This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 Kwart. Ortop. 2012, 1, str. 126, ISSN BOCZNE SKRZYWIENIE KRĘGOSŁUPA A DŁUGOŚĆ ŚCIEŻKI POSTURO- GRAMU U DZIEWCZĄT I CHŁOPCÓW W WIEKU LAT LATERAL SPINAL CURVATURE AS THE PATH LENGTH OF THE POSTURE- GRAM MEASURED AMONG GIRLS AND BOYS AGED 12 TO 15 YEARS OLD Jacek Wilczyński Instytut Fizjoterapii, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Streszczenie: Celem badań była analiza związku między bocznymi skrzywieniami kręgosłupa a długością ścieżki postrurogramu u dziewcząt i chłopców w wieku lat. Badaniami objętych zostało 503 dzieci z wylosowanej uprzednio Szkoły Podstawowej Nr 13 i Gimnazjum Nr 4 w Starachowicach. Badania wykonano w listopadzie i grudniu 2005 roku. Postawę oceniano techniką fotogrametrii przestrzennej, która jest rozwinięciem metod fotograficznych. Metoda ta polega na wykorzystaniu załamywania się wiązki światła, do czego służy raster. Uzyskany obraz pleców osoby badanej odbierany jest przez układ optyczny z kamerą, a następnie przekazany do monitora analogowego i do komputera. Dzięki odpowiedniej karcie i programowi komputer dokonuje właściwej analizy postawy. Do oceny równowagi ciała zastosowano platformę Cosmogamma by Emildue. Urządzenie składa się z platformy, komputera z oprogramowaniem do uzyskiwania i przetwarzania testów diagnostycznych oraz monitora i drukarki. Do opisu reakcji równoważnych zastosowano długość ścieżki posturogramu. Choć analiza wariancji nie wykazała istotnych efektów to wartość długości ścieżki przy oczach otwartych i zamkniętych najwyższa była w grupie skrzywień >10º. Także w tej grupie najwyższa była różnica w teście Romberga. Summary: The aim of the research was to analyse the relationship between lateral spine curvatures and the path length of the posturegram measured among girls and boys aged 12 to children chosen from the Primary School number 13 and the Gymnasium number 4 in Starachowice took part in the research. The research was done in November The photogrammetic method was used in the research. This method uses a bending light beam. A picture of back is received by the optical system with the camcorder and then it is transported to the analogue screen and to the computer. Thanks to a special card and program the computer makes the correct analysis of postures. To evaluate the balance of a body the Cosmogamm platform by Emildue was used. This device consists of a platform, the computer with the proper software to get and process diagnostic tests, the screen and the printer. Path length of the posturegram were used to describe balance. Although the variation analysis has not shown any essential effects, path length value with open eys and close eys was the highest in the group of curvature >10º. In this group there was also the biggest difference in Romberg s test. Słowa kluczowe: boczne skrzywienie kręgosłupa, platforma stabilograficzna, test Romberga, długość ścieżki posturogramu. Key words: lateral spinal curvature, stabiligraphic platform, Romberg s test, path length of the posturegram. 126

