Dental caries in adult patients with type 1 and 2 diabetes mellitus

Transkrypt

1 J Stoma 2011, 64, 1-2: Polish Dental Society Dental caries in adult patients with type 1 and 2 diabetes mellitus Próchnica zębów u dorosłych pacjentów z cukrzycą typu 1 i 2 Barbara Malicka, Urszula Kaczmarek, Marta Ziętek Department of Conservative Dentistry and Pedodontics, Wroclaw Medical University Head: prof. dr hab. U. Kaczmarek Summary Introduction: Diabetics, especially those with poor glycemic control, have systemic complications as well as local, oral cavity complications of the disease. They are mainly caused by hyperglycemia. Decrease of saliva production and high concentration of glucose in saliva favour growth of pathogenic bacteria in the oral cavity that can lead to relatively high prevalence of caries in diabetics despite low cariogenicity of their diet. Aim of the study: To study the incidence of dental caries in patients with type 1 and 2 diabetes as related to glycated hemoglobin level and the duration of the disease. Material and methods: A total of 156 patients were examined including 34 type 1 diabetics, 59 type 2 diabetics, and 63 healthy volunteers as the control group. The material was analyzed with regard to the type of diabetes, glycated hemoglobin level and the duration of the disease. Results: DMF index was higher in type 2 diabetics as compared with type 1 diabetic patients and healthy individuals. Similar results were observed in subgroups of patients with HbA1c 8.5% and HbA1c 8.5% as well as in patients with longer (>10 years) and shorter (<10 years) duration of diabetes. In all analyzed subgroups of patients with type 1 diabetes the DMF index was lower as compared with type 2 diabetics and the control group. Conclusion: Despite noncariogenic dietary habits and a healthy lifestyle patients with diabetes are particularly prone to caries. A special caries prophylaxis programme should cover this group of patients. Streszczenie Wprowadzenie: u chorych z cukrzycą, zwłaszcza niewyrównaną, oprócz wielu patologicznych zmian ogólnoustrojowych, występują zmiany w jamie ustnej spowodowane podwyższonym poziomem glukozy w krwi. Zmniejszenie ilości wydzielanej śliny, a także wzrost stężenia glukozy we krwi i ślinie, sprzyja wzrostowi liczby patogennych bakterii w jamie ustnej, co może powodować stosunkowo dużą zapadalność na próchnicę pacjentów z cukrzycą, mimo małej kariogenności pożywienia. Cel pracy: porównanie występowania próchnicy zębów u pacjentów z cukrzycą typu 1 i 2 w zależności do poziomu hemoglobiny glikozylowanej i czasu trwania choroby. Materiał i metody: badaniem objęto 156 osób, w tym 34 z cukrzycą typu 1 i 59 z cukrzycą typu 2 oraz 63 zdrowe osoby stanowiące grupę kontrolną. Materiał rozpatrywano w aspekcie typu choroby, poziomu hemoglobiny glikozylowanej oraz czasu trwania choroby. Wyniki: wartość PUW/Z była wyższa u pacjentów z cukrzycą typu 2 w porównaniu do pacjentów z cukrzycą typu 1, jak i osób zdrowych. Podobne zależności zaobserwowano w podgrupach pacjentów z cukrzycą typu 2 niezależnie od wartości hemoglobiny glikozylowanej i czasu trwania choroby. Z kolei u pacjentów z cukrzycą typu 1 we wszystkich badanych podgrupach wskaźnik PUW/Z był niższy niż u osób z cukrzycą typu 2 i u osób zdrowych. Podsumowanie: pomimo niekariogennych nawyków żywieniowych i uregulowanego trybu życia, pacjenci chorzy na cukrzycę są narażeni na rozwój próchnicy, dlatego powinni być objęci szczególnym programem profilaktycznym. KEYWORDS: type 1 diabetes mellitus, type 2 diabetes mellitus, dental caries HASŁA INDEKSOWE: cukrzyca typu 1, cukrzyca typu 2, próchnica zębów 9

2 B. Malicka et al. J Stoma Introduction Diabetes is a metabolic disease characterised by hyperglycemia, which results from relative or absolute insulin deficiency. Absolute insulin deficiency is caused by the impairment of its biosynthesis and excretion of pancreatic islets of Langerhans by beta cells, while relative insulin deficiency is the result of the impairment of the reaction of cell, tissue and peripheral organs to insulin activity. The World Health Organisation has distinguished four basic types of the disease, of which the first two are the most frequent to occur. Type 1 diabetes mellitus generally manifests itself in childhood or in adolescence, and accounts for approximately 10% of all cases of the disease. It is caused by autoimmunological damage to β cells of pancreatic islets with accompanying environmental factors that have not been identified as yet. Type 2 diabetes mellitus on the other hand occurs in individuals older than 30 years of age and is a rare occurrence in children and adolescents. Clinically, it is characterized by hyperglycemia and, in some cases, by the presence of ketoacidosis. Frequently, it is associated with abdominovisceral obesity. In the course of diabetes the following complications present the most serious problems: microangiopathy (diabetic nephropathy and retinopathy), macroangiopathy (atherosclerosis, especially of the heart, the brain and the lower limbs) as well as peripheral neuropathy. The occurrence of complications is, among others, the consequence of lack of control of the disease leading to long periods of hyperglycemia. For that reason, maintaining a longterm optimal metabolic control of the disease allows the reduction of the risk of complications. It has been demonstrated that proper control of diabetes delays both the occurrence and Wstęp Cukrzyca jest chorobą metaboliczną charakteryzującą się hiperglikemią będącą następstwem względnego lub bezwzględnego niedoboru insuliny. Bezwzględny niedobór insuliny jest spowodowany upośledzeniem jej biosyntezy i wydzielania przez komórki beta wysp Langerhansa trzustki, natomiast względny niedobór insuliny jest wynikiem upośledzenia reakcji komórek, tkanek i narządów obwodowych na działanie insuliny. Światowa Organizacja Zdrowia wyróżniła cztery podstawowe typy choroby, z których najczęściej występują dwa pierwsze. Cukrzyca typu 1 na ogół pojawia się w dzieciństwie lub w okresie dojrzewania i stanowi około 10% wszystkich przypadków choroby. Jest spowodowana autoimmunologicznym uszkodzeniem komórek β wysp trzustki przy współistnieniu czynników środowiskowych, które nie zostały dotychczas dokładnie zidentyfikowane. Natomiast cukrzyca typu 2 występuje u osób powyżej 30 roku życia, zaś rzadko zdarza się u dzieci i młodzieży. Klinicznie charakteryzuje się hiperglikemią oraz niekiedy występowaniem kwasicy ketonowej. Często natomiast jest połączona z otyłością brzuszno-trzewną. W przebiegu cukrzycy największy problem stanowią powikłania w postaci mikroangiopatii (nefropatia i retinopatia cukrzycowa), makroangiopatii (miażdżyca tętnic, szczególnie serca, mózgu i kończyn dolnych) oraz neuropatii obwodowej. Występowanie powikłań jest między innymi następstwem braku wyrównania choroby, prowadzącej do długich okresów hiperglikemii. Dlatego też utrzymanie długotrwałego optymalnego wyrównania metabolicznego choroby umożliwia redukcję zagrożenia wystąpienia powikłań. Wykazano, że prawidłowe wyrównanie cukrzycy opóźnia zarówno wystąpienie jak i progresję ist- 10

