Dziecko odrzucone w grupie

Transkrypt

1 Dziecko odrzucone w grupie Dla dzieci w wieku szkolnym głównymi grupami społecznymi są rodzina, klasa szkolna i inne grupy rówieśnicze. To właśnie tam, w grupie rówieśniczej, młode jednostki szukają akceptacji. S. Mika mówi, że o grupie możemy mówić, wtedy gdy dwie lub więcej jednostek pozostaje ze sobą w bezpośredniej interakcji, gdy mają one względnie jasny cel, posiadają wspólnie ustalone normy i mają względnie rozwiniętą strukturę 1. Jednostka bardzo silnie ulega wpływom grupy, jej normom i zwyczajom, jednym słowem podlega procesowi socjalizacji, czyli oddziaływaniom grupy na jednostkę. Wyróżnić można trzy typy mechanizmów socjalizacyjnych: mechanizm kontroli społecznej, mechanizm wpływu osób znaczących oraz mechanizm wzmacniania wewnętrznego. Dorota Ekiert- Grabowska w swej książce pt Dziecko nieakceptowane w klasie szkolnej, zajmuje się problemami dziecka nieakceptowanego. Autorka mówi, że wyróżniamy pięć zasadniczych kategorii członków grupy 2. Pierwszą z nich są dzieci akceptowane, cieszące się uznaniem. Drugą dzieci przeciętnie akceptowane, raczej lubiane, ale nie zajmujące ważnych miejsc w strukturze grupy. Trzecią dzieci o statusie niezrównoważonym tzn. jednocześnie akceptowane i odrzucane. Czwartą kategorią wymienioną przez autorkę są dzieci izolowane, funkcjonujące na marginesie życia klasy, nie podejmujące działań na rzecz grupy. Często określa się takie dzieci jako bierne społecznie. Ostatnią kategorią członków grupy są dzieci odrzucone, które są przedmiotem jawnej niechęci w grupie. Nie znajdują w niej warunków do zaspokajania ważnych dla siebie potrzeb. Mają minimalny wpływ na to co się dzieje w klasie. Inne dzieci unikają kontaktów z nimi. Ekiert- Grabowska przytacza badania W.H. Browna i H.H. Jenningsa, by ukazać jak bardzo uznanie społeczne wpływa na psychikę dziecka. Autorzy ci twierdzą, że dzieci cieszące się dużym uznaniem społecznym są zazwyczaj dobrze przystosowane, a nieakceptowane czują się obco, są nieszczęśliwe, przejawiają też zaburzenia w zachowaniu. Jednym z najważniejszych zatem czynników zapewniających prawidłowy rozwój społeczny jednostki, jest jej popularności w grupie. Dezaprobata w stosunku do jednostki ze strony grupy lub całkowite jej odtrącenie pociągają za sobą objawy nieprzystosowania społecznego, które mogą doprowadzić do całkowitego wykolejenia. W tym miejscu niniejszej pracy, chciałabym zastanowić się nad czynnikami, które mogą wpływać na to czy dziecko będzie akceptowane, izolowane czy odrzucane. Jak podaje 1 Mika S: Wstęp do psychologii społecznej, PWN, Warszawa 1972, s Ekiert- Grabowska D: Dziecko nieakceptowane w klasie szkolnej, WSiP, Warszawa 1982,s.28.

2 wielu autorów ogromne znaczenie ma płeć, bowiem dziewczynki łatwiej zdobywają akceptację niż chłopcy. Znaczenie ma także pochodzenie społeczne (im niższe, tym większa skłonność dzieci do pełnienia ról izolowanych i odrzucanych) i wykształcenie rodziców (im wyższe wykształcenie rodziców, tym większe dziecko ma szanse na uzyskanie wysokiej pozycji strukturze grupowej klasy). Nie bez znaczenia są również warunki materialne - dzieci żyjące w bardzo dobrych i dobrych warunkach materialnych są akceptowane, doceniane, a te, których rodzice maja niską stopę finansową są izolowane i odrzucane. Podobną listę czynników wpływających na odrzucenie przedstawia E.B. Hurlock 3. Są to: płeć (dziewczęta w życiu grupowym cieszą się większą popularnością niż chłopcy), inteligencja (dzieci, które nie otrzymały promocji nie cieszą się zazwyczaj popularnością wśród dzieci promowanych. Ze względu na brak promocji tracą nawet kontakt z przyjaciółmi, którzy są w klasie wyżej, na skutek tego mają też niewielu przyjaciół we własnej klasie), stan fizyczny (dzieci, które na skutek niedostatecznego odżywienia albo innych złych warunków nie są zdrowe, z trudem przystosowują się społecznie, co jest powodem ich niepopularności. Również niepopularne są dzieci słabo rozwinięte fizycznie, ponieważ przeważnie są one nieśmiałe i nieprzystępne albo zbyt aktywne), wygląd zewnętrzny (największą popularność zdobywają, niezależnie od wieku te dzieci, które w ubiorze, zabawie i zachowaniu się nie odbiegają od norm przyjętych przez grupę), powodzenie (opinię, jaką dziecko raz zdobyło na podstawie tego co inni o nim sądzą trudno jest zmienić. Dziecko uznane przez grupę pozostaje uznane, a dziecko wyobcowane pozostaje wyrzutkiem grupy. Nawet wtedy, gdy wyrzutki mają jakieś poparcie, nie zdobywają większej popularności. Dziecko nie mające bliskiego przyjaciela niekoniecznie musi być porzucone przez inne dzieci, lecz na ogół nie wybierają go one jako towarzysza zabaw), bliskość kontaktów z grupą (odległość mieszkania od szkoły nie jest tak ważnym czynnikiem wpływającym na popularność), warunki rodzinne (sposób wzajemnego przystosowania się rodziców do siebie ma wpływ na przystosowanie się społeczne dziecka. Stosunki między rodzeństwem odzwierciedlają się również w sposobie przystosowania się dziecka poza domem. 3 E.B.Hurlock: Rozwój dziecka, PWN, Warszawa 1961, s

