograniczaæ przep³ywu, wprowadzono zakaz budowy budynków na terenach najbardziej zagro onych. Wskutek przeprowadzonych dzia³añ osi¹gniêto znaczne ograniczenie ryzyka powodziowego dla ludzi i ich maj¹tku. Efekt ten zosta³ osi¹gniêty g³ównie dziêki ograniczeniom prawnym oraz likwidacji zabudowy w obszarze zalewowym. Dok¹d zmierzamy? Wnioski z powy szych przyk³adów pozwalaj¹ twierdziæ, e podstaw¹ skutecznego systemu przeciwpowodziowego powinny byæ zarówno prewencyjne œrodki organizacyjnoprawne, jak i rozwi¹zania techniczne. Interesuj¹cym

19 dokumentem przedstawiaj¹cym wspó³czesne kierunki rozwoju w zakresie ochrony przeciwpowodziowej jest stworzony pod egid¹ Unii Europejskiej Zbiór dobrych praktyk z zakresu prewencji, ochrony i ograniczania skutków powodzi - Best practices on flood prevention, protection and mitigation. Ten sk³adaj¹cy siê z trzech czêœci dokument przedstawia zalecenia i rekomendacje dotycz¹ce ochrony przeciwpowodziowej. Do wa niejszych zagadnieñ opracowanych w tym dokumencie zaliczyæ mo na nastêpuj¹ce tezy: - strategia powodziowa powinna obejmowaæ swoim zasiêgiem ca³y obszar zlewni rzek, - dzia³ania prewencyjne powinny obejmowaæ równie tereny, na których powodzie wystêpuj¹ rzadko, - rzekom powinny byæ przywracane ich naturalne rozlewiska, - obiekty hydrotechniczne stanowi¹ wa ny element systemu ochrony przeciwpowodziowej, jednak nale y braæ pod uwagê, e nie s¹ one stuprocentowym zabezpieczeniem przed skutkami wezbrañ oraz e mog¹ stworzyæ iluzoryczne poczucie bezpieczeñstwa, - nietechniczne œrodki ochrony przeciwpowodziowej stanowi¹ czêsto lepsze rozwi¹zanie w perspektywie d³ugookresowej od rozwi¹zañ technicznych, - prognozowanie powodzi i odpowiednie systemy ostrzegania s¹ warunkiem podstawowym do ograniczenia wielkoœci szkód powodziowych. Szeroko zakrojone dzia³ania prewencyjne oraz obieg informacji stanowi¹ zatem podstawy zmodyfikowanego podejœcia do zagro eñ powodziowych. Bardzo wa nym elementem planowania dzia³añ prewencyjnych jest precyzyjne rozpoznanie zagro eñ - obszarów wyeksponowanych na zalanie. W Polsce ustawa Prawo Wodne nak³ada na dyrektorów Regionalnych Zarz¹dów Gospodarki Wodnej (RZGW) obowi¹zek sporz¹dzenia studium ochrony przeciwpowodziowej ustalaj¹cego granice zasiêgu wód powodziowych o okreœlonym prawdopodobieñstwie wystêpowania oraz kierunki ochrony przed powodzi¹, w którym, w zale noœci od sposobu zagospodarowania terenu oraz ukszta³towania tarasów zalewowych, terenów depresyjnych i bezodp³ywowych, dokonuje podzia³u obszarów na: 1) obszary wymagaj¹ce ochrony przed zalaniem z uwagi na ich zagospodarowanie, wartoœæ gospodarcz¹ lub kulturow¹, 2) obszary s³u ¹ce przepuszczeniu wód powodziowych, zwane dalej obszarami bezpoœredniego zagro enia powodzi¹, 3) obszary potencjalnego zagro enia powodzi¹. Obszary te s¹ ju czêœciowo wyznaczone i uwzglêdniane przez niektóre gminy w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Jednak dopiero skuteczne egzekwowanie zawartych w ustawie zasad zabudowy terenów zagro onych powodziowo mo e w znaczny sposób ograniczyæ wielkoœæ potencjalnych szkód powodziowych. Podobn¹ drog¹, poprzez identyfikacjê zagro eñ, pod¹ a równie bran a ubezpieczeniowa. Aktualnie trwaj¹ prace nad wyznaczeniem i przygotowaniem oprogramowania zestawiaj¹cego strefy zalewowe o zró nicowanym prawdopodobieñstwie wystêpowania. Precyzyjna charakterystyka zagro eñ powinna pozwoliæ na bardziej œwiadome prowadzenie underwritingu oraz skuteczniejsz¹ kontrolê kumulacji ryzyka. Oprócz inwestycji w infrastrukturê przeciwpowodziow¹ (np. Program Odra 2006) oraz dzia³añ zwróconych na identyfikacjê zagro eñ, w Polsce realizowany jest szereg projektów natury organizacyjnej. Na obszarach gmin nara onych na powódÿ organizowane s¹ lokalne systemy wczesnego ostrzegania, prowadzone s¹ szkolenia informacyjne. W ramach dzia³añ prewencyjnych zainicjowana jest równie wspó³praca miêdzynarodowa. Podsumowuj¹c, zdarzenia z ostatnich lat zmieni³y sposób postrzegania zagro eñ powodziowych przez decydentów. Przyk³ady du ych powodzi w krajach o zaawansowanych technicznych systemach ochrony przeciwpowodziowej powoduj¹, e idea odsuniêcia maj¹tku od wody oraz przywrócenia rzekom przestrzeni - naturalnych terenów zalewowych znajduje coraz szersze grono zwolenników. Pozostaje nam mieæ tylko nadziejê, e przedsiêwziête œrodki techniczne oraz prawne skutecznie ogranicz¹ skalê ewentualnych szkód w przypadku nadejœcia du ego wezbrania powodziowego. Tego, e kiedyœ ono nadejdzie, mo emy byæ niemal pewni.

20