3 2011, 64, 1-2 Diabetics and dental caries the progression of the already present chronic complications. Testing for glycated hemoglobin content in blood (HbA1c) is the basic marker of diabetes control. Glycated hemoglobin is produced during the whole lifespan of the red blood cell, and its concentration is proportional to the duration of hyperglycemia and to the concentration of glucose in blood serum. The level of HbA1c reflects the mean concentration of glucose in the previous 2-3 months. The ideal value is accepted to be below 6.1%; it is, however, difficult to attain in patients with diabetes due to the risk of hyperglycemia. It is, therefore, essential to aim for 6.5 to 7% range. There is a directly proportional correlation between the level of HbA1C and the risk of complications. It is believed that at HbA1c>6.5% there is a high risk of sclerosis, while at HbA1c>7.5% there is a high risk of microangiopathy. 1-5 In diabetes, especially when uncontrolled, oral lesions occur due to increased level of glucose in the blood beside a number of systemic pathologies. Hyperglycemia is believed to be the cause of these complications that provokes advanced glycation endproducts (AGEs) to collect in tissues and plasma. They increase the sensitivity of endothelial cells and monocytes to stimuli, which induces the production of mediators of inflammatory processes. In periodontal tissues, for example, this process manifests itself by increased permeability of vessels, collagen disintegration, accelerated destruction of osseous and connective tissue. Many research studies indicate that diabetics more frequently succumb to severe periodontal disease, opportunistic, especially fungal, infections, xerostomia, and stomatopyrosis. 6-8 Moreover, the destruction of salivary glands has been reported, which diminishes the flow of saliva leading to lesions within hard and niejących przewlekłych powikłań. Pomiar zawartości hemoglobiny glikozylowanej w krwi (HbA1c) jest podstawowym wskaźnikiem wyrównania cukrzycy. Hemoglobina glikozylowana powstaje przez cały czas życia krwinki czerwonej i jej stężenie jest proporcjonalne do czasu trwania hiperglikemii oraz stężenia glukozy w osoczu. Poziom HbA1c odzwierciedla średnie stężenie glukozy w ciągu ostatnich 2-3 miesięcy. Za idealną uważa się wartość poniżej 6,1%, jednak u pacjentów z cukrzycą jest ona trudna do osiągnięcia ze względu na możliwość wystąpienia hipoglikemii. Dlatego należy dążyć do osiągnięcia poziomu w przedziale od 6,5 do 7%. Występuje wprost proporcjonalna zależność pomiędzy poziomem HbA1c a ryzykiem wystąpienia powikłań. Przyjmuje się, że przy wartości HbA1c >6,5% istnieje duże ryzyko rozwoju miażdżycy, a przy wartości HbA1c >7,5% duże ryzyko wystąpienia mikroangiopatii. 1-5 U chorych z cukrzycą, zwłaszcza niewyrównaną, oprócz wielu patologicznych zmian ogólnoustrojowych, występują zmiany w jamie ustnej, spowodowane podwyższeniem poziomu glukozy we krwi. Przyjmuje się, że przyczyną powikłań jest hiperglikemia, która powoduje powstawanie zaawansowanych glukozowanych produktów końcowych (ang. advanced glycation end-products AGEs) gromadzących się w tkankach i plazmie. Zwiększają one wrażliwość komórek śródbłonka i monocytów na bodźce indukujące wytwarzanie mediatorów procesów zapalnych, co np. w tkankach przyzębia objawia się wzrostem przepuszczalności naczyń, rozpadem kolagenu, przyspieszoną destrukcją tkanki łącznej i kostnej. Z wielu badań wynika, że u pacjentów z cukrzycą występują częściej choroby przyzębia o cięższym przebiegu, infekcje oportunistyczne zwłaszcza grzybicze, suchość jamy ustnej i zespół pieczenia jamy ustnej. 6-8 Zaobserwowano 11

4 B. Malicka et al. J Stoma soft oral tissues. Decreased salivary secretion and increased concentration of glucose in blood and saliva favour the growth of oral pathogenic bacteria, in turn resulting in high prevalence of caries in the diabetic population despite low cariogenicity of their diet The outcome of research on the influence of diabetes on the development of caries is not explicit. This may be due to the fact that the correlation between caries and diabetes is complex, and depends on many factors such as the type, duration and control of diabetes, the extent of salivary flow reduction and oral hygiene. These factors have not been taken into consideration in every study. 11,13 Aim of the study The aim of the study was to examine the correlation between the prevalence of caries in type 1 and 2 diabetics, the level of glycated hemoglobin and the duration of the disease. Material and methods The study involved 156 patients (tab. 1) including 34 patients with type 1 diabetes (group C1), 59 with type 2 diabetes (group C2) and 63 healthy individuals as the control (K0). The patients age in group C1 ranged from 21 to 57 years, in C2 from 45 to 79 years, and in K0 from 21 to 79 years. The patients were additionally subdivided according to the type of diabetes and the level of control (subgroups A1, A2, B1, B2) and the duration of the disease (subgroups D1, D2, E1, E2). Other subgroups included patients irrespective of diabetes type but according to the level of control (G1 and G2) and to the duration of the disease (H1 and H2). Similarly to groups C1 and C2, the control group K0 was subdivided także destrukcję gruczołów ślinowych upośledzająca sekrecję śliny, co przyczynia się do rozwoju zmian zmineralizowanych i miękkich tkanek jamy ustnej. Zmniejszenie ilości wydzielanej śliny, a także wzrost stężenia glukozy we krwi i ślinie, sprzyja wzrostowi patogennych bakterii w jamie ustnej, co może powodować stosunkowo dużą zapadalność na próchnicę pacjentów z cukrzycą mimo niskiej kariogenności spożywanego przez nich pokarmu Wyniki badań dotyczące wpływu cukrzycy na przebieg procesu próchnicowego nie są jednoznaczne. Spowodowane jest to prawdopodobnie złożonym związkiem między cukrzycą i próchnicą zębów, zależnym od wielu różnych czynników, m.in. od typu, czasu trwania i wyrównania cukrzycy, stopnia redukcji wydzielania śliny i higieny jamy ustnej, które nie we wszystkich analizach były uwzględniane. 11,13 Cel pracy Celem pracy była analiza związku między występowaniem próchnicy zębów u pacjentów z cukrzycą typu 1 i 2 w zależności od poziomu hemoglobiny glikozylowanej i czasu trwania choroby. Materiał i metody Badaniem objęto 156 pacjentów (tab. 1), w tym 34 chorych z cukrzycą typu 1 (grupa C1), 59 z cukrzycą typu 2 (grupa C2) oraz 63 osoby zdrowe stanowiące grupę kontrolną (K0). Wiek pacjentów w grupie C1 wahał się od 21 do 57 lat, C2 od 45 do 79 lat, zaś K0 od 21 do 79. Badanych dodatkowo podzielono na podgrupy w zależności od typu cukrzycy i stopnia wyrównania choroby (podgrupy A1, A2, B1, B2) oraz czasu trwania choroby (podgrupy D1, D2, E1, E2), a także niezależnie od 12

