Spis treści Contents

Transkrypt

1 nr 2 (9) 2007 r. Spis treści Contents Marek Łodziński Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru... 3 Geotouristic attractions of the southern part of Madagascar Piotr Migoń Zjawiska krasowe parku narodowego Gunung Mulu (Borneo) i ich udostępnienie turystyczne Karst of the Gunung Mulu National Park (Borneo) and the management of tourist movement Pavol Rybár, Marián Lichner Banská Štiavnica the Crown Jewel among the Slovak Mining Cities...35 Bańska Szczawnica (Banská Štiavnica) perła w koronie wśród miast górniczych na Słowacji Katarzyna Kozina, Ewa Małgorzata Welc Skamieniały Las na Lesbos unikatowy geopark i jego wpływ na zrównoważony rozwój obszarów wiejskich...47 Petrified Forest of Lesvos a unique geopark and its impact on sustainable development of the rural areas. Jarosław Majka Roadside Geology of... czyli jak najłatwiej zwiedzać geoturystyczne atrakcje Ameryki Północnej...61 Roadside Geology of... how to easy visit the geoturist sights of Northern America

2 (Geoturism) jest czasopismem naukowym Stowarzyszenia Naukowego im. Stanisława Staszica, wydawanym wspólnie z Wydziałem Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademii Górniczo-Hutniczej, ukazującym się jako kwartalnik w kolejnych zeszytach. adres owy: redakcja@geoturystyka.pl Redaguje zespół w składzie: Tadeusz Słomka (redaktor naczelny), Marek Doktor (sekretarz), Mariusz Szelerewicz (redaktor techniczny), Jan Golonka, Andrzej Joniec, Alicja Kicińska, Wojciech Mayer, Paweł Różycki, Elżbieta Słomka Rada Redakcyjna: Tadeusz Burzyński, Janusz Dąbrowski, Henryk Jacek Jezierski, Anna Nowakowska, Krystian Probierz, Pavol Rybar, Tadeusz Słomka, Antoni Tajduś, Janusz Zdebski Adres Redakcji: Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Katedra Geologii Ogólnej, Ochrony Środowiska i Geoturystyki; al. Mickiewicza 30, Kraków Na ten adres należy wysyłać rękopisy, korekty i wszelką korespondencje dotyczącą redagowania pisma. Skład i łamanie: Firma Rysunkowa Szelerewicz, Druk: Drukarnia Leyko Wydano ze środków Stowarzyszenia Naukowego im. Stanisława Staszica z pomocą finansową Rektora Akademii Górniczo-Hutniczej i Wydziału Geologii Geofizyki i Ochrony Środowiska Copyright by Stowarzyszenie Naukowe im. Stanisława Staszica, Kraków 2007 PL ISSN Nakład 1000 egz.

3 Geoturystyka 2 (9) 2007: 3-22 Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru Geotouristic attractions of the southern part of Madagascar Marek Łodziński Katedra Geologii Ogólnej, Ochrony Środowiska i Geoturystyki, Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza, al. Mickiewicza 30, Kraków; Marek.Lodzinski@agh.edu.pl Tanzania Mozambik Toliara Madagaskar Antananarivo Fianarantsoa Wstęp Pierwsze skojarzenia z Madagaskarem są zarówno pozytywne, jak i negatywne. Wyspa kojarzona jest z endemitami roślin i zwierząt (m.in. baobabami (Fig. 1), barwnymi kameleonami (Fig. 2), łagodnymi lemurami (Fig. 3), kamieniami szlachetnymi (Fig. 4) (złoża wszystkich najcenniejszych, za wyjątkiem diamentów, jak: szafiry, rubiny, szmaragdy, akwamaryny, chryzoberyle i topazy), cennymi przyprawami (m.in. Treść: Artykuł przedstawia krótki opis południowej części Madagaskaru (prowincje Toliara, Fianarantsoa). Opisano w nim wybrane atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru, które obok przyrody ożywionej są największym skarbem tego kraju m.in. takie jak: półwysep Lokaro z granitowymi formami skalnymi, będącymi przykładem niszczącej działalności morza i wietrzenia w klimacie tropikalnym, klifowe wybrzeże zbudowane z wapieni trzeciorzędowych w Rezerwacie Specjalnym De Cap Sainte Marie & Faux Cap, formacje grupy Sakoa w Rezerwacie Specjalnym De Bezaha Mahafaly, rejon górniczy wydobycia kamieni szlachetnych w okolicach miast Ilakaka i Sakaraha, formy skalne w piaskowcach gondwańskiej formacji Karoo zachowane w Parku Narodowym De I`Isalo, granitoidowe iglice i kopuły tzw. inselbergi na wysokogórskim płaskowyżu w centrum wyspy w Parku Narodowym d`andringitra oraz w masywie Tsaranoro, jak również kopalnie kwarcu w masywie Itremo. Wymienione obiekty geologiczne przyczyniają się do rozwoju turystyki w tej części świata. Słowa kluczowe: Madagaskar, Toliara, Fianarantsoa, flora i fauna, geologia, atrakcje geoturystyczne Abstract: The following paper is a brief description of the southern part of Madagascar (Toliara and Fianarantsoa provinces). Geotouristic attractions are described, which, together with animated nature, are the true treasures of the island. These are: the Lokaro Peninsula with granite rocks left after combined action of sea-coast erosion and tropical weathering, cliff coast composed of Tertiary limestones in the Special Nature Reserve De Cap Sainte Marie & Faux Cap, rock formations of the Sakoa Group in Special Nature Reserve De Bezaha Mahafaly, precious stones mining district in the vicinity of Ilakaka and Sakaraha towns, erosional forms curved in Gondwana s Karoo Formation sandstones preserved in the De I`Isalo National Park, granitoid inselbergs in the highland plain of the d`andringitra National Park located in the center of the Island and in the Tsaranoro Massif as well as quartz mines in the Itremo Massif. These geotouristic sites contribute significantly to the development of tourist industry in Madagascar. Key words: Madagascar, Toliara, Fianarantsoa, flora and fauna, geology, geotouristic attractions Fig. 1. W koronach drzew baobabów żyją lemury, a ptaki zakładają gniazda, fot. K. Dembicz Baobabs treetops are settled by lemurs and birds, phot. K. Dembicz Fig. 2. Kameleon symbol Madagaskaru, fot. K. Dembicz Chameleon the symbol of Madagascar, phot. K. Dembicz