3 Rodzice, którzy otaczają dziecko przesadną opieką lub tacy, którzy ograniczają kontakty dziecka z rówieśnikami, pozbawiają je doświadczeń społecznych niezbędnych dla zdobycia popularności zarówno w danej chwili, jak i w wieku późniejszym), pozycja społeczno-ekonomiczna (dzieci najmniej popularne pochodzą z rodzin o mniej korzystnej pozycji społeczno-ekonomicznej), wyczucie społeczne (stopień uznania dziecka zależy od tego, czy dziecku uda się czy nie uszeregować innych i siebie samego w grupie. Dzieciom, które nie są popularne, albo które są członkami marginalnymi w grupie, nie brak jest wnikliwości społecznej lecz raczej brak społecznych umiejętności niezbędnych dla wykorzystania swych zdolności), stopień przystosowania (dziecko dobrze przystosowane zdobywa większe uznanie rówieśników i dorosłych niż dziecko słabo przystosowane). Dla potrzeb niniejszej pracy interesujące wydają się być poglądy A. Janowskiego 4 na czynniki wyznaczające miejsce jednostki w strukturze zespołu. Te czynniki to: możliwości wywierania wpływu na innych członków zespołu (miejsce w strukturze atrakcyjności), czy i na ile jednostka jest lubiana przez innych członków zespołu, miejsce w strukturze porozumiewania, role pełnione przez jednostkę w zespole oraz znaczenie, jakie pozostali członkowie rolom tym przypisują, stopień, w jakim jednostka podporządkowuje się normom obowiązującym w grupie, stopień, w jakim wartościuje ona uczestnictwo w zespole, samopoczucie jednostki w zespole. H. Muszyński 5 mówiąc o strukturze zespołu, ma na myśli dynamiczny układ pozycji i ról społecznych w obrębie zespołu. Układ pozycji stanowi hierarchię zespołu, układ ról społecznych natomiast jego organizację. Społeczna pozycja jednostki w zespole zależna jest od stopnia jej udziału w realizacji celów zespołu. Należy bowiem pamiętać, że uznanie lub dezaprobata zespołu działa z punktu widzenia tego, co jego członkowie zamierzają zbiorowo osiągnąć lub co sobie cenią. W ten sposób normy postępowania, obowiązujące w zespole, powstają i działają w ścisłym związku z jego celami. Każdy członek zespołu może 4 Janowski A: Poznawanie uczniów, WSiP, Warszawa 1975, s Muszyński H: Wstęp do metodologii pedagogiki, PWN, Warszawa 1976.

4 występować jako nadawca i jako odbiorca normy. Zwykle pewne jednostki występują jako nadawcy, inne częściej jako odbiorcy. Istnieje współzależność między miejscem jednostki w grupie a rodzajem stosunków w niej panujących. D. Ekiert Grabowska wyróżnia stosunki rzeczowe, stosunki osobowe, międzygrupowe oraz stosunki między jednostką a grupą. Stosunki rzeczowe kształtują się w procesie wykonywania wspólnych zadań, kiedy między poszczególnymi jednostkami zachodzą kontakty interpersonalne, czyli interakcje. Stosunki osobowe powstają na podłożu więzi osobistych i emocjonalnych kontaktów między uczniami. W ten sposób rodzi się koleżeństwo i przyjaźń. Stosunki międzygrupowe polegają zwykle na współpracy lub współzawodnictwie pomiędzy grupami wewnątrz klasy. Wzmagają one życzliwość, zrozumienie i zapewniają poczucie bezpieczeństwa. Stosunki między jednostką a grupą mogą mieć charakter pozytywny lub negatywny. Jeżeli uczeń jest pozytywnie nastawiony do zespołu, przestrzega norm grupowych, solidaryzuje się z kolegami to zazwyczaj taka postawa zapewnia mu wzajemność. Gdy zaś jednostka ma negatywny stosunek do grupy, nie nawiązuje bliższych kontaktów z kolegami, nie współdziała z nimi, to jest przez nią izolowana lub nawet odrzucana. Powiedziano wcześniej, że w każdej klasie szkolnej tworzy się struktura społeczna, czyli wzajemny układ stosunków pomiędzy poszczególnymi uczniami. Badając wzajemną atrakcyjność jednostek, sympatię i uznanie mówimy o socjometrycznej strukturze grupy. Ze względu na powiązanie poszczególnych osób z pozostałymi w grupie D. Ekiert Grabowska wyróżnia następujące kategorie członków grupy 6 : 1. Dzieci akceptowane to osoby cieszące się uznaniem, osoby wobec których występują silne postawy pozytywne. W badaniach socjometrycznych za akceptowane uważa się to dziecko, które uzyskało dużo wyborów pozytywnych. 2. Dzieci przeciętnie akceptowane to te, które są raczej lubiane, ale nie zajmują ważnych pozycji w strukturze grupy. 3. Dzieci o statusie niezrównoważonym polaryzujące opinię grupy. Część uczniów ma do nich stosunek pozytywny, lubi je i akceptuje, a część przeciwnie. Dzieci w tej kategorii są jednocześnie akceptowane i odrzucone. 4. Dzieci izolowane traktowane są przez grupę obojętnie. Nie uzyskują one w zasadzie ani wyborów pozytywnych, ani negatywnych. Funkcjonują na marginesie życia klasowego. 5. Dzieci odrzucone są przedmiotem jawnie deklarowanej niechęci grupy. Klasa ich nie lubi, nie uznaje i unika z nimi kontaktów. 6 Ekiert- Grabowska D: op.cit.