5 2011, 64, 1-2 Diabetics and dental caries T a b l e 1. The number of patients in each group as related to gender Group Total (number of patients) Females Males n % n % C C K into groups (K1, K2, K3, K4) horizontally selected according to age and gender of the examined population. Detailed intra-oral examination was performed for each patient in artificial light by means of a dental mirror and a WHO 626 probe. The following were evaluated: dental status, the number of teeth and surfaces affected by the carious process, teeth filled and missing (DMF/T, DMF/S). The material was analysed with regard to the type of the disease, level of control (HbA1c 8.5% and HbA1c >8.5%) as well as the duration of the disease (less than 10 years or more than 10 years). The data was analysed by means of the Mann-Whitney test, with the significance level of p<0.05. Results Assessment of the intensity of caries as related to the type of diabetes revealed that DMF/T and DMF/S indices values were the highest in patients with type 2 diabetes (group C2), and they were significantly higher than in patients with type 1 diabetes (group C1) and the control (tab. 2). Also, the number of teeth missing due to caries was statistically significantly higher in this group of patients than in the other two (p<0.001). Patients in the C2 group had a fewer number of teeth filled, and these differences were statistically significant as compared with the control typu cukrzycy - w zależności od stopnia wyrównania choroby (podgrupy G1 i G2) oraz od czasu trwania choroby (podgrupy H1 i H2). Podobnie jak w grupach C1 i C2, z grupy kontrolnej K0 wyodrębniono podgrupy (K1, K2, K3, K4) horyzontalnie dobrane pod względem płci i wieku do grupy osób badanych. Każdy pacjent został szczegółowo zbadany stomatologicznie w sztucznym oświetleniu z użyciem lusterka stomatologicznego i sondy SOZ 626. W ocenie uwzględniono stanu uzębienia, liczbę zębów i powierzchni dotkniętych procesem próchnicowym, wypełnionych i usuniętych (PUW/Z, PUW/P). Analizy materiału dokonano w aspekcie typu choroby, poziomu jej wyrównania (HbA1c 8,5% i HbA1c >8,5%) oraz czasu trwania choroby (do 10 lat i powyżej 10 lat). Otrzymane dane oceniano testem Manna-Whitneya, za istotny przyjmując poziom p<0,05. Wyniki Intensywność próchnicy rozpatrywana w zależności od typu cukrzycy wykazała, że wskaźniki PUW/Z i PUW/P były najwyższe u pacjentów z cukrzycą typu 2 (grupa C2) i były one istotnie wyższe niż u chorych z cukrzycą typu 1 (grupa C1) oraz osób zdrowych (tab. 2). Liczba zębów usuniętych z powodu próchnicy była w tej grupie również istotnie statystycznie wyższa w porównaniu z dwiema pozostałymi (p<0,001). Ponadto w grupie C2 zanotowano 13

6 B. Malicka et al. J Stoma T a b l e 2. Intensity of coronal and root caries in type 1 and 2 diabetic patients as compared with the control group Group Index C1 (n=34) C2 (n=59) K0 (n=63) Statistically significant difference between groups SD SD SD C1vs.C2 C1vs.K0 C2vs.KO DMF/T p=0.01 NS p=0.04 D/T NS NS NS M/T p<0.001 NS p<0.001 F/T NS NS p<0.001 DMF/S p<0.001 NS p<0.001 C1 patients with type 1 diabetes, C2 patients with type 2 diabetes, K0 control group subjects, arithmetic mean, SD standard deviation, NS differences statistically not significant (p>0.05). group (p<0.001). There were statistically insignificant differences in DMF/T index value and its parameters between type 1 diabetics and healthy individuals. In type 1 diabetics the values of both DMF indices were lower (the differences were statistically significant as compared with the C2 group of patients). The number of teeth decayed or missing was also lower. Another analysis concerned the intensity of caries as related to the glycated hemoglobin level in blood and the type of the disease (tab. 3). In patients with HbA1c below 8.5% DMF/T and DMF/S indices were higher in patients with type 2 diabetes (subgroup A2), and lower in patients with type 1 diabetes (subgroup A1), with statistically significant differences between A1 and A2 subgroups, and A1 and K1 control (p<0.05). Patients with type 2 diabetes (subgroup A2) had a significantly higher number of teeth missing as compared with type 1 diabetics (p<0.001) or the K1 control subgroup (p<0.05). The number of teeth filled or with carious lesions was the highest in the K1 control subgroup. It also has to be emphasized that in patients with type 1 controlled diabetes the DMF/T, mniejszą liczbę zębów wypełnionych, a różnice te były istotne statystycznie w stosunku do grupy kontrolnej (p<0,001). Natomiast nie zauważono statystycznie istotnych różnic w wartości wskaźników PUW/Z i jego składowych pomiędzy pacjentami chorującymi na cukrzycę typu 1 i osobami zdrowymi. W grupie chorych na cukrzycę typu 1 wartości obu wskaźników PUW były niższe (różnice były statystycznie istotne względem pacjentów z grupy C2) oraz niższa liczba zębów z próchnicą i zębów usuniętych. Kolejna analiza dotyczyła intensywności próchnicy w zależności od poziomu hemoglobiny glikozylowanej w krwi i typu choroby (tab. 3). U chorych z poziomem HbA1c poniżej 8,5% stwierdzono, że wartości PUW/Z i PUW/P były wyższe u pacjentów z cukrzycą typu 2 (podgrupa A2), a niższe u chorych z cukrzycą typu 1 (podgrupa A1), zaś istotne statystycznie różnice wystąpiły pomiędzy podgrupą A1 i A2 oraz A1 i K1- grupą kontrolną (p<0,05). Pacjenci z cukrzycą typu 2 (podgrupa A2) mieli istotnie wyższą liczbę zębów usuniętych w stosunku do chorych z cukrzycą typu 1 (p<0,001), jak i do podgrupy kontrolnej K1 (p<0,05). Z kolei liczba zębów wypełnio- 14