4 Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru Fig. 4 Płytki z zonalnych turmalinów. Pegmatyt Anjanabonoina koło Betafo, prowincja Antananarivo, środkowy Madagaskar. Coll. i Fot. Tow. Geol. Spirifer Plates of zonal tourmaline from the Anjanabonoina pegmatite near Betafo, Antananarivo province, central Madagascar. Collection of the Spirifer Geol. Soc. Fig. 3. Lemur catta, z charakterystycznym, paskowanym ogonem, fot. K. Dembicz Lemur catta with characteristic, stripped tail, phot. K. Dembicz wanilia, goździki, cynamon, szafran i pieprz), ale także z chorobami (siedliska trądu, malarii i dengi). Madagaskar zwany jest wyspą lemurów, gdyż zamieszkuje go prawie 50 gatunków lemurów (spotykane wyłącznie na tej wyspie), a wśród nich największy indri (Indri indri) (o wysokości do 90 cm) i najmniejszy Microcebus (wielkości myszy). Określany jest też nazwą czerwona wyspa, ze względu na aluzję do rdzawoczerwonawej barwy, która dominuje. Czerwona gleba laterytowa to nie tylko wietrzejące skały centrum wyspy (Fig. 5), ale także zawiesina niesiona przez rzeki na nizinach (Fig. 6). Jest wymarzonym terenem eksploracji dla geologa, gdyż w wielu rejonach wychodnie skał nie są pokryte zwietrzeliną i szatą roślinną. Zachodzące na wyspie procesy geologiczne m.in. erozja, wietrzenie, czy sedymentacja przebiegają tutaj w warunkach klimatu wilgotnego i ciepłego na dużo większą skalę oraz w szybszym tempie. Wreszcie duża różnorodność skał metamorficznych i magmowych oraz kompletność profili skał osadowych (głównie mezozoicznych) stanowi o wyjątkowych walorach geoturystycznych całej wyspy. Na wstępie należy podkreślić, że nie każdemu podróżnikowi wyprawa na Madagaskar spodoba się. Jest to kraj trudny do podróżowania, a turyści muszą wykazać się dobrą kondycją fizyczną i psychiczną. Dużym utrudnieniem w podróżowaniu po wyspie jest brak dróg. Te istniejące pamiętają czasy kolonialne i w wilgotnym klimacie tropikalnym są szybko niszczone. Dobrze utrzymane drogi asfaltowe prowadzą ze stolicy Antananarivo na południe do Toliary (Fig. 7 i 8), na północny-zachód do Mahajangi i na wschód do Toamasiny, a także na północy wyspy z Ambanji do Diego Suarez. Większość dróg pokryta jest laterytem, który w porze deszczowej rozmaka w błoto (Fig. 9). Jest niemożliwością objechanie wyspy dookoła samochodem, natomiast wzdłuż wybrzeży można przemieszczać się łodziami żaglowymi i motorowymi. Wewnątrz wyspy, na bardziej uczęszczanych szlakach można podróżować taksówkami, samochodami ciężarowymi i terenowymi z napędem na cztery koła. Przejechanie wyspy z północy na południe może zająć nawet kilkanaście dni w niesprzyjających warunkach pogodowych, a w porze deszczowej może być wręcz niemożliwe. Przelot tej samej trasy zajmuje kilka godzin w zależności od połączenia lotniczego z przesiadką w stolicy. Planując podróż należy pamiętać, że językiem powszechnie stosowanym na Madagaskarze w dużych miastach jest francuski (mało, kto zna angielski), a na prowincji panuje właściwie język migowy. Porozumiewanie się z miejscowymi Malgaszami jest trudne, gdyż często nie potrafią oni wyrazić odległości w kilometrach, lecz w mało precyzyjnych godzinach. Wyspiarze w mniejszych miejscowościach mają trudności w przeliczaniu starej waluty (franki malgaskie) na nową (ariary) i stąd rodzą się różne nieścisłości. W trudno dostępnych rejonach ceny wzra- Fig. 5. Czerwone lateryty na czerwonej wyspie, fot. K. Jusis Red laterites from the red island, phot. K. Jusis Fig. 6. Rzeki na nizinach niosą dużą ilość czerwonej zawiesiny z niszczenia plateau, fot. P. Ziółkowski Lowland rivers transport large amounts of red suspension originating from erosion of plateau, phot. P. Ziółkowski

5 Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru Fig. 7. Mapa poglądowa Madagaskaru z ważniejszymi miastami. Punktami oznaczono obiekty geoturystyczne opisywane w tekście: 1 półwysep Lokaro; 2 Rezerwat Specjalny De Cap Sainte Marie i przylądek Faux Cap; 3 Rezerwat Specjalny De Bezaha Mahafaly; 4 Anakao; 5 Ampanihy; 6 Ilakaka i Sakaraha; 7 aleja baobabów koło Morondavy; 8 Park Narodowy De I`Isalo; 9 Park Narodowy d`andringitra; 10 masyw Tsaranoro; 11 Ambalavao; 12 masyw Itremo Sketch map of Madagascar with most important towns. Geotouristic sites marked in the map are described in the text: 1 Lokaro Peninsula; 2 De Cap Sainte Marie Special Nature Reserve and Faux Cap Promontory; 3 De Bezaha Mahafaly Special Nature Reserve; 4 Anakao; 5 Ampanihy; 6 Ilakaka and Sakaraha; 7 baobab alley near Morondava; 8 De I`Isalo National Park; 9 d`andringitra National Park; 10 Tsaranoro Massif; 11 Ambalavao; 12 Itremo Massif Fig. 8. Droga N7 w okolicach Ambalavao, fot. K. Jusis Highway No. 7 in the vicinity of Ambalavao, phot. K. Jusis stają nawet kilkakrotnie, a woda staje się droższa od paliwa. Zapasy wody warto zabrać ze sobą wybierając się w rejony, położone z dala od uczęszczanych szlaków. Poruszanie się po wyspie utrudnia fakt, że 30 % nazw geograficznych na Madagaskarze zaczyna się na literę A, a wiele miejscowości ma tą samą nazwę. Nazwy na mapach są skomplikowane i często zbyt długie do zapamiętania. Pomocne w podróży mogą być przewodniki (Pitcher, Wright, 2004, Bradt, 2005) i książki podróżnicze (Jolly, Durrell, 1999, Eveleigh, 2001, Tyson, 2001) o Madagaskarze, podające praktyczne informacje i opisujące przygody autorów. Odwiedzając atrakcje geoturystyczne na wyspie należy pamiętać o powszechnej zasadzie na Madagaskarze: mora mora wolno, wolno, nie spiesz się, poczekaj przynajmniej minutę, bo wszystko, co zaplanujesz i tak może się przedłużyć. Przedstawione w artykule informacje i pokazane fotografie zostały zebrane i wykonane podczas dwumiesięcznej wyprawy na Madagaskar w 2006 roku. Flora i fauna Mimo braku rozwiniętej infrastruktury Madagaskar przyciąga wielu podróżników z całego świata dzięki swym walorom florystycznym, faunistycznym i geologicznym. Zróżnicowany i bogaty świat roślin i zwierząt Madagaskaru Fig. 9. Dojazd do Parku Narodowego des Tsingy de Bemaraha w porze deszczowej, fot. K. Dembicz Approaching the des Tsingy de Bemaraha National Park during wet season, phot. K. Dembicz związany jest z czynnikami klimatycznymi i geologicznymi. Występujące tutaj liczne gatunki endemitów, swoje powstanie zawdzięczają izolacji tej wyspy od stałego lądu afrykańskiego, która zaczęła się przed 165 milionami lat. Na wyspie żyje około 6000 gatunków roślin, co sprawia, że Madagaskar należy do jednych z najbardziej bioróżnorodnych miejsc na