5 Autorka pracy Dzieci nieakceptowane w klasie szkolnej dwie ostatnie z wyżej wymienionych kategorii, tj. dzieci izolowane i odrzucone, obejmuje wspólną nazwą dzieci nieakceptowanych. Wskazuje również na kontrowersyjne opinie uczonych na to, czy takie cechy jak nieśmiałość, ociężałość, zbytnie odstawanie od grupy, agresywność, nielojalność są rezultatem braku uznania, czy jego przyczyną. Uwzględniając różne kryteria i punkty widzenia wyodrębnić można różnorodne typy pozycji. Na przykład, biorąc pod uwagę płaszczyznę stosunków, możemy mówić o typie prymusa, sportowca, artysty. Z punktu widzenia oceny wzajemnej można mówić o uczniach pozytywnie ocenianych, darzonych szacunkiem, uczniach lekceważonych. Uwzględniając element uczuciowy można wyróżnić uczniów lubianych, cieszących się popularnością, uczniów obojętnych, uczniów nielubianych. Pozycja ucznia w klasie stanowi ważny czynnik osobotwórczy. Pozycja będąca wyrazem zaufania i przychylności zespołu sprzyja rozwojowi osobowości ucznia i jego dojrzewaniu społecznemu. I odwrotnie, pozycja ucznia odrzuconego, lekceważonego i nie darzonego zaufaniem, osłabia w nim wiarę w siebie, budząc poczucie krzywdy i nieufności do ludzi. Powyższe przeżycia psychiczne utrudniają uczniowi zdrowe wrastanie w coraz szersze kręgi społeczne i aktywne uczestniczenie i w ich życiu. Odrzucenie ucznia przez grupę przejawia się w izolacji, unikaniu jego towarzystwa, niewciąganiu do zabawy itp. Przyczyny odrzucenia mogą być różnorodne. Wiążą się one często z pewnymi cechami charakteru, usposobienia i właściwościami fizycznymi ucznia. Pewien wpływ na odrzucenie wywiera sam nauczyciel, szykanując i dyskredytując ucznia. O odrzuceniu mówić możemy wtedy, gdy członkowie grupy unikają towarzystwa kolegi, nie wciągają go do zabaw i wspólnych zajęć oraz gdy bojkotują go i szykanują. Jednostka odrzucana nie cieszy się popularnością, wzbudza ujemne uczucia, popada w konflikty, ma nieprawidłowo ukształtowane kontakty społeczne. Dzieci niepopularne wychowują się w złych warunkach środowiskowych, są brudne, niechlujnie ubrane, przejawiają nadmierną ruchliwość połączoną z brakiem zdyscyplinowania, są nietowarzyskie, agresywne, nieposłuszne wobec dorosłych, mają przeciętny lub poniżej przeciętnego poziom rozwoju inteligencji. M. Pilkiewicz 7 prze odrzucenie rozumie taką sytuację, kiedy nie ma w grupie ani jednego członka, który by lubił daną osobę, a wręcz przeciwnie wszyscy tej osoby nie lubią. Inaczej mówiąc mamy tu do czynienia nie z obojętnością grupy wobec jednostki, jak to ma miejsce przy izolacji, lecz z silnym stosunkiem negatywnym. Konsekwencje wychowawcze izolacji i odrzucenia zarówno dla grupy jak i dla jednostki są zupełnie odmienne. Nie 7 Pilkiewicz M., Socjometryczna skala akceptacji jako technika badania pozycji jednostki w nieformalnej strukturze grupy. Psychologia Wychowawcza 1969 nr 1 s.37.

6 rozróżnianie ich może uniemożliwić nieraz zrozumienie mechanizmów grupowych. M. Pilkiewicz wyróżnia trzy stopnie odrzucenia: O 0 wybitne odrzucenie, O 1