7 2011, 64, 1-2 Diabetics and dental caries T a b l e 3. Intensity of coronal and root caries in type 1 and 2 diabetic patients as related to the level of glycated hemoglobin Subgroup Index Subgroups of patients adequate control of the disease (HbA1c 8,5%) A1 (n=14) A2 (n=28) K1 (n=40) Significant differences between groups ± SD ± SD ± SD A1 vs.a2 A1 vs.k1 A2vs.K1 DMFT p=0.04 p=0.04 NS D/T NS NS NS M/T p=0.005 NS p=0.02 F/T NS NS p=0.04 DMF/S p=0.01 p=0.05 NS Subgroup Index Subgroups of patients with poor control of the disease (HbA1c >8,5%) B1 (n=20) B2 (n=31) K2 (n=49) Significant differences between groups ± SD ± SD ± SD B1 vs.b2 B1vs.K2 B2 vs.k2 DMFT p=0.005 NS NS D/T NS NS NS M/T p=0.001 NS p=0.001 F/T NS NS NS DMF/S p=0.001 NS p=0.003 A1 type 1 diabetics and HbA1c 8.5% level, A2 type 2 diabetics and HbA1c 8.5% level, K1 control group subjects, B1 type 1 diabetics and HbA1c >8.5% level, B2 type 2 diabetics and HbA1c >8.5% level, K2 control group subjects, arithmetic mean, SD standard deviation, NS differences statistically not significant p>0.05. DMF/S, D/T, M/T values were lower than in the other groups. In subgroups with patients whose glycated hemoglobin level in blood was above 8.5%, DMF/T and DMF/S values were higher in type 2 diabetics (subgroup B2), and lower in patients with type 1 diabetes (subgroup B1); these differences were statistically significant (p<0.001). In type 2 diabetics, the number of teeth missing was significantly higher (p<0.001) irrespective of the HbA1c level. Caries intensity was also examined with regard to the type and the duration of illness (tab. 4). In patients in whom the disease lasted nych i z ubytkami próchnicowymi była najwyższa w podgrupie kontrolnej K1. Należy zauważyć również, że u pacjentów z wyrównaną cukrzycą typu 1 wartości PUW/Z, PUW/P, P/Z, U/Z były niższe niż w pozostałych podgrupach. W podgrupach chorych z poziomem hemoglobiny glikozylowanej we krwi powyżej 8,5% wartości PUW/Z i PUW/P były wyższe u pacjentów z cukrzycą typu 2 (podgrupa B2), a niższe u pacjentów z cukrzycą typu 1 (podgrupa B1), zaś różnice te były istotne statystycznie (p<0,001). U pacjentów z cukrzycą typu 2 niezależnie od poziomu HbA1c liczba zębów usuniętych była istotnie wyższa (p<0,001). 15

8 B. Malicka et al. J Stoma T a b l e 4. Intensity of coronal and root caries in type 1 and 2 diabetic patients as related to the duration of illness Subgroup Index Subgroups of patients with history of diabetes shorter than 10 years D1 (n=14) D2 (n=20) K3 (n=34) Significant differences between groups SD SD SD D1 vs.d2 D1vs.K3 D2vs.K3 DMF/T p=0.009 NS NS D/T NS NS NS M/T p<0.001 NS p=0.03 F/T NS NS NS DMF/S p=0.001 NS p=0.003 Subgroup Index Subgroups of patients with history of diabetes longer than 10 years E1 (n=20) E2 (n=39) K4 (n=55) Significant differences between groups SD SD SD E1vs. E2 E1vs.K4 E2vs.K4 DMF/T p=0.05 NS NS D/T NS p=0.05 NS M/T p=0.02 NS p<0.001 F/T NS NS p<0.001 DMF/S p=0.01 NS NS D1 patients with history of type 1 diabetes longer than 10 years, D2 patients with history of type 2 diabetes longer than 10 years, K3 control group subjects, E1 patients with history of type 1 diabetes shorter than 10 years, E2 patients with history of type 2 diabetes shorter than 10 years, K4 control group subjects, arithmetic mean, SD standard deviation, NS differences statistically not significant, p>0.05 shorter than 10 years the DMF/T and DMF/ S indices values were significantly higher (p<0.01) in patients with type 2 diabetes than in type 1 (subgroup D1). In type 2 diabetics the highest number of teeth removed was also reported, significantly more than that in type 1 diabetics (p<0.001) and the K3 control subgroup (p<0.05). However, the number of decayed teeth was higher in the K3 control subgroup. In type 1 diabetics (subgroup D1) the number of teeth filled was only slightly higher. In subgroups of patients who had diabetes for longer than 10 years the DMF/T and DMF/S indices values were higher in type Intensywność próchnicy rozpatrywano również w zależności od typu i czasu trwania choroby (tab. 4). U chorujących krócej niż 10 lat wartości wskaźników PUW/Z i PUW/P były istotnie wyższe (p<0,01) u pacjentów z cukrzycą typu 2 (podgrupa D2), a niższe u pacjentów z cukrzycą typu 1 (podgrupa D1). U chorych z cukrzycą typu 2 stwierdzono również największą liczbę zębów usuniętych, istotnie więcej niż u osób z cukrzycą typu 1 (p<0,001) i w podgrupie kontrolnej K3 (p<0,05). Natomiast liczba zębów z ubytkami próchnicowymi była wyższa w podgrupie kontrolnej K3. U osób z cukrzycą typu 1 (w podgrupie D1) zaobserwo- 16