2 Kwart. Ortop. 2012, 1, str. 127, ISSN Wstęp Boczne skrzywienia kręgosłupa to schorzenie związane z zaburzonymi reakcjami statycznymi, nastawczymi, jak i sprawnością reakcji równoważnych, nakładających się na świadomie realizowany program ruchów dowolnych [1]. Przyczyny powstawania skolioz idiopatycznych nie zostały dotąd wyjaśnione. Nie istnieje powszechnie akceptowana teoria etiopatogenezy skolioz. Panuje zgoda co do tego, że skolioza idiopatyczna jest uwarunkowana wieloczynnikowo. Obszerne piśmiennictwo z tej dziedziny opisuje nieprawidłowości na poziomie układów, narządów, tkanek, komórek i genów, nie przesądzając o ich pierwotnym lub wtórnym charakterze. Popularna stała się w ostatnim czasie matematyczna teoria chaosu dla wytłumaczenia fenomenu skoliozy. Teoria ta zakłada niedostrzegalną dla współczesnego badacza zmianę parametrów biologicznych w organizmie powodującą kaskadę powolnych, ale konsekwentnych zmian [1,2,3,4,5,6,7,8,9,10]. Wiele systemów fizjologicznych, w tym również posturalne, są systemami częściowo chaotycznymi. Do najczęściej analizowanych parametrów posturogramu należy długość ścieżki (path length). Droga, jaką przebywa środek ciężkości w czasie testu, zależy od narzuconego czasu rejestracji oraz od szybkości ruchu środka nacisku stóp (COP) w czasie próby. Zazwyczaj pogorszenie kontroli równowagi postawy stojącej przejawia się wydłużeniem tej drogi. Cel pracy Celem badań była analiza związku między bocznymi skrzywieniami kręgosłupa a długością ścieżki posturogramu u dziewcząt i chłopców w wieku lat. Materiał i metoda badań Badaniami objętych zostało 503 dziewcząt i chłopców w wieku lat z wybranej losowo Szkoły Podstawowej Nr 13 i Gimnazjum Nr 4 w Starachowicach. W tym 247 (49,11%) dziewcząt i 256 (50,89%) chłopców. Dziewcząt 12 letnich było 60 (24,29%), 13 letnich także 60 (24,29%), 14 letnich 65 (26,32%) i 15 letnich 62 (25,10%). Chłopców 12 letnich było 65 (25,39), 13 letnich 61 (23,83%), 14 letnich 60 (23,44%) i 15 letnich 70 (27,34%). Rozkłady liczebności w grupach wieku i płci nie różnią się istotnie. Badania wykonano w listopadzie i grudniu 2005 roku. W badaniach postawy ciała zastosowano technikę fotogrametrii przestrzennej wykorzystującą efekt mory projekcyjnej (ryc. 1). Postawę oceniano techniką fotogrametrii przestrzennej, która jest rozwinięciem metod fotograficznych. Metoda ta polega na wykorzystaniu załamywania się wiązki światła, do czego służy raster. Uzyskany obraz pleców osoby badanej odbierany jest przez układ optyczny z kamerą, a następnie przekazany do monitora analogowego i do komputera. Dzięki odpowiedniej karcie i programowi komputer dokonuje właściwej analizy postawy. 127

3 Kwart. Ortop. 2012, 1, str. 128, ISSN Rycina 1. Obraz pleców z naniesionymi warstwicami oraz przekrój ciała w płaszczyźnie strzałkowej i poprzecznej [12]. Stanowisko pomiarowe składało się z dwóch bloków: komputera z zamontowaną kartą Frame Grabber wraz z monitorem i drukarką, urządzenia projekcyjno-odbiorczego z kamerą CCD/f=8mm i monitorem analogowym (ryc. 2). Na plecach badanej osoby oznaczano markerem wybrane punkty antropometryczne, tj. wyrostki kolczyste od C7 do S1, wyrostki barkowe, kąty dolne łopatek i kolce biodrowe tylne górne. Następnie oceniano postawę metodą wzrokowo-punktową, po czym badana osoba stawała w postawie nawykowej w wyznaczonym miejscu tyłem do urządzenia projekcyjno-odbiorczego w odległości 3,2 m. W celu uniknięcia zniekształceń regulowano wysokość ustawienia urządzenia pomiarowego tak, aby obiektywy rzutników znajdowały się na wysokości połowy tułowia. Na plecy badanej osoby rzutowane były prążki, a regulacja ostrości obiektywu rzutnika odbiorczego pozwalała na uzyskanie obrazu mory widocznego na ekranie monitora. Pomiar i ustawianie ostrości obrazu wykonywane było automatycznie sterowanym urządzeniem projekcyjno-odbiorczym. Dalsza analiza odbywała się bez udziału osoby badanej. Rycina 2. Aparat do badania metodą Moire [12] Po wprowadzeniu obrazu oraz po wskazaniu myszką odpowiednich punktów odniesienia następowało właściwe jego opracowanie. 128