6 Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru świecie (Attenborough, 1961, Garbutt, 1999, Jolly, Durrell, 1999, Bradt et al., 2001, De Witt, 2003, Schutz et al., 2007). Jest to 25 % wszystkich gatunków znanych na obszarze całej Afryki. Świat roślin i zwierząt, co do ilości gatunków stanowi prawie 5 % wszystkich znanych na lądzie ziemskim. Aż 96 % gatunków drzew ma charakter endemiczny. Z tego też powodu Madagaskar zwany jest przez ekologów ósmym kontynentem. Centralna część wyspy na wysokogórskim plateau ma charakter stepowy, dominują tutaj trawy, a lokalnie spotykane są lasy eukaliptusowe i aloesowe. Wiele z roślin jak np. eukaliptusy zostało sprowadzonych na Madagaskar przez kolonizatorów i współcześnie dobrze się one przystosowały do warunkach tam panujących, niejednokrotnie wypierając pierwotne gatunki. Na wyżynach na zachód od plateau dominuje sawanna, która w kierunku zachodniego wybrzeża przechodzi w las deszczowy. Wzdłuż wybrzeży, głównie na zachodnim wybrzeżu rosną lasy mangrowe. Na wschód od plateau wzdłuż wschodniego wybrzeża występują lasy deszczowe z licznymi endemitami roślin i zwierząt. Południe kraju odznacza się niewielkimi opadami, lokalnie znajdują się, więc tutaj obszary półpustynne. Bliżej wybrzeży są suche lasy z kolczastymi roślinami ( drzewo smocze (Fig. 10), Pachypodia, Euphorbia) i z kaktusami (opuncje) (Fig. 11), a blisko wybrzeży dominują wilgotne lasy tropikalne z bananowcami, palmami kokosowymi, bambusowcami, ale także z mięsożernymi dzbanecznikami (Nepenthes madagascariensis) (Fig. 12). Najbardziej typowymi dla południowego Madagaskaru roślinami są długowieczne baobaby, czyli Andasonie (Fig. 1). Żyje tutaj 6 z 8 gatunków, znanych na całym świecie. Gruba kora drzewa osłania miąższ, akumulujący wodę (nawet do litrów), co sprawia, że baobaby, jako nieliczne rośliny zachowują się w czasie pożarów. W porze deszczowej Fig. 10. Drzewo smocze pokrywa gęsta sieć kolców, fot. K. Dembicz Dragon tree with dense spine cover, phot. K. Dembicz Fig. 11. Opuncje są roślinami, które dobrze przystosowały się do życia na Madagaskarze, fot. K. Dembicz Opuntias are well-adapted to life in Madagascar, phot. K. Dembicz Fig. 12. Mięsożerne dzbaneczniki (Nepenthes madagascariensis) rosną licznie na południu Madagaskaru w rejonie Fort Dauphine, fot. K. Dembicz Carnivorous nepenthes (Nepenthes madagascariensis) are common in southern Madagascar, in the area of Fort Dauphine, phot. K. Dembicz Fig. 13. Karłowata forma Pachypodium rosulatum, przypominająca rosnący do góry nogami baobab, zwana potocznie stopą słonia rośnie na podłożu piaskowcowym w Parku Narodowym De I`Isalo, fot. K. Dembicz Dwarf form of Pachypodium rosulatum resembling upside-down baobab colloquially called elephant s foot grows onto a sandstone bedrock in the De I`Isalo National Park, phot. K. Dembicz

7 Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru Fig. 14. Sucholubna roślina (Allaudia procera), należąca do rodziny Didieraceae, występuje na obszarze południowego Madagaskaru między Tulearem, a Fort Dauphine, fot. K. Dembicz Xerophyte Allaudia procera from Didieraceae Family occurs in southern Madagascar, between Tulear and Fort Dauphine, phot. K. Dembicz kwitną, a ich korony pokrywają się liśćmi i kwiatami. Owoce baobabu mają kilkanaście centymetrów średnicy i wypełnia je wata przypominająca smakiem watę cukrową. Inną bardzo charakterystyczną rośliną dla południowego Madagaskaru są aloesy. Znanych jest około 60 gatunków, które preferują głównie suche obszary. W porze deszczowej zakwitają dając czerwone kwiaty, zawieszone na wysokiej łodydze. Również w suchych miejscach rośnie drzewo smocze, zaliczane do rodzaju Pachypodium (z greckiego gruba stopa), którego kora pokryta jest gęstą siecią kolców. Na Madagaskarze znanych jest 10 gatunków Pachypodium, a wśród nich karłowata forma przypominająca rosnący do góry nogami baobab tzw. stopa słonia (Pachypodium rosulatum) (Fig. 13). Wszystkie kwitną w lecie dając białe kwiaty. W obszarach suchych rosną drzewa z kolcami i małymi liśćmi, wyrastającymi bezpośrednio z pnia, należące do rodziny Didieraceae (Fig. 14), a także dziwne z wyglądu, toksyczne rośliny z gatunku Euphorbium, których liście nie różnią się niczym od łodyg. Wszędzie tam, gdzie jest dużo wody można spotkać tzw. palmę podróżnika, czyli Ravenala madagascariensis, która systematycznie nie jest zaliczana do palm. Jest to symbol Madagaskaru. Liście ravenali dochodzą do 3 metrów długości i 50 cm szerokości, magazynując ogromne ilości wody. W wilgotnych lasach Madagaskaru żyją również długowieczne bambusy, mające nawet 1000 lat, a wśród nich 10 endemicznych gatunków, ale przede wszystkim ponad 200 gatunków, niemal w większości, endemicznych palm. Do mniejszych roślin, z których słynie Madagaskar należą m.in. orchidee (około 2000 gatunków), które rozkwitają głównie między listopadem, a marcem, w wilgotnych lasach, oplatając inne rośliny i formy skalne. Ponad 60 gatunków owadożernych dzbaneczników (Nepenthes) żyje na bagnach i w lasach deszczowych wschodniego wybrzeża wyspy, produkując nektar, który przyciąga owady, które po wpadnięciu do organu pułapkowego (dzbana przykrytego wieczkiem) są rozpuszczane i trawione. Fig. 15. Plantacja sizalu na południu wyspy w rejonie Ambovombe, fot. K. Dembicz Sisal plantation in southern Madagascar, in Ambovombe area, phot. K. Dembicz Na obszarach zagospodarowanych przez człowieka spotykane są plantacje bananów, wanilii, czy sizalu (Fig. 15). Wiele roślin znajduje praktyczne wykorzystanie dla człowieka, jak np. m.in. kokosy, banany, mango, liczi, czy ananasy. Ponadto na Madagaskarze dobrze czują się rośliny przywiezione przez kolonizatorów z innych kontynentów. Bardzo wiele roślin pochodzi m.in. z Europy, Meksyku, czy Australii. Niektóre z nich zadomowiły się wypierając inne gatunki np. eukaliptusy, opuncje, agawy, ziemniaki itp. W świecie zwierząt najbardziej kojarzonymi z Madagaskarem są kameleony (Fig. 2 i 16). Najmniejszy kameleon z rodzaju Brookesia nie przekracza 3 cm, a największy kameleon Parsona ma długość do 70 cm. Kameleony z rodzaju Brookesia określane są jako kameleony-liście, ze względu na ich podobieństwo do obumarłych liści. Kameleony Parsona mają zielonkawe barwy, polują na owady za pomocą elastycznego języka, którego długość jest porównywalna do długości całego ciała. Każde oko kameleona porusza się niezależnie względem siebie. Wśród lemurów (po malgasku maki ), małpiatek typowych dla tej wyspy, najbardziej znane to sifaki, przypominające duże wiewiórki, z których wiele gatunków skacze i chodzi w postawie wyprostowanej. Najmniejszymi są lemury-myszy, czyli Microcebusy, a największymi lemury indri (Indri indri), z krótkim ogonem, przypominające małe misie. Najczęściej można spotkać lemury catta (Lemur catta) (Fig. 3), z charakterystycznymi, paskowanymi ogonami, przypominającymi zebrę, które żyją często na granicy osiedli ludzkich i są oswojone (Jolly, 2004). Ponadto licznie spotykane są żółwie lądowe (Fig. 17) i wodne, węże, z których wszystkie gatunki nie są jadowite, gekony (a wśród nich najbardziej zadziwiający wyglądem Euryplatus) oraz rzadziej krokodyle. Z dużych zwierząt znane na wyspie są jedynie krowy (zebu) przywiezione przez kolonizatorów z czarnego lądu. Na Madagaskarze żyje wiele endemicznych ryb słodkowodnych np. ryba-tęcza i ponad 100 gatunków ptaków endemicznych (Morris, Hawkins, 1998). W czasach historycznych w ciągu ostatnich 2000 lat na Madagaskarze wyginęło 17 gatunków wielkich ssaków,