9 2011, 64, 1-2 Diabetics and dental caries 2 diabetics (subgroup E2), and lower in type 1 diabetics (subgroup E1); these differences were statistically significant (p<0.05). Type 2 diabetics had a significantly higher number of teeth removed (p<0.05) than in the remaining subgroups. The K4 control subgroup patients had the highest number of decayed and filled teeth. The D/T values were statistically significantly different between type 2 diabetics (subgroup E2) and the K4 control (p<0.05). The same applied to F/T values of type 1 diabetics (subgroup E1) and the K4 control (p<0.001) Caries intensity was also examined in relation to the level of control and the duration of the disease irrespective of its type. All subjects were divided into two subgroups according to the HbA1C level: G1 (HbA1c 8.5%) and G2 (HbA1c>8.5%). While analyzing DMF/T and DMF/S indices values in the G1 and G2 subgroups it was noted that they were higher in the G2 subgroup. The same subgroup also had a slightly higher number of teeth missing or filled (fig. 1). As for the duration of the disease, the patients were subdivided into H1 (shorter than 10 years) and H2 (longer than 10 years) irrespective of the type of diabetes. It was found that DMF/T, DMF/S and D/T indices values were higher in patients who suffered from diabetes for a longer period (H2 subgroup), whereas in the subgroup of patients with shorter history of diabetes the number of decayed and filled teeth was higher. The differences between D/T and M/T parameters were statistically significant (fig. 2). Discussion There is a difference of opinion in literature concerning the incidence of caries among diabetics. It is connected with the complexity wano nieznacznie więcej zębów z wypełnieniami. W podgrupach pacjentów chorujących na cukrzycę dłużej niż 10 lat wartość wskaźników PUW/Z i PUW/P również były wyższe u chorych z cukrzycą typu 2 (podgrupa E2), a niższe u osób z cukrzyca typu 1 (podgrupa E1), zaś różnice te były istotne statystycznie (p<0,05). U pacjentów chorujących na cukrzycę typu 2 zaobserwowano istotnie większą liczbę zębów usuniętych (p<0,05) niż w pozostałych podgrupach. W podgrupie kontrolnej K4 zaobserwowano najwięcej zębów z próchnicą i z wypełnieniami. Istotne statystycznie były różnice w wartościach P/Z między pacjentami z cukrzycą typu 2 (podgrupa E2) a podgrupą kontrolną K4 (p<0,05) oraz W/Z między osobami z cukrzycą typu 1 ( podgrupa E1) i podgrupą kontrolną K4 (p<0,001) Intensywność próchnicy zębów była również analizowana w zależności od stopnia wyrównania oraz od czasu trwania choroby, niezależnie od typu cukrzycy. Wszyscy chorzy zostali podzieleni w zależności od poziomu HbA1C na dwie podgrupy G1 (HbA1c 8,5%) i G2 (HbA1c>8,5%). Dokonując oceny wartość PUW/Z i PUW/P w podgrupach G1 i G2 stwierdzono, że były one wyższe w podgrupie G2. W podgrupie G2 zaobserwowano również nieco wyższą liczbę zębów usuniętych i wypełnionych (Fig. 1). Chorych niezależnie od typu cukrzycy podzielono również w zależności od czasu trwania choroby na podgrupy H1 (chorujących krócej niż 10 lat) i H2 (chorujących dłużej niż 10 lat). Stwierdzono, że wartości wskaźników PUW/Z, PUW/P i U/Z były wyższe u pacjentów dłużej chorujących na cukrzycę (podgrupa H2), natomiast w podgrupie osób krócej chorujących stwierdzono wyższą liczbę zębów wypełnionych i z ubytkami próchnicowymi. Różnice w wartościach parametrów P/Z i U/Z były istotne statystycznie (Fig. 2). 17

10 B. Malicka et al. J Stoma Fig. 1. Intensity of coronal and root caries in patients as related to diabetic control, irrespective of the type of the disease (G1 type 1 and 2 diabetics and HbA1c 8.5% level, G2 type 1 and 2 diabetics and HbA1c >8.5% level, NS differences statistically not significant (p>0.05). Intensywność próchnicy korony i korzenia zęba u pacjentów w zależności od stopnia wyrównania choroby i niezależnie od typu cukrzycy (G1- pacjenci z cukrzycą typu 1 i 2 oraz poziomem HbA1c 8,5%, G2- pacjenci z cukrzycą typu 1 i 2 oraz poziomem HbA1c >8,5%, NS- różnice nieistotne statystycznie p>0,05). of the etiopathogenesis of the carious process and the need to consider a variety of factors connected with the course of the disease as affecting the development of carious lesions. On the one hand, patients with diabetes should have noncariogenic dietary habits, being obliged to eliminate carbohydrates from their diet; they also have to take their food at regular hours and in small quantities. Moreover, they are aware of the risks if they failed to follow their dietary recommendations. On the other hand, however, there are some specific characteristics connected with the progress of diabetes that predispose to caries. It has been confirmed that diabetics have pathologies with regard to their salivary glands resulting in diminished secretion of saliva. Also, increased concentration of glucose in blood and saliva combined with alterations Fig. 2. Intensity of coronal and root caries in patients as related to duration of the disease, irrespective of the type of the disease (H1 type 1 and 2 diabetics with history of diabetes shorter than 10 years, H2 type 1 and 2 diabetics with history of diabetes longer than 10 years, NS differences statistically not significant, p>0.05). Intensywność próchnicy korony i korzenia zęba u pacjentów w zależności od czasu trwania choroby i niezależnie od typu cukrzycy (H1- pacjenci z cukrzycą typu 1 i 2 oraz chorujący krócej niż 10 lat, H2- pacjenci z cukrzycą typu 1 i 2 oraz chorujący dłużej niż 10 lat, NS- różnice nieistotne statystycznie, p>0,05). Omówienie wyników i dyskusja Brak jest zgodności w piśmiennictwie dotyczących zapadalności pacjentów z cukrzycą na próchnicę. Związane jest to ze złożoną etiopatogenezą procesu próchnicowego i koniecznością uwzględnienia różnych czynników związanych z przebiegiem cukrzycy, wpływających na rozwój zmian próchnicowych. Z jednej strony pacjenci z cukrzycą powinni mieć niekariogenne nawyki żywieniowe, gdyż są zobligowani do wyeliminowania ze swojej diety węglowodanów, a także muszą spożywać pokarmy regularnie o ustalonych porach i w małych ilościach. Dodatkowo są oni świadomi zagrożeń jakie płyną z nie stosowania się do zaleceń dietetycznych. Z drugiej jednak strony pewne zmiany związane z przebiegiem cukrzycy predysponują do rozwoju 18