4 Kwart. Ortop. 2012, 1, str. 129, ISSN Na kolejnych ekranach prezentowane były różne opcje, z których część była do wyboru przez badającego. Analiza obrazu dokonywana była oddzielnie dla każdej płaszczyzny ciała. Prezentowane podczas tej analizy różne opcje graficzne ułatwiały wybór określonych punktów odniesienia, zwłaszcza w przypadkach wątpliwych. Urządzenie pozwalało dokonać analitycznej oceny postawy w trzech płaszczyznach ciała: strzałkowej, czołowej i poprzecznej, czyli na dokładne określenie nieprawidłowości występujących w obrębie każdej z tych płaszczyzn. W tym celu ustalane były różne parametry: długościowe, głębokościowe i kątowe. W ten sposób mierzony był każdy wybrany odcinek kręgosłupa oraz wyliczone odpowiednie wskaźniki oddające relacje międzyodcinkowe. Pomiary kolejnych parametrów płaszczyzn ciała dawały też informację o przestrzennym usytuowaniu całego kręgosłupa oraz poszczególnych jego odcinków. Komputer wyznaczał trójwymiarowy obraz pleców i dokładnie analizował 45 parametrów. W analizie wykorzystano tylko niektóre wskaźniki kątowe, wymiary liniowe, symetrie w płaszczyźnie strzałkowej i czołowej [12]. W badaniach wychwiań posturalnych zastosowano platformę Cosmogamma by Emildue (ryc. 3). Rycina 3. Platforma stabilometryczna Cosmogamma by Emildue R Wykonywano test standardowej oceny stabilności w staniu swobodnym (test Romberga) składający się z dwóch następujących po sobie prób trwających po 30 sekund: pierwsza z oczami otwartymi (OE open eys), druga z oczami zamkniętymi (CE close eys) [13]. Pomiary wykonywano w godzinach przedpołudniowych. Każda badana osoba była dokładnie poinstruowana o przebiegu testu. W czasie wykonywania testu zapewniono ciszę, ponieważ bodźce słuchowe działające na człowieka w warunkach skupienia uwagi mogą w znaczący sposób zaburzać odruchy posturalne. Zapewniono także badanego o całkowitej nieszkodliwości wykonywanego testu. Podczas trwania testu badający cały czas stał za osobą badaną nie przekazując żadnych wiadomości. W czasie pomiarów z oczami otwartymi (OE) proszono badanego o ufiksowanie wzroku na punkcie odniesienia znajdującym się na ekranie komputera. Środek widzenia plamkowego znajdował się w odległości 1 m od badanego. Przed rozpoczęciem testu z oczami zamkniętymi (CE) badający upewniał się, że badany potrafi zachować wyprostowaną postawę bez kontroli wzrokowej. 129

5 Kwart. Ortop. 2012, 1, str. 130, ISSN Badany stał na platformie boso, gdyż buty mogły zaburzać jego postawę. Stopy były ustawione ze staranną dokładnością: pięty 2 cm od siebie, stopy rozstawione pod kątem 30 tak, że środek ciężkości wieloboku podstawy (O) leżał w osi strzałkowej platformy w odległości 4 cm od jej środka (C). Punkt przecięcia się osi pionowej i poziomej odpowiadający pozycji kostek pokrywał się ze środkiem platformy (C), oznaczonym na ekranie jako środek statyczno-dynamicznego diagramu. W celu ułatwienia prawidłowego ustawienia badanego platforma została wyposażona we wzorzec rozstawienia stóp. Badany przyjmował i utrzymał pozycję z ramionami opuszczonymi wzdłuż tułowia i wyprostowaną głową. Badający najpierw sprawdzał współrzędne COP na monitorze, a następnie po ich stabilizacji ustalał najodpowiedniejszą skalę czułości. W momencie przyjęcia przez badanego postawy stabilnej rozpoczynano test, a na ekranie wyświetlana była droga wychylenia środka nacisku stóp (COP). Do opisu reakcji równoważnych zastosowano długość ścieżki (path length). Jest to całkowita długość ścieżki jaką przebył COP w obu płaszczyznach w trakcie testu. Do określenia związku pomiędzy