8 Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru Fig. 16. Kameleony mają długość od 3 do 70 cm, fot. M. Saks Chameleons are from 3 to 70 cm long, phot. M. Saks Fig. 18. Szkielet ptaka-słonia (Aepyornis) w Muzeum Oceanograficznym w Tulearze, fot. K. Jusis Skeleton of elephant bird (Aepyornis) in Tulear Oceanographic Museum, phot. K. Jusis ptaków i gadów jak np. gigantyczny ptak-słoń (Aepyornis) (Fig. 18), nazwany tak, przez Marco Polo, czy wielki żółw, wielki lemur i hipopotam (De Wit, 2003). Obecnie brak jest na wyspie kręgowców o masie ciała większej, niż 12 kg. Holoceńskie masowe wymieranie gatunków trwa nadal, a jego przyczyn należy upatrywać w zmianach klimatycznych i działalności człowieka (głównie wycinanie lasów i związane z nim erodowanie gleby). Fig. 17. Żółw Geochelone radiata w Rezerwacie Specjalnym De Cap Sainte Marie, fot. K. Dembicz Tortoise Geochelone radiata in the De Cap Sainte Marie Special Nature Reserve, phot. K. Dembicz Zarys budowy geologicznej Madagaskaru Na poglądowej mapie geologicznej Madagaskaru w (Besairie, 1964, Du Puy, Moat, 1996, wyraźnie widoczne są trzy kompleksy skalne: 1) prekambryjskie skały magmowe i metamorficzne tworzące tarczę krystaliczną, 2) górnokarbońsko-permo-mezo-kenozoiczne skały pokrywy osadowej, 3) kredowe, trzeciorzędowe i czwartorzędowe skały wulkaniczne (Fig. 19). Pierwszy kompleks znajduje się w centralnej i wschodniej części wyspy (Fig. 19 i 20). Najlepiej odsłonięty jest w obrębie zróżnicowanego morfologicznie, wysokogórskiego plateau ( m n.p.m., lokalnie do 2800 m n.p.m.) w centrum Madagaskaru. Granice tarczy w przybliżeniu pokrywają się z tym plateau, przy czym w miarę zbliżania się do wybrzeży skały krystaliczne przykryte zostają cienką warstwą zwietrzeliny laterytowej, a morfologia staje się mniej urozmaicona (Fig. 21 i 22). Kompleks prekambryjski składa się z kilku terranów (mikrokontynentów), które uległy połączeniu w neoproterozoiku i kambrze (Collins, 2006). Do głównych bloków zaliczane są: Antongil, Antananarivo, Bekily i Bemarivo (Fig. 23), a do mniejszych jednostek strukturalnych płyta Tsaratanana, pas Betsimisaraka, blok Ikalamavony, masyw Itremo i masyw Vohibory. Kompleks prekambryjski można podzielić na: 1) archaiczne skały średniego- i wysokiego stopnia metamorfizmu (gnejsy, migmatyty, amfibolity, łupki mikowe), a także skały magmowe (granity, czarnokity, gabra), głównie w części centralnej i północno-wschodniej wyspy; 2) proterozoiczne metasedymenty (kwarcyty, marmury, zieleńce, amfibolity), głównie w części centralnej i południowej wyspy i na 3) neoproterozoiczne intruzje skał magmowych (granity, anortozyty, gabra, dioryty, monzonity), głównie w części północnej i środkowej (Ashwal, Tucker, 1999, Lardeaux et al., 1999, Yoshida et al., 1999, De Wit, 2003, Collins, 2006). Znaczna część kompleksu została przetopiona i przebudowana tektonicznie w warunkach wysokiego

9 Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru Fig. 20. Wysokogórski płaskowyż w centrum wyspy, fot. K. Jusis Highland plateau in the center of the island, phot. K. Jusis Fig. 21. Krajobraz wysokogórskiego płaskowyżu pokryty lavakami, fot. K. Dembicz Highland plateau landscape covered with lavaks, phot. K. Dembicz Fig. 19. Mapa geologiczna Madagaskaru (na podstawie Besairie, 1964, Du Puy, Moat, 1996, De Wit, 2003, zmienione) Geological map of Madagascar (after Besairie, 1964, Du Puy, Moat, 1996, De Wit, 2003, modified) Fig. 22. Lavaka długa rozpadlina w laterycie, fot. K. Dembicz Lavak a long fracture cutting the laterite, phot. K. Dembicz stopnia metamorfizmu w czasie orogenezy panafrykańskiej ( Ma) (Lardeaux et al., 1999, Yoshida et al., 1999, De Wit, 2003, Collins, 2006). Drugi kompleks górnokarbońsko-permo-mezo-kenozoicznych skał osadowych przykrywa skały krystaliczne tarczy na zachodzie wyspy i ma budowę monoklinalną (Fig. 19). Najstarsze w profilu są skały wchodzące w skład gondwańskiej formacji Karoo (górny karbon dolna jura, Ma), która na Madagaskarze dzielona jest na trzy grupy: Sakoa, Sakamena i Isalo (Fig. 24). Skały tej formacji tworzą mniej zróżnicowane w morfologii wzniesienia, które obniżają się na zachód w kierunku kanału Mozambickiego. Często wyniesienia obcięte są uskokami lub tworzą kuesty. Osady formacji Karoo zachowane są w trzech basenach sedymentacyjnych: basenie Diego na północy, basenie Mahajangi na północno-zachodnim wybrzeżu i basenie Morondavy na zachodnim wybrzeżu (Rakotosolofo et al., 1999, Pique, 1999, Pique et al., 1999, De Wit, 2003) (Fig. 19 i 24). Na zachód od osadów formacji Karoo występują wapienie i margle jurajskie (Fig. 25) oraz kredowe, pas bazaltów kredowych,