11 2011, 64, 1-2 Diabetics and dental caries within bacterial microflora may affect the carious process However, some authors have not reported the increased incidence of caries among diabetics, nor have they noted any differences in the intensity of caries among diabetics and healthy individuals Bacic et al., 21 who examined adult patients with type 1 and 2 diabetes, did not report statistically significant differences in the DMF value between healthy and sick individuals. There was no significant difference in the number of teeth filled, either. However, sick patients had a significantly higher number of teeth missing due to caries. When they compared diabetic patients with regard to the type of the disease the reported a significantly higher number of teeth missing in type 2 diabetics, and a significantly higher number of teeth filled in type 1 diabetics. Moor et al. 16 examined the degree of coronal and root caries in type 1 adult diabetics. They reported significantly higher DMF/ S values and a significantly higher number of teeth missing than in healthy individuals. However, the DF/S and D/S components in patients with diabetes were statistically insignificantly higher. They also noted that elderly women with diabetic nephropathy had a higher incidence of coronal caries; they also observed that increased concentration of glucose in saliva, patient s age and periodontal disease are predisposing factors in the development of root caries. Bakhshandeh et al. 22 studied the influence of a variety of factors (age, education, type of diabetes, duration of the disease, the HbA1c level, presence of diabetic complications) on caries intensity. Contrary to our studies, they did not report significant differences in the DMF values among type 1 and type 2 diabetic patients; they noted, however, that in patients with a long history of diabetes and poor diapróchnicy. U chorych z cukrzycą stwierdzono patologiczne zmiany w obrębie gruczołów ślinowych, powodujące zmniejszone wydzielanie śliny. Ponadto wzrost stężenia glukozy we krwi i ślinie przy równoczesnych zmianach w składzie flory bakteryjnej, może wpływać na przebieg procesu próchnicowego Jednakże niektórzy autorzy nie stwierdzili wzrostu częstości próchnicy u pacjentów z cukrzycą, ani też nie zanotowali różnic w intensywności próchnicy między pacjentami z cukrzycą a pacjentami zdrowymi Bacic i wsp. 21 badając dorosłych pacjentów z cukrzycą typu 1 i 2 nie stwierdzili istotnych statystycznie różnic w wartościach PUW między chorymi i zdrowymi, nie zaobserwowali istotnej różnicy w liczbie zębów wypełnionych, natomiast zanotowali u chorych istotnie wyższą liczbę zębów usuniętych z powodu próchnicy. Porównując chorych w zależności od typu cukrzycy, stwierdzili istotnie większą liczbę zębów usuniętych u pacjentów z cukrzycą typu 2 i istotnie większą liczbę zębów z wypełnieniami u pacjentów z cukrzycą typu 1. Moor i wsp. 16 zbadali poziom próchnicy korony i korzenia dorosłych pacjentów z cukrzyca typu 1. Odnotowali istotnie wyższe wartości PUW/P i istotnie wyższą liczbę zębów usuniętych niż u osób zdrowych. Natomiast wartości składowych PW/P i P/P u pacjentów z cukrzycą były nieistotnie statystycznie wyższe. Zaobserwowali także większą zachorowalność na próchnicę korony zęba starszych kobiet z nefropatią cukrzycową, ponadto stwierdzili, że wzrost stężenia glukozy w ślinie, wiek i choroby przyzębia predysponowały do rozwoju próchnicy korzenia. Bakhshandeh i wsp. 22 rozpatrywali wpływ różnych czynników (wiek, poziom wykształcenia, typ cukrzycy, czas trwania choroby, poziom HbA1c, obecność powikłań cukrzyc) na intensywność choroby próchnicowej. Przeciwnie 19

12 B. Malicka et al. J Stoma betic control, especially with the HbA1c value above 8.5%, the number of teeth missing and the DMF index rise, while in patients with diabetic complications the number of teeth missing or decayed also rises. These correlations were more clearly marked in males than in females. Syrjala et al., 23 likewise in this paper, did not confirm a direct relationship between poor diabetic control (HbA1c >8.5%) and the increased incidence of caries; they noted, however, that the level of control is a mediating factor, and has an influence on changing saliva composition that can predispose to caries. In patients with poor control of the disease a significantly higher Streptoccocus mutans and Lactobacillus titre was reported resulting in the increased number of dental surfaces affected by caries, in comparison with patients whose HbA1c level was <8.5%. Our own research has revealed that the value of DMF/T was higher in patients with type 2 diabetes as compared with type 1 diabetics, or healthy subjects. Similar correlation was observed in subgroups of patients with type 2 diabetes irrespective of the level of glycated hemoglobin or the duration of the disease. In patients with type 1 diabetes the DMF/T index value was lower in all examined subgroups than in type 2 diabetics or healthy individuals. It is to be stressed that in all analyses the DMF/T index value was significantly lower in type 1 than in type 2 diabetics. Statistically significant differences in relation to healthy individuals were confirmed only in type 2 diabetics (C2 group) where the DMF/T index value was significantly higher, and in the subgroup of patients with type 1 diabetes and good control the DMF/T index value was significantly lower than in the control group. When all the patients were analysed irrespective of the type of the disease no staniż w naszych badaniach, nie stwierdzili istotnych różnic w wartościach PUW między pacjentami chorującymi na 1 lub 2 typ cukrzycy, natomiast zauważyli, że u pacjentów długo chorujących z nieprawidłowym wyrównaniem choroby, szczególnie przy wzroście wartości HbA1c powyżej 8,5%, wzrasta liczba zębów usuniętych oraz wartość PUW, natomiast u chorych z powikłaniami cukrzycy wzrasta zarówno liczba zębów usuniętych, jak i liczba zębów niewypełnionych z próchnicą. Zależności te były mocniej zaznaczone u mężczyzn niż u kobiet. Syrjala i wsp., 23 podobnie jak w niniejszej pracy, nie stwierdzili bezpośredniego związku między nieprawidłowym wyrównaniem cukrzycy (HbA1c >8,5%) a wzrostem zachorowań na próchnicę, natomiast zaobserwowali, że stopień wyrównania choroby jest czynnikiem modyfikującym i ma wpływ na zmianę składu śliny, które mogą zwiększać podatność na próchnicę. U pacjentów z nieprawidłowym wyrównaniem choroby stwierdzono istotnie wyższe miano Streptoccocus mutans i Lactobacillus, powodujące wzrost liczby powierzchni zębów dotkniętych przez próchnicę, w porównaniu z pacjentami z poziomem HbA1c < 8,5%. W badaniach własnych stwierdzono, że wartość PUW/Z była wyższa u pacjentów z cukrzycą typu 2 w odniesieniu do pacjentów z cukrzycą typu 1, jak i osób zdrowych. Podobne zależności zaobserwowano w podgrupach pacjentów z cukrzycą typu 2 niezależnie od poziomu hemoglobiny glikozylowanej oraz czasu trwania choroby. Natomiast u pacjentów z cukrzycą typu 1 we wszystkich badanych podgrupach wskaźnik PUW/Z był niższy niż u osób z cukrzycą typu 2 i u osób zdrowych. Należy podkreślić, że we wszystkich analizach wartość wskaźnika PUW/Z była istotnie niższa u pacjentów z cukrzycą typu 1 niż u osób 20