bocznym skrzywieniem kręgosłupa a długością ścieżki wykonano analizę wariancji z klasyfikacją pojedynczą i dwukrotną, w której zmiennymi zależnymi były parametry długości ścieżki wyłonione w analizie czynnikowej, zaś zmiennymi niezależnymi typy bocznych skrzywień kręgosłupa. Jako poziom istotności przyjęto p 0,05 [14]. Wyniki Średnia wysokość ciała dziewcząt wynosiła 161,45 cm, średnia masa ciała 50,84 kg, średnie BMI 19,43. Średnia wysokość ciała chłopców wynosiła 165,41 cm, masa ciała 52,74 kg, BMI 19,08 [tab. 1]. Tabela 1. Wysokość, masa i BMI. Płeć Sex Wiek Age Dziewczęta Girls Wysokość ciała (cm) Height of the body (cm) Rozkłady liczebności w grupach wieku nie różniły się istotnie. Analiza wariancji wykazała istotne zróżnicowanie wysokości ciała względem płci (p<0,001), istotne zróżnicowanie względem wieku (p<0,001) i istotna interakcja wieku i płci i wysokości ciała badanych (p<0,001). Wystąpiło istotne zróżnicowanie masy ciała względem płci (p<0,03), istotne zróżnicowanie względem wieku (p<0,001) i istotna interakcja płci i wieku i masy ciała badanych (p<0,001). 130 Masa ciała (kg) Mass of body (kg) BMI BMI x s x s x s 161,45 7,35 50,84 9,04 19,43 2, ,33 7,73 47,28 9,96 19,22 3, ,98 5,54 49,30 7,91 19,23 2, ,72 6,55 52,42 8,67 19,51 2, ,45 5,97 54,13 8,14 19,74 2,49 Chłopcy Boys 165,41 11,12 52,74 11,78 19,08 2, ,17 8,29 44,18 9,67 18,20 2, ,49 8,64 49,97 9,77 19,08 2, ,13 8,25 54,03 9,34 18,81 2, ,13 7,09 62,00 10,23 20,12 2,47 Razem Altogether 163,47 9,66 51,81 10,56 19,25 2,77

6 Kwart. Ortop. 2012, 1, str. 131, ISSN Wystąpiło istotne zróżnicowanie BMI względem wieku (p<0,004). Nie zaobserwowano istotnego zróżnicowania względem płci. Nie wystąpiła istotna interakcja płci i wieku i wskaźnika BMI. Postawy badanych w płaszczyźnie czołowej podzielono na postawę skoliotyczną 1-5º, skrzywienie 6-10º, skrzywienie >10º. W całej grupie dzieci zaobserwowano tylko 3 (0,60%) postawy prawidłowe (idealnie symetryczne), postaw skoliotycznych było 238 (47,32%), skrzywień w przedziale 6-10º było 216 (42,94%) a skrzywień >10º było 46 (9,15%). Wartość długości ścieżki dla całej grupy badanych oscylowała od 490,26 mm przy oczach otwartych do 476,51 mm przy oczach zamkniętych. Różnica w teście Romberga 13,75 mm. W grupie postaw skoliotycznych (1-5º) od 489,26 mm przy oczach otwartych do 465,67 mm przy oczach zamkniętych. Różnica w teście Romberga 23,59 mm. W grupie skrzywień 6-10º od 489,27 mm przy oczach otwartych do 483,03 mm przy oczach zamkniętych. Różnica w teście Romberga 6,24 mm. Długość ścieżki najwyższa była grupie skrzywień >10º od 500,20 mm przy oczach otwartych do 502,72 mm przy oczach zamkniętych. Różnica w teście Romberga -2,52 mm. Jedynie w tej grupie długość ścieżki uległa powiększeniu w teście przy oczach zamkniętych (tab. 2, ryc. 4). Tabela 2. Długość ścieżki posturogramu. Typy skrzywień Types of curvatures Długość ścieżki z oczami otwartymi Path length - open eys Path length - close eys x n s x n s 131 Długość ścieżki z oczami zamkniętymi Różnica Difference 1-5º 489, ,84 465, ,77 23, º 489, ,95 483, ,90 6,24 >10º 500, ,94 502, ,36-2,52 Razem Altogether 490, ,33 476, ,84 13,75 Rycina 4. Długość ścieżki posturogramu. Dyskusja Kompleksowy układ regulujący reakcje równoważne, odruchy postawy i ruchy dowolne w skoliozach idiopatycznych może być zaburzony. Już 1969 roku japońscy badacze Yamada, Itaka, Nakagawa, Tanaka, Yamamoto pisali o dysfunkcji w proprioceptywnych odruchach postawy w 57 przypadkach skolioz na ogólną liczbę 70 badanych, a tylko w jednym przypadku w 20 -osobowej grupie kontrolnej.