10 Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru Fig. 23. Mapa geologiczna głównych struktur tektonicznych podłoża prekambryjskiego Madagaskaru (na podstawie De Wit, 2003, Collins, 2006, zmienione) Geological map of principal tectonic structures of Precambrian basement in Madagascar (after De Wit, 2003, Collins, 2006, modified) a jeszcze bardziej na zachód, aż do wybrzeża osady trzeciorzędowe (wapienie, margle, kreda i piaski) (Fig. 26) oraz czwartorzędowe (piaski) (Pique et al., 1999, De Wit, 2003). Trzeci kompleks skał wulkanicznych ma formę nieregularnych pokryw o różnych rozmiarach w kilku rejonach wyspy lub wydłużonych pasów, zaznaczając się w morfologii młodymi stożkami wulkanicznymi (Fig. 19 i 27). Są to młode wulkanity, głównie bazaltowe i riolitowe. Środkowokredowe bazalty toleitowe i riolity ciągną się pasem wzdłuż wschodniego wybrzeża, i w mniejszej skali wzdłuż zachodniego wybrzeża, a także na południu (masyw Androy) (Pique, 1999, Melluso et al., 2001). Neogeńsko-czwartorzędowe bazalty alkaliczne występują w centrum wyspy tj. masyw Ankaratra koło Ambatolampy (na południowy-zachód od Antananarivo) i obszar jeziora Lac Itasy (na zachód od Antananarivo) oraz na północy w obrębie tzw. prowincji magmowej Ambohitra, między Ambanją, a Diego Suarez, która obejmuje też wyspę Nosy Be (Fig. 19) (Pique, 1999, De Witt, 2003). Występowanie na znacznym obszarze Madagaskaru rozległych wychodni prekambryjskich skał magmowych i metamorficznych sprawia, że wyspa obfituje w liczne złoża kamieni szlachetnych i rzadkich minerałów (Lacroix, 1922a, 1922b, 1923, Behier, 1962, Thomas, 1993, Mercier et al., 1999, Pezzotta, 2001, Praszkier, 2002, Caucia, Boiocchi, 2005, Pezzotta, 2005, php?loc=madagascar). Przed rozpadem Gondwany Madagaskar sąsiadował z najbogatszymi rejonami w kamienie szlachetne jak: Wschodnia Afryka, Południowe Indie i Sri Lanka. Rozpoznane do tej pory złoża występują płytko pod powierzchnią Ziemi lub na złożach wtórnych w aluwiach (Fig. 28), stąd też eksploatacja odbywa się głównie prymitywnymi metodami bez użycia urządzeń mechanicznych i środków wybuchowych. Do rzadkości należą głębinowe kopalnie np. flogopitów w okolicach Berakety. Większość cennych minerałów występuje głównie w pegmatytach, mniej w skarnach, metasomatytach i żyłach hydrotermalnych (Pezzotta, 2001). Z geologicznego punktu widzenia interesujący jest także obszar pokrywy osadowej, gdzie występują kompletne profile wybranych pięter jury i kredy, często skondensowane, z liczną fauną morską, rzadziej lądową. Na uwagę zasługuje występowanie kilku stanowisk z dobrze zachowanymi dinozaurami w lądowych osadach środkowej jury i górnej kredy (Rogers, Forster, 2001, Taquet, 2006). Przypuszcza się, że Madagaskar zaczął oddzielać się od Afryki 165 Ma i zajął pozycję zbliżoną do obecnej około 100 Ma. Od Indii odłączył się około Ma (Yoshida et al., 1999, De Wit, 2003). Budowa geologiczna Madagaskaru jest kluczem do wyjaśnienia historii rozpadu Gondwany, ze względu na jego szczególne położenie na granicy między 10

11 Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru Fig. 25. Amonity jurajskie w rejonie Sakarahy, fot. K. Jusis Jurassic ammonites in the Sakaraha area, phot. K. Jusis Półwysep Lokaro Fig. 24. Zbiorczy profil litostratygraficzny dla górnokarbońskokenozoicznej pokrywy osadowej na przykładzie basenu Morondavy (zachodnie wybrzeże Madagaskaru) (na podstawie Pique et al., 1999, zmienione) Generalized lithostratigraphic column of Upper Carboniferous-Cainozoic sedimentary cover an example from the Morondava basin (western coast) (after Pique et al., 1999, modified) Afryką, Indiami i Antarktydą. Prekambryjskie skały budujące terrany wchodzące w skład Madagaskaru mają odpowiedniki na półwyspie dekańskim (Yoshida et al., 1999). Półwysep ten położony jest w linii prostej około 15 km na północny-wschód od Fort Dauphine, w południowo-wschodniej części prowincji Toliara (Fig. 7 punkt 1). Stanowi on południowo-wschodnie przedłużenie masywów górskich Anosy i Vohimena. Cały ten obszar zbudowany jest ze skał neoproterozoicznych ( Ma), głównie granitów, migmatytów i gnejsów oraz skał wysokiego stopnia metamorfizmu (facja granulitowa), a także lokalnie z marmurów, czarnokitów, skarnów i pegmatytów (Fig. 19, 23), tworzących kompleks Androyan. Pierwotne skały magmowe i metamorficzne w tym kompleksie uległy metamorfizmowi retrogresywnemu około 520 Ma w czasie orogenezy panafrykańskiej. W kompleksie tym wyróżniono grupy skał: Fort Dauphine (gnejsy, granity), Tranomaro (skały zmetamorfizowane w facji granulitowej, marmury, skarny), Ihosy (metasomatyty, skarny, gnejsy, marmury) i Anosyan (granity i czarnokity). Półwysep Lokaro jest przykładem erozji skał krystalicznych przez niszczącą działalność fal morskich oraz kulistego wietrzenia granitów (Fig. 29). Na półwyspie znajdują się koralowe plaże, ostańce granitowe tzw. inselbergi wyrastające bezpośrednio z morza, a w pobliskiej zatoce liczne wyspy. Półwysep zamieszkują rybacy z plemiona Antandroy. W rejonie tym na plażach, podobnie jak w okolicach Fort Dauphine znajdują się aluwialne złoża monacytu-ce. Jadąc przez ten obszar napotyka się zadziwiające rośliny takie jak: sucholubne euphorbia, opuncje (Fig. 11), czy lubiące więcej wilgoci dzbaneczniki (Nepenthes madagascariensis) (Fig. 12). W pobliżu Fort Dauphine, a szczególnie na zachód w stronę Ambovombe rosną lasy składające się z sucholubnych drzew z kolcami i małymi liśćmi, wyrastającymi bezpośrednio z pnia (Allaudia procera), należące do rodziny Didieraceae (Fig. 14). Po drodze do Ambovombe można napotkać także plantacje sizalu (Fig. 15), będącego odmianą agawy. Kierując się na północny-zachód w stronę Ihosy, w rejonie Berakety i Betroki znajdują się zarzucone i czynne kopalnie flogopitów, założone w skarnach i metasomatytach. Rejon Berakety, będący strefą kontaktu między ultrabazytami, 11

12 Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru a wapieniami i metasedymentami, znany jest z niezwykłych zespołów minerałów. W wyniku metasomatycznego oddziaływania fluidów na skały węglanowe powstają w skarnach złożowe nagromadzenia flogopitów, z którymi współwystępują: diopsyd, korund, safiryn, skapolit, spinel np. w głębinowej kopalni Ampandrandrava. Podobne paragenezy mineralne na kontakcie gnejsów piroksenowych, biotytowych z wapieniami i marmurami występują w rejonie Betroki. Z tego obszaru znane jest złoże szafirów w gnejsach biotytowych w Ambindzie. Rezerwat Specjalny De Cap Sainte Marie & Faux Cap Fig. 26. Klify z wapieni trzeciorzędowych w Rezerwacie Specjalnym De Cap Sainte Marie, fot. K. Dembicz Tertiary limestones cliff in the De Cap Sainte Marie Special Nature Reserve, phot. K. Dembicz Fig. 27. Stożek wulkaniczny koło Betafo, fot. K. Jusis Volcanic landscape in the vicinity of Betafo, phot. K. Jusis Fig. 28. Granaty można znaleźć nawet na powierzchni drogi, fot. K. Dembicz. Garnets can be encountered even on the road surface, phot. K. Dembicz Oba przylądki Sainte Marie oraz Faux są rzadko odwiedzanymi atrakcjami geoturystycznymi Madagaskaru, ze względu na trudną dostępność. Znajdują się około 60 km na południe od Tsiombe, leżącego na drodze z Fort Dauphine do Tulearu (Fig. 7 punkt 2). Obszar rezerwatu zajmuje 1750 ha najbardziej na południe wysuniętej części prowincji Toliara. Zarazem jest to najbardziej wietrzna i na południe wysunięta część Madagaskaru. W tej części prowincji Toliara skały prekambryjskiego podłoża krystalicznego przykryte są pokrywą osadową (Fig. 19). Miejsce to słynie z klifów, zbudowanych z trzeciorzędowych wapieni (Fig. 26) oraz z licznych endemitów roślin sucholubnych (Fig. 30). Klify mają względną wysokość od 100 do 200 metrów. Ochroną objętych jest tutaj 14 gatunków ptaków i 2 gatunki żółwi. Od lipca do listopada w tutejsze wody przypływają wieloryby. Jest to najgęściej zasiedlone przez żółwie miejsce Madagaskaru, gdzie na 1 km 2 powierzchni przypada ponad 3000 osobników m.in. z rodzaju Geochelone radiata (Fig. 17). Obszar rezerwatu zamieszkują plemiona Antandroy i Mahafalów. Rezerwat Specjalny De Bezaha Mahafaly Rezerwat ten położony jest około 35 km na północnywschód od Betioky, miasta na drodze łączącej Tulear z Fort Dauphine, w południowo-zachodniej części prowincji Toliara (Fig. 7 punkt 3). Wyjątkowo suchy klimat z temperaturami dochodzącymi do 45 o C powoduje, że w rezerwacie na obszarze około 620 ha zachowane są liczne endemity roślin sucholubnych. W pobliżu parku odsłaniają się osadowe skały klastyczne grupy Sakoa (górny karbon dolny perm), wchodzące w skład gondwańskiej formacji Karoo, a w kierunku zachodnim skały węglanowe jury i kredy z liczną fauną morską oraz wulkanity kredowe. W tym rejonie występują najstarsze skały pokrywy osadowej na Madagaskarze. Są to górnokarbońskie tyllity, zaliczane do grupy Sakoa (Fig. 24), niezgodnie zalegające na starszym podłożu krystalicznym. Zbudowane są one z ostrokrawędzistych bloków skał podłoża, spojonych mułowcowym i piaskowcowym matriks. Na nich położony jest kompleks piaskowców arkozowych i mułowców o miąższości do 400 metrów. Na tego typu skałach rosną drzewa tamarynowe, akacje i kolczaste rośliny z rodziny Didieraceae. Ze świata zwierząt 12