13 2011, 64, 1-2 Diabetics and dental caries tistically significant differences in the DMF/ T index value were observed in subgroups that differed in the control level and the duration of the disease. Similarly, no statistically significant differences in the number of teeth with active caries occurring in type 1 and type 2 diabetics were confirmed as related to the type, control level, and the duration of the disease. In all the analyses the highest number of teeth with unfilled carious lesions was reported in healthy subjects but these differences were statistically insignificant. Only in the type 1 subgroup of diabetic patients whose history of the disease was longer than 10 years was the D/T index value significantly lower than in healthy individuals. The highest number of teeth missing was reported in patients with type 2 diabetes in all the examined subgroups. The number of teeth missing was significantly higher in type 2 diabetics as compared with type 1 patients; identical correlation was confirmed in subgroups of patients with proper or poor control of the disease, and also in patients in whom the duration of the disease varied. The number of teeth filled was the highest in healthy subjects in all the analyses, with the exception of D1 subgroup type 1 diabetics whose history of the disease was shorter than 10 years where the highest F/ T index value was noted. In type 2 diabetics the F/T index value was statistically significantly lower as compared with healthy individuals; similar correlation was confirmed in patients with HbA1c<=8.5% level and in patients whose history of the disease was longer than 10 years. Hintao et al. 14 assessed the impact of diabetes on the development of caries as related to its localization (on the crown s surface or the root); they also attempted to define factors which additionally accelerate and facilitate the development of carious lesions. They are in z cukrzycą typu 2. Istotne statystycznie różnice w odniesieniu do osób zdrowych stwierdzono jedynie w grupie pacjentów chorujących na cukrzycę typu 2 (grupa C2) - wartość PUW/Z była istotnie wyższa oraz w podgrupie pacjentów z cukrzycą typu 1 z prawidłową kontrolą choroby, gdzie wartość PUW/Z była istotnie niższa niż w grupie kontrolnej. Rozpatrując chorych łącznie niezależnie od typu cukrzycy nie zaobserwowano istotnych statystycznie różnic w wartościach PUW/Z w podgrupach o różniących się stopniem wyrównania i czasem trwania choroby. Nie stwierdzono również statystycznie istotnych różnic w liczbie zębów z próchnicą aktywną, występujących u pacjentów z cukrzycą typu 1 i 2 w zależności od typu, stopnia kontroli i czasu trwania choroby. We wszystkich analizach największą liczbę zębów z ubytkami próchnicowymi niewypełnionymi zaobserwowano u osób zdrowych, ale różnice te nie były istotne statycznie jedynie w podgrupie pacjentów chorujących na cukrzycę typu 1 ponad 10 lat wartość P/Z była istotnie mniejsza, niż u osób zdrowych. Natomiast największą liczbę zębów usuniętych stwierdzono u pacjentów z cukrzyca typu 2 we wszystkich badanych podgrupach. Liczba zębów usuniętych była istotnie wyższa u chorych z cukrzycą typu 2 względem osób z cukrzycą typu 1 i takie same zależności stwierdzono w podgrupach z wyrównaną i niewyrównaną chorobą a także u osób z różnym czasem jej trwania. Liczba zębów z wypełnieniami najwyższa była u pacjentów zdrowych względem osób chorych we wszystkich analizach, oprócz podgrupy D1 pacjentów z cukrzycą typu 1 chorujących krócej niż 10 lat, gdzie zanotowano najwyższą wartość W/Z. U pacjentów z cukrzycą typu 2 wartość W/Z była istotnie statystycznie niższa względem osób zdrowych. Podobne zależności stwierdzono u 21

14 B. Malicka et al. J Stoma line with this paper in observing significantly increased susceptibility to root caries in type 2 diabetics probably due to the increased incidence of gum recession which favours the development of cemental caries. These patients had a lower ph of saliva, lower salivary buffer content, higher Plaque Index and higher level of S.mutans and Lactobacilli which also affect the development of caries. Hintao et al. 14 did not confirm that factors such as the duration of the disease and HbA1c >8.5% level had any influence on susceptibility to caries. When Hintao et al. 24 examined the microbiological profile of supra- and subgingival plaque in patients with type 2 diabetes and its influence on the development of caries, they reported the increased level of glucose in the blood is accompanied by the increased concentration of glucose in saliva and gingival fluid resulting in the rise of the number of oral acidogenic bacteria. It constitutes an important risk factor for caries (heightened metabolism of glucose by plaque bacteria and secretion of large amounts of acids may initially contribute to the process of surface enamel demineralization, and then to carious lesion cavitation). These authors also reported a significantly higher number of dental root surfaces either filled or with carious lesions as compared with healthy individuals; they did not observe any differences with regard to the number of surfaces affected by the carious process in the coronal area. They also noted significant differences in supragingival plaque composition. Diabetic patients had increased levels of Treponema denticola, Prevotella nigrescens, Streptococcus sanguinis, Streptococcus oralis and Streptococcus intermedium. They also stated that root caries is connected with the increased number of Streprococcus mutant, Lactobacillus and Candida albicans in saliva, as well as with Streptococcus mutant in subpacjentów z poziomem HbA1c 8,5% i osób chorujących ponad 10 lat. Hintao i wsp. 14 oceniali wpływ cukrzycy na rozwój próchnicy w zależności od jej lokalizacji (na powierzchni korony i korzenia zęba), a także próbowali określić czynniki, które dodatkowo przyspieszają i ułatwiają rozwój zmian próchnicowych. Zaobserwowali, podobnie jak w niniejszej pracy, istotnie zwiększoną podatność na próchnicę korzenia u pacjentów z cukrzycą typu 2, prawdopodobnie spowodowaną zwiększoną częstością występowania recesji dziąseł, która sprzyjała rozwojowi próchnicy cementu. Ponadto u tych chorych występowało niższe ph śliny, zmniejszona pojemność buforowa śliny, wyższy wskaźnik płytki PI (Plaque Index) oraz wyższy poziom bakterii S.mutans i Lactobacilli, które także wpływają na rozwój próchnicy. Hintao i wsp. 14 nie zaobserwowali wpływu takich czynników jak: czas trwania choroby i poziom HbA1c >8,5% na zwiększoną podatność na próchnicę. Z kolei Hintao i wsp. 24 badając mikrobiologiczny profil płytki nad i poddziąsłowej u pacjentów z cukrzycą typu 2 i jej wpływ na rozwój próchnicy stwierdzili, że podwyższonemu poziomowi glukozy w krwi towarzyszy wzrost stężenia glukozy w ślinie i w płynie dziąsłowym, powodując wzrost liczby bakterii kwasotwórczych w jamie ustnej, co stanowi ważny czynnik ryzyka rozwoju próchnicy (wzmożona przemiana glukozy przez bakterie zgromadzone w płytce z wytworzeniem dużej ilości kwasów może być przyczyną początkowo demineralizacji powierzchni szkliwa a następnie powstawania ubytków próchnicowych). Autorzy ci stwierdzili również istotnie większą liczbę powierzchni korzeni zębów wypełnionych lub z ubytkami próchnicowymi w stosunku do pacjentów zdrowych. Nie zaobserwowali zaś różnic odnośnie liczby powierzchni dotkniętych procesem próchnicowym w obrę- 22