7 Kwart. Ortop. 2012, 1, str. 132, ISSN Wykazali oni istotną korelację pomiędzy zaburzeniami równowagi a kątem skrzywienia, szybkością progresji i stopniem dojrzałości kośćca. Ich zdaniem opóźniony rozwój równowagi może być czynnikiem etiologicznym w skoliozie idiopatycznej. Wyniki tych badań zostały potwierdzone przez lekarzy szwedzkich Sahlstranda, Ortengena, Nachemsona (1978) oraz Lidstroma i wsp. (1988). Sahlstrand stwierdził u dzieci ze skoliozą zdecydowanie gorszą kontrolę postawy niż u dzieci zdrowych. Zauważył również że przy mniejszym kącie skrzywienia wychylenia postawy były wyraźnie większe aniżeli w skoliozach o znacznej deformacji. Badacze ci sugerują, że zaburzenia równowagi mogą być czynnikiem przyczynowym w skoliozach idiopatycznych typu młodzieńczego [15]. W ostatnich latach badaniami posturograficznymi w bocznych skrzywieniach kręgosłupa zajmowali się: Bennett, Abel, Granata [16], Bruyneel, Chavet, Bollini, Allard, Berton, Mesure, Ebermeyer, [17,18,19], Burwell, Dangerfield, Freeman [19], Chow, Kwok, Cheng [20], Guo, Chau, Hui-Chan, Cheung, Tsang, Cheng [21], Kapetanos, Potoupnis, Dangilas, Markou, Pournaras [22], Simoneau, Mercier, Blouin, Allard, Teasdale [23]. W badaniach tych wykazano ujemny wpływ zaburzeń równowagi na przebieg skoliozy. W Polsce omawianym problemem zajmowali się m.in. Ostrowska, Rożek-Piechura, Skolimowski [18]. Celem ich pracy była próba wykorzystania metody modelowania matematycznego do oceny właściwości motorycznych dzieci z idiopatyczną skoliozą podczas procesu utrzymywania równowagi w pozycji stojącej w obecności zakłóceń zewnętrznych. Badania przeprowadzono w grupie 42 dzieci (13-18 lat) ze skoliozą idiopatyczną oraz porównawczo w grupie 40 dzieci zdrowych. Równowagę ciała oceniano metodą stabilograficzną przy użyciu platformy sił rejestrującej sygnał COP. Osobie badanej stojącej na stabilografie zadawano niespodziewane i niezbyt silne pchnięcia. Wynik stanowiła średnia z 10 pomiarów. Parametry motoryczne badanych osób określono na podstawie wartości współczynników równań obliczonych z zastosowanego modelu układu równowagi. Analiza wyników wykazała istotne różnice w sposobie reakcji na zakłócenie równowagi. Osoby ze skoliozą charakteryzowały się większymi wychwianiami ciała w stosunku do osób zdrowych. Szybkość utraty równowagi po jej zaburzeniu przebiegała u nich wolniej i była uzależniona od wielkości skrzywienia. Im większe było skrzywienie, tym proces utraty równowagi przebiegał wolniej, z mniejszą prędkością i przyspieszeniem, a czas potrzebny na ustabilizowanie postawy wydłużał się. Pozycja stojąca dzieci ze skoliozą idiopatyczną jest bardziej podatna na zaburzenia równowagi i charakteryzuje się gorszą stabilnością. Reakcja ze strony układu nerwowego na zaburzenie równowagi jest w skoliozach wyraźnie opóźniona i charakteryzuje się mniejszą impulsywnością [24]. W prezentowanych badaniach własnych analiza wariancji z klasyfikacja dwukrotną nie wykazała istotnych statystycznie związków między bocznymi