13 Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru Fig. 29. Skomplikowana linia brzegowa na Półwyspie Lokaro, fot. K. Dembicz Complicated coastline of the Lokaro Peninsula, phot. K. Dembicz w rezerwacie spotykane są cztery gatunki lemurów, 12 gatunków węży, kilkadziesiąt gatunków ptaków, 2 gatunki żółwi i okresowo jeden gatunek krokodyla, a ponadto liczne jaszczurki i gekony. Ten mało przystępny rejon zamieszkuje plemię Mahafalów, którzy rodzinne grobowce ozdabiają z zewnątrz pięknymi malowidłami, a groby przykrywają skałami z okolicy, informując o geologii otoczenia (Fig. 31 i 32). W pobliżu znajdują się cudowne plaże Anakao, pół dnia drogi pirogą od Tulearu, słynące z raf koralowych (Fig. 7 punkt 4). Blisko Anakao położona jest też koralowa wyspa Nosy Ve. Ciekawostką znajdowaną na plażach tego rejonu są fragmenty jaj Aepyornisa, czyli ptaka-słonia. Był to gigantyczny, nielotny ptak, zamieszkujący południowy Madagaskar przed 300 laty, należący do rodziny Aepyornithidae. Ważył 300 kg, miał 3 metry wysokości i składał jaja o średnicy 30 cm. Obecnie jego szkielet można obejrzeć w Muzeum Oceanograficznym w Tulearze (Fig. 18). Na południe od Rezerwatu Specjalnego De Bezaha Mahafaly, kilka km na zachód od miasta Ampanihy znajduje się największy na Madagaskarze baobab (Fig. 7 punkt 5). Jego średnica u podstawy pnia wynosi kilkanaście metrów. W koronie drzewa oraz w jego pustym wnętrzu mieszkają liczne nietoperze oraz wąż. Drzewo przez miejscowych Fig. 30. Jeden z madagaskarskich endemitów na przylądku Cap St Marie, fot. K. Dembicz One of Malgasian endemites from the Cap St Marie Promontory, phot. K. Dembicz malgaszy uważane jest za święte. Na południe od rezerwatu pomiędzy miejscowościami Ejeda i Gogogogo znajdują się aluwialne złoża granatów spessartynów (Fig. 28), ale także zielonawych grossularów i tsavorytów. Z tego obszaru notowane są także jako ciekawostka mineralogiczna granaty wanadowe, które wykazują anizotropię barwy przy obserwacjach na różnych ścianach kryształów (od zielonkawej do niebieskawej). 13

14 Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru Fig. 31. Grobowiec plemienia Mahafalów, przykryty skałami z otoczenia, fot. K. Dembicz Tomb of Mahafaly tribe covered with rocks collected in the vicinity, phot. K. Dembicz Miasta górnicze Ilakaka i Sakaraha Położone są na granicy dwóch prowincji Toliara i Fianarantsoa (Fig. 7 punkt 6), a geologicznie na granicy prekambryjskiej tarczy krystalicznej i fanerozoicznej pokrywy osadowej (Fig. 19). Miasta powstały w ciągu niecałego roku, a dzisiaj liczą łącznie kilkadziesiąt tysięcy mieszkańców, przybyłych z całego Madagaskaru, gdy wybuchła szafirowa gorączka. Złoża zostały odkryte przez Malgaszy w lecie 1998 na brzegach rzeki Ilakaka. Aktualnie obszar złożowy ma długość 200 km i rozciąga się od miasta Sakaraha w prowincji Toliara przez Ilakakę w prowincji Fianarantsoa, aż do granic Parku Narodowego Isalo. Obejmuje takie rejony wydobywcze jak: Ilakaka, Sakaraha, Manambo, Voavoa, Fotiyola, Andranolava i Murarano. Ze względu na łatwą dostępność największa eksploatacja prowadzona jest wzdłuż drogi narodowej N7 między Ilakaką i Sakarahą. Złoża znajdują się w czwartorzędowych piaskach i żwirach, pochodzących z niszczenia triasowej formacji Isalo. Osady zawierają horyzonty złożowe z otoczakami m.in. szafirów (Schmetzer, 1999). Kamienie szlachetne w złożu pochodzą z różnych środowisk geologicznych, ze skał metamorficznych, pegmatytów i pneumatolitów. Obszary źródłowe dla złoża nie są znane. W osadach formacji Isalo kamienie szlachetne są rozproszone. W kredzie, a następnie w kenozoiku erozja piaskowców Isalo doprowadziła do wtórnej koncentracji w osadach rzecznych między Ilakaką, a Sakarahą. Górnicy w poszukiwaniu kamieni szlachetnych kopią w tym rejonie doły do głębokości kilkunastu metrów. Miejscowi kopacze frakcje piaszczyste traktują jako odpad wyrzucając je na hałdy. Interesujące są dla nich jedynie frakcje żwirowe, bo wśród nich można znaleźć ziarna korundów, granatów, chryzoberylów, spineli, topazów, turmalinów, cyrkonów, beryli, cyjanitów, czy andaluzytów. Żwiry dokładnie przemywane są na powierzchni przez wyspecjalizowane grupy górników lub całe rodziny. Najczęściej znajdywane są Fig. 32. Totemy na grobowcu Mahafalów, fot. K. Dembicz Totems on the Mahafaly tomb, phot. K. Dembicz szafiry o masie poniżej jednego karata po oszlifowaniu, choć trafiają się też kilkunastokaratowe. Materiał w podrzędnej ilości jest szlifowany na miejscu, a głównie trafia do szlifierni w Tajlandii i na Sri Lance. Na koniec 2006 roku w aluwialnych złożach szafirów między Sakarahą, a Ilakaką pracowało około górników, z czego 10 % stanowiły kobiety. Szacuje się, że z przemysłem kamieni szlachetnych związanych jest około 3000 kupców i pośredników, którzy przybyli do Sakarahy i Ilakaki z całej wyspy, ale przede wszystkim z zagranicy tj. Sri Lanki, Tajlandii i Europy. W tym rejonie znajduje się około 155 sklepów handlujących szafirami. Aleja baobabów koło Morondavy W północnej części prowincji Toliara, kilkanaście kilometrów na północny-wschód od miasta Morondava, tuż przy drodze do Belo sur Tsiribihina znajduje się jedna z najczęściej odwiedzanych na Madagaskarze atrakcji turystycznych. Jest to aleja baobabów (Fig. 7 punkt 7), a można ją zwiedzić przy okazji wizyty w Parku des Tsingy de Bemaraha, znajdującym się już w prowincji Mahajanga, w którym występują niezwykłe formy krasu powierzchniowego. Aleja położona jest w centrum basenu sedymentacyjnego Morondavy, który słynie z kompletnych profili grup Sakoa, Sakamena i Isalo, z licznymi skamieniałościami (Fig. 19 i 24). Wzdłuż drogi w sposób bardzo uporządkowany rosną baobaby z gatunku Andasonia grandidieri (Fig. 33). Aleją przejeżdża się, gdy wybierany jest tzw. wariant samochodowy dojazdu do Parku des Tsingy de Bemaraha, który jest męczący ze względu na zły stan drogi, szczególnie między Miandrivazo, a Mandrosonoro oraz na północ od Belo-sur-Tsiribihina. Alternatywą jest trzydniowy spływ rzeką Tsiribihiną od miejscowości Miandrivazo, gdzie łatwo można dojechać asfaltową drogą. Rzeka tworzy malownicze przełomy w uławiconych wapieniach bajosu i batonu (Fig. 34 i 35). Dopływy rzeki Tsiribihina przecinają środkowojurajskie wapienie o różnej odporności na erozję rzeczną (denną i wsteczną), dzięki czemu w ich korytach powstają piękne wodospady. W tym rejonie rzeka Tsiribihina przecina wapienie ooli- 14