15 2011, 64, 1-2 Diabetics and dental caries gingival plaque. Lactobacillus and Candida albicans in saliva are related to coronal caries. It has to be remembered that Candida albicans may be a factor in the development of cementum caries due to its strong acidogenic activity initiating the demineralization process on dental surfaces. 24 Conclusion Even though noncariogenic dietary habits and a healthy lifestyle are recommended to patients with diabetes, they are at risk of caries. Therefore, a personalized caries prophylaxis programme should cover this group of patients with particular emphasis on prevention of root caries. bie korony zębów. Ponadto zanotowali istotne różnice w składzie płytki naddziąsłowej. U pacjentów z cukrzycą w płytce nadziąsłowej stwierdzili większą liczbę drobnoustrojów Treponema denticola, Prevotella nigrescens, Streptococcus sanguinis, Streptococcus oralis i Streptococcus intermedium. Stwierdzili również, że próchnica korzenia zęba związana jest ze wzrostem liczby Streprococcus mutant, Lactobacillus oraz Candida albicans w ślinie oraz Streptococcus mutant w płytce poddziąsłowej, natomiast próchnica korony zęba z Lactobacillus i Candida albicans w ślinie. Autorzy zwracają uwagę, że Candida albicans może być czynnikiem rozwoju próchnicy cementu, ponieważ ma silnie kwasotwórcze działanie, przez co może inicjować proces demineralizacje powierzchni zębów. 24 Podsumowanie Pomimo zalecanych niekariogennych nawyków żywieniowych i uregulowanego trybu życia, pacjenci z cukrzycą są narażeni na rozwój próchnicy, dlatego powinni być objęci indywidualnym programem profilaktycznym, ze szczególnym uwzględnieniem zapobiegania rozwojowi próchnicy korzenia. References 1. Bernas M: Kryteria i metody rozpoznawania cukrzycy ukierunkowane na zapobieganie powikłaniom. Med Metab 2005, 9, 2: Borodako A: Klasyfikacja i rozpoznawanie cukrzycy. Terapia 2007, 15, 5: Górczyńska-Kosiorz S, Grzeszczak W, Mazur B: Klasyfikacja cukrzycy z uwzględnieniem podłoża genetycznego a badania laboratoryjne przydatne do rozpoznania zaburzeń przemiany węglowodanów. Diabetol Dośw Klin 2005, 5, 4: Sieradzki J: Kryteria wyrównania cukrzycy. Terapia 2007, 15, 5: Solnica B: Standaryzacja i kontrola jakości oznaczeń hemoglobiny glikowanej. Bad Diagn 2001, 7, 10: Grossi SG, Genco RJ: Periodontal disease and diabetes mellitus: a two-way relationship. Ann Periodontol 1998, 3, 1: Taylor GW, Borgnakk WS: Periodontal disease: associations with diabetes, glycemic control and complications. Oral Diseases 2008, 14: Taylor GW: The effects of periodontal treatment on diabetes. J Am Dent Assoc 2003, 134:

16 B. Malicka et al. J Stoma 9. Dodds M, Chih-Ko Yehand, Johnson D: Salivary alterations in type 2 (non-insulin-dependent) diabetes mellitus and hypertension. Community Dent Oral Epidemiol 2000, 28: Dodds M, Dodds AP: Effects of glycemic control on saliva flow rates and protein composition in non-insulin-dependent diabetes mellitus. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 1997, 83: Goncalves RHP, Toscano ME, Zaia JE, Mendes GMJS: Species diversity of 2006, 162: Moore P, Guggenheimer J, Etzel K, Weyant J, Orchard T: Type 1 diabetes mellitus, xerostomia, and salivary flow rates. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2001, 92: Miralles L, Silvestre FJ, Hernández-Mijares A, Bautista D, Llambés F, Grau D, Dental caries in type 1 diabetics: influence of systemic factors of the disease upon the development of dental caries. Med Oral Patol Oral Cir Bucal 2006, 11: Hintao J, Teanpaisan R, Chongsuvivatwong V, Dahlen G, Rattarasarn C: Root surface and coronal caries in adults with type 2 diabetes mellitus. Community Dent Oral Epidemiol 2007, 35: Karjalainen KM, Knuuttila ML, Kaar ML: Salivaryfactors in children and adolescents with insulin dependent diabetes mellitus. Pediatr Dent 1996, 18: Moore PA, Weyant RJ, Etzel KR, Guggenheimer J, Mongelluzzo MB, Myers DE, Rossie K, Hubar H, Block HM, Orchard T: Type 1 diabetes mellitus and oral health: assessment of coronal and root caries. Community Dent Oral Epidemiol 2001, 29: Tenovuo J, Alanen P, Larjava H, Viikari J, Lehtonen OP: Oral health of patients with insulin-dependent diabetes mellitus. Scand J Dent Res 1986, 94, 3: Collin HL, Uusitupa M, Niskanen L, Koivisto AM, Markkanen H, Meurman JH: Caries in patients with non-insulin-dependent diabetes mellitus. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 1998, 85: Lin BP, Taylor GW, Allen DJ, Ship JA, Dental Karies in older adults with diabetes mellitus. Spec Care Dentist 1999, 19: Narhi TO, Meurman JH, Odont D, Ainamo A, Tilvis R: Oral health in the elderly with non insulin dependent diabetes mellitus. Spec Care Dentist 1996, 16: Bacic M, Ciglar I, Granic M, Plancak D, Sutalo J: Dental status in a group of adult diabetic patients. Community Dent Oral Epidemiol 1989, 17: Bakhshandeh S, Murtomaa H, Vehkalahti MM, Mofid R: Dental Findings in Diabetic Adults. Caries Res 2008, 42: Syrjala AMH, Niskanen CM, Ylostalo P, Knuuttila MLE: Metabolic control as a modifier of the association between salivary factors and dental caries among diabetic patients. Caries Research; 2003, 37: Hintao J, Teanpaisan R, Chongsuvivatwong V, Ratarasan C, Dahlen G: The microbiological profiles of saliva, supragingival and subgingival plaque and dental caries in adults with and without type 2 diabetes mellitus. Oral Microbiol Immunol 2007, 22: Adress: Wrocław, ul. Krakowska 26 Tel./Fax: malickabarbara@o2.pl Paper received 24 October 2010 Accepted 19 January