skrzywieniami a długością ścieżki posturogramu (tab. 3). Warto jednak zauważyć, że zarówno w teście przy oczach otwartych jak i zamkniętych długość ścieżki była najdłuższa w grupie skolioz idiopatycznych >10º. Tabela 3. Analiza wariancji długość ścieżki posturogramu. Zmienne niezależne Operands Typ skrzywień kręgosłupa (1) Types of lateral spinal curvature Opcja badania (2) Testing option Interakcja (3) Interaction DF efekt effect MS efekt effect 132 DF błąd effect MS błąd effect F F P level p , ,86 0,67 0, , ,32 0,85 0, , ,32 0,83 0,43

8 Kwart. Ortop. 2012, 1, str. 133, ISSN W innych badaniach własnych wykazano istotne związki pomiędzy bocznymi skrzywieniami kręgosłupa z średnim odchyleniem X, średnim odchyleniem Y oraz średnim punktem obciążenia Y. Wykazano także istotną zależność z prędkością przednio-tylną. Bocznym skrzywieniom kręgosłupa i wadom w płaszczyźnie strzałkowej towarzyszy wyraźny wzrost prędkości przednio-tylnej COP [15]. Wnioski 1. Nie wykazano istotnych statystycznie związków między bocznymi skrzywieniami a długością ścieżki posturogramu. 2. Warto jednak zauważyć, że zarówno w teście przy oczach otwartych jak i zamkniętych długość ścieżki posturogramu była największa w grupie skolioz idiopatycznych (>10º). 3. Jedynie w grupie skolioz idiopatycznych (>10º) wzrosła wartość długości ścieżki w teście Romberga z oczami zamkniętymi. 4. Uzyskane wyniki rzucają pewne światło na związek skolioz z funkcją narządu równowagi i OUN. Istnieje potrzeba stosowania w reedukacji posturalnej ćwiczeń doskonalących równowagę przez biofeedback na platformach posturograficznych. 5. Uzyskane wyniki powinny być inspiracją do dalszych badań nad związkami pomiędzy bocznym skrzywieniem kręgosłupa a reakcjami równoważnymi ciała. Piśmiennictwo 1. Wilczyński J. Nowoczesna diagnostyka podstawą leczenia bocznych idiopatycznych skrzywień kręgosłupa. Rehabilitacja w Praktyce, 2010, 4, Burwell R.G, Dangerfield P.H, Freeman B.J. Etiologic theories of idiopathic scoliosis. Somatic nervous system and the NOTOM escalator concept as one component in the pathogenesis of adolescent idiopathic scoliosis. Stud Health Technol Inform. 2008; 140: Husson J.L, Mallet J.F, Parent H, Cavagna R, Vital J.M, Blamoutier A, Violas P. Applications in spinal imbalance. Orthop Traumatol Surg Res. 2010, 5, Guerraz M, Bronstein A..M. Ocular versus extraocular control of posture and equilibrium. Neurophysiologie Clinique, 2008; 6: Kuraishi S, Takahashi J, Hirabayashi H, Hashidate H, Ogihara N, Mukaiyama K, Kato H. Pedicle Morphology Using Computed Tomography-based Navigation System in Adolescent Idiopathic Scoliosis. J Spinal Disord Tech Sep Lee CS, Chung SS, Shin SK, Park YS, Park SJ, Kang KC. Changes of Upper Thoracic Curve and Shoulder Balance in Thoracic Adolescent Idiopathic Scoliosis Treated by Anterior Selective Thoracic Fusion Using VATS. J Spinal Disord Tech. 2011; 24 (7): Mao SH, Jiang J, Sun X, Zhao Q, Qian BP, Liu Z, Shu H, Qiu Y. Timing of menarche in Chinese girls with and without adolescent idiopathic scoliosis: current results and review of the literature. Eur Spine J Feb; 20 (2): McMaster ME. Heated indoor swimming pools, infants, and the pathogenesis of adolescent idiopathic scoliosis: a neurogenic hypothesis. Environ Health. 2011, 5; 10 (1):