15 Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru Fig. 33. Na południe od parku Bemaraha znajduje się Aleja baobabów, gdzie w sposób uporządkowany wzdłuż drogi rosną baobaby z gatunku Andasonia grandidieri, fot. K. Dembicz The baobab alley south of the des Tsingy de Bemaraha National Park baobabs Andasonia grandidieri grow in rows along the road, phot. K. Dembicz towe i margle wapniste z wkładkami piaskowców, należące prawdopodobnie do jury dolnej i reprezentujące ogniwo Isalo III. Formy skałkowe zbudowane są z wapieni górnego batonu i bajosu (Fig. 34). Wyróżniono w przełomie rzeki trzy formacje: 1) wapienie mikrytowe i onkolitowe, lokalnie zdolomityzowane i zażelazione (bajos-dolny baton), o miąższości 350 metrów, 2) wapienie mikrytowe i onkolitowe, lokalnie zdolomityzowane (baton), o miąższości 100 metrów i 3) wapienie z bioklastami, z wkładkami wapieni oolitowych (baton), o miąższości do 50 metrów. Park Narodowy De I`Isalo Główne wejście do Parku Narodowego De I`Isalo znajduje się w miejscowości Ranohira, na 707 km jedynej, dobrze utrzymanej asfaltowej drogi na Madagaskarze nr N7, czyli 707 km na południe, południowy-zachód od stolicy kraju Antananarivo i 226 km na wschód, północny-wschód od Tulearu (Fig. 7 punkt 8). Stąd też jest to najbardziej dostępny park na Madagaskarze i najczęściej odwiedzany przez turystów. Obszar parku zajmuje ha w południowozachodniej części prowincji Fianarantsoa. Zwiedzenie parku zajmuje przynajmniej kilka dni, z możliwością rozbicia obozu pod namiotem w centrum parku. Obejście każdej ze ścieżek geologicznych zajmuje jeden dzień. Park słynie przede wszystkim z malowniczych ostańców skalnych, utworzonych z piaskowców triasowej formacji Isalo (środkowy trias górny trias) (Fig. 24, 36-39). Jest to kompleks paleoaluwiów o całkowitej miąższości od 1-6 km, powstały z niszczenia skał tarczy krystalicznej. Budują go białe piaskowce z warstwowaniami dużej skali (1-10 metrów) (Fig. 38), zlepieńce i osady typu red-bed, powstałe w środowisku rzecznym. W kompleksie piaskowców Isalo można wyróżnić trzy ogniwa: Isalo I (białe lub szare, gruboziarniste arkozy, z wkładkami zlepieńcowatymi, z charakterystycznymi warstwowaniami przekątnymi dużej skali), Isalo II (czerwonawe zlepieńce i piaskowce) i Isalo III (jasne piaskowce, ustępujące w górę profilu marglom i wapieniom z fauną morską, zaliczane już do jury dolnej). W rejonie Ranohiry piaskowcowe ostańce zbudowane są głównie z piaskowców ogniwa Isalo I. W parku znajdują się ścieżki geologiczne, ukazujące formy wietrzenia piaskowców, warstwowania przekątne dużej skali, czy laminacje podkreślone żelazistymi barwami (Fig. 37). Ścieżki rekreacyjne poprowadzone są w pobliżu wodospadów 15

16 Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru (Fig. 39) i jezior np. Piscine Naturelle. Na szlakach często spotykane są różne gatunki lemurów, kameleonów i skorpionów oraz roślin endemicznych (aloesy, pachypodia (Fig. 13), euphorbia), a także grobowce plemiona Sakalava. Obszar parku zamieszkują plemiona Bara i Sakalava. W pobliżu parku, w rejonie Ranohiry, m.in. w dolinie rzeki Menamaty, w prowincji Fianarantsoa znaleziono w obrębie osadów permo-triasowej grupy Sakamena liczne szkielety małych gadów (Fig. 24). Ich występowanie w całym profilu grupy Sakamena może wskazywać na to, że ta grupa organizmów nie uległa masowemu wymieraniu na granicy permu i triasu. Z obszaru Madagaskaru ze skał grupy Sakamena znane są takie gady jak np. Acerosodontosaurus, Barasaurus, Claudiosaurus, Coelurosauravus, Hovasaurus i Thadeosaurus (Ketchum, Barrett, 2004). W okolicach Sakarahy na granicy prowincji Toliara i Fianarantsoa znajdują się profile wapieni jurajskich z bogatą fauną amonitowo-ramienionogowo-mięczakową (Fig. 25). Park Narodowy d`andringitra i Masyw Tsaranoro Fig. 34. Profil litostratygraficzny dla osadów jury środkowej w przełomie rzeki Tsiribihiny (na południe od Parku Narodowego des Tsingy de Bemaraha), zachodni Madagaskar Lithostratigraphic column of Middle Jurassic sediments from the Tsiribihina River gorge (south of the des Tsingy de Bemaraha National Park), western Madagascar Park znajduje się około 47 km na południe od miasta Ambalavao, w środkowej części prowincji Fianarantsoa (Fig. 7 punkt 9). Jego powierzchnia wynosi ha. W parku granitowe szczyty o rzeźbie alpejskiej z najwyższym szczytem Pic Imarivolanitra (2658 m n.p.m.) i drugim, co do wielkości na Madagaskarze górują nad dolinami rzek Namoly i Sahanambo. Park Andringitra wraz z masywem Tsaranoro Fig. 35. Przełom rzeki Tsiribihiny w wapieniach bajosu i wczesnego batonu, fot. K. Jusis The Tsiribihina River gorge cut in Bajocian and Bathonian limestones, phot. K. Jusis 16

17 Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru Fig. 36. Park Narodowy De I`Isalo, fot. K. Jusis The De I`Isalo National Park, phot. K. Jusis Fig. 37. Piaskowce triasowe w Parku Narodowym De I`Isalo, fot. K. Jusis Triassic sandstones in the De I`Isalo National Park, phot. K. Jusis Fig. 38. Przekątne warstwowanie w piaskowcach triasowych w Parku Narodowym De I`Isalo, fot. K. Jusis Cross-bedding in Triassic sandstones in the De I`Isalo National Park, phot. K. Jusis 17

18 Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru Fig. 39. Jeden z naturalnych basenów w Parku Narodowym De I`Isalo, fot. K. Jusis One of natural reservoirs in the the De I`Isalo National Park, phot. K. Jusis położony jest w obrębie południowo-wschodniej części bloku Antananarivo (Fig. 19 i 23), zbudowanego z granitoidów o wieku Ma. Skały te poprzecinane są granitami, sjenitami i gabrami o wieku Ma. W rejonie Parku Andringitra blok został strukturalnie przebudowany między Ma w wyniku metamorfizmu wysokich ciśnień, w facji granulitowej. Masywy górskie na tym obszarze związane są też z młodszymi intruzjami granitoidowymi o wieku między Ma. W Parku Narodowym Andringitra oprócz osobliwości przyrody nieożywionej spotykany też jest bogaty świat roślin i zwierząt. Żyje tutaj 14 gatunków lemurów i 30 gatunków orchidei. Podnóże gór zamieszkuje plemię Betsileo, w chatach wykonanych z cegieł laterytowych, z dachami pokrytymi sianem oraz liśćmi. Masyw Tsaranoro graniczy od wschodu z Parkiem Narodowym d`andringitra i usytuowany jest około 100 km na południe od Fianarantsoa i 50 km na południe od Ambalavao (Fig. 7 punkt 10). Znajduje się tutaj najwyższa na świecie pionowa ściana skalna, o wysokości około 800 metrów, bę- dąca wyzwaniem dla wspinaczy z całego świata (Fig. 40). Zbudowana jest z granitów i granitognejsów bloku Antananarivo. Obszar zamieszkują plemiona Bara i Betsileo. Kierując się główną drogą Madagaskaru nr N7 z Ihosy i Zazafotsy do Ambalavao i Fianarantsoa po obu stronach można obserwować masywy granitowe i granitognejsowe (Fig. 7 punkt 11). Granitowe iglice i kuliste ostańce tzw. inselbergi są przepięknymi przykładami kulistego wietrzenia granitów w klimacie zwrotnikowym. Jednym z większych ostańców jest tzw. Ściana Południa (Fig. 41). Droga przebiega niedaleko od północnej granicy Parku Narodowego d`andringitra. Skały granitowe i gnejsowe zawierają w tym rejonie soczewy granulitów i marmurów, w których występują złoża jubilerskich odmian korundów (czerwonych rubinów i niebieskich szafirów) (Mercier et al., 1999, Caucia, Boiocchi, 2005, Pezzotta, 2005). W skałach facji granulitowej w okolicach Amboarahy występują: grandidieryt, kordieryt, rubin, topaz. W okolicach Ihosy, w soczewkach sake- 18

19 Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru Fig. 40. Masyw Tsaranoro z najwyższą na świecie pionową ścianą skalną, o wysokości około 800 metrów, fot. K. Dembicz The Tsaranoro Massif with the highest vertical rock face in the world, about 800 meters tall, phot. K. Dembicz nitów w obrębie gnejsów biotytowo-sillimanitowo-kordierytowo-granatowych spotykane są korundy, musgravity, safiryny i spinele. Masyw Itremo Centralna część masywu znajduje się w połowie drogi między Ambatofinandrahaną, a Mandrosonoro, w północnej części prowincji Fianarantsoa (Fig. 7 punkt 12). Zbudowany jest on z proterozoicznych marmurów dolomitycznych i kwarcytów o wieku Ma (Collins, 2006). Skały masywu są zmetamorfizowane w różnym stopniu, przy czym stopień przeobrażeń wzrasta ze wschodu na zachód. Tworzą obalone fałdy o amplitudzie ponad 20 km. Lokalnie są poprzecinane przez intruzje gabr i sjenitów o wieku 800 Ma. W masywie występują liczne podziemne i powierzchniowe kopalnie, założone w kwarcowych żyłach hydrotermalnych, w których wydobywa się kryształy górskie (Fig. 42). Okazy kolekcjonerskie z tego miejsca charakteryzują wrostki Fig. 41. Granitowy ostaniec tzw. Ściana Południa w rejonie Ambalavao, fot. K. Jusis Granitic inselberg called South Wall in Ambalavao region, phot. K. Jusis 19

20 Atrakcje geoturystyczne południowego Madagaskaru Fig. 42. Szczotka kryształów górskich. Długość największego kryształu 12 cm. Masyw Itremo koło Ambatofinandrahana, prowincja Fianarantsoa, środkowy Madagaskar. Coll. i fot. M. Łodziński Rock crystal druse from the Itremo Massif near Ambatofinandrahana in Fianarantsoa province, central Madagascar. The longest crystal reaches 12 cm. Collection and phot. M. Łodziński Fig. 44. Zrost dwóch kryształów kwarcu ananasowego. Wysokość agregatu 18 cm. Masyw Itremo koło Ambatofinandrahana, prowincja Fianarantsoa, środkowy Madagaskar. Coll. i fot. M. Łodziński Twin candle quartz from the Itremo Massif near Ambatofinandrahana in Fianarantsoa province, central Madagascar. The length of specimen is 20 cm. Collection and phot. M. Łodziński Podsumowanie Fig. 43. Kwarc ananasowy z nalotem z tlenków Mn. Dłuższa średnica okazu 20 cm. Masyw Itremo koło Ambatofinandrahana, prowincja Fianarantsoa, środkowy Madagaskar. Coll. i fot. M. Łodziński Candle quartz with Mn-oxides film from the Itremo Massif near Ambatofinandrahana in Fianarantsoa province, central Madagascar. The length of specimen is 20 cm. Collection and phot. M. Łodziński chlorytu, fuchsytu, hematytu, hollandytu i lepidokrokitu, podkreślające strefy wzrostu kryształów tzw. fantomy. Często spotykaną w tym rejonie rzadkością mineralogiczną jest kwarc ananasowy, czyli zrost kryształów przypominający ananas, gdzie wokół głównego kryształu narastają mniejsze osobniki (Fig. 43 i 44). Rejon ten zamieszkiwany jest przez plemiona Betsileo i Bara. Obszar ma charakter wysokogórskiego plateau, który porastają trawy, brak jest tutaj praktycznie drzew. W dolinach znajdują się lasy aloesowe. Walory geoturystyczne Madagaskaru są wybitne, co związane jest z bogatą przeszłością geologiczną tej wyspy. Opisane stanowiska geoturystyczne podlegają ciągłym przemianom, co dotyczy szczególnie przełomów rzecznych, masywów granitowych z formami kulistego wietrzenia granitów, czy klifów nadmorskich, a zmiany te związane są z procesami wietrzenia oraz erozji i zachodzą w wilgotnym klimacie tropikalnym w wysokim tempie. Madagaskar kryje jeszcze wiele interesujących obiektów, które z roku na rok będą odkrywane i lepiej udostępniane dla turystów. Podziękowania Autor chciałby podziękować współuczestnikom wyprawy: Tomaszowi Praszkierowi (Towarzystwo Geologiczne Spirifer ), Krzysztofowi Dembiczowi (Towarzystwo Geologiczne Spirifer ), Katarzynie Jusis, Marcie Saks i Piotrowi Ziółkowskiemu za zgodę na wykorzystanie fotografii ich autorstwa. 20