9 Kwart. Ortop. 2012, 1, str. 134, ISSN Mukhopadhyay S, Kamath S, Mukherjee K, Batraa S, Ahuja S. Incidence of pars defects in adolescent idiopathic scoliosis: an MRI study. Acta Orthop Traumatol Turc. 2011; 45 (4): Rougier PR, Boudrahem S. Visual feedback of force platform displacements for balance control training: what postural ability do healthy subjects have to develop to decrease the difference between center of pressure and center of gravity movements? Motor Control. 2010, 4; 14, 2: Xin SQ, He Y, Fu CW, Wang D, Lin S, Chu WC, Cheng JC, Gu X, Lui LM. Euclidean geodesic loops on high-genus surfaces applied to the morphometry of vestibular systems. Med Image Comput Comput Assist Interv. 2011;14: Nowotny J., Podlasiak P., Zawieska D. System analizy wad postawy. PW, Warszawa Komputerowy program statystyczny: Statistica Statsoft Romberg M.H., Lehrbuch der Nervenkrankheiten des Menschen. Berlin Wilczyński J. Postawa ciała a reakcje równoważne dziewcząt i chłopców w wieku dorastania. Wydawnictwo Akademii Świętokrzyskiej, Kielce, Bennett B.C, Abel M.F, Granata K.P. Seated postural control in adolescents with idiopathic scoliosis. Spine. 2004; 20: Bruyneel A.V, Chavet P, Bollini G, Allard P, Berton E, Mesure S. Lateral steps reveal adaptive biomechanical strategies in adolescent idiopathic scoliosis. Ann Readapt Med Phys. 2008; 8: Bruyneel A.V., Chavet P, Bollini G, Ebermeyer E, Mesure S. Idiopathic scoliosis and balance organisation in seated position on a seesaw. European Spine Journal, 2010, 3, Bruyneel AV, Chavet P, Ebermeyer E, Mesure S. Idiopathic scoliosis: relations between the Cobb angle and the dynamical strategies when sitting on a seesaw. Eur Spine J. 2011; 20 (2): Chow D.H, Kwok M.L, Cheng J.C. et al. The effect of backpack weight on the standing posture and balance of schoolgirls with adolescent idiopathic scoliosis and normal controls. Gait & Posture. 2006; 2: Guo X, Chau W.W, Hui-Chan C.W, Cheung C.S, Tsang W.W, Cheng J.C. Balance control in adolescents with idiopathic scoliosis and disturbed somatosensory function. Spine. 2006; 14: Kapetanos G, Potoupnis M, Dangilas A, Markou K, Pournaras J. Is the labyrinthine dysfunction a causative factor in idiopathic scoliosis? Stud Health Technol Inform. 2002; 91: Simoneau M, Mercier P, Blouin J, Allard P, Teasdale N. Altered sensoryweighting mechanisms is observed in adolescents with idiopathic scoliosis. BMC Neurosci. 2006; 7: Ostrowska B, Rozek-Piechura K, Skolimowski T. Odzyskiwanie dynamicznej równowagi po zewnętrznych zaburzeniach postawy u dzieci z idiopatyczną skoliozą. Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja, 2006; 3: Adres do korespondencji: Jacek Wilczyński Ul. Kopalniana 7/ Starachowice tel jwilczyński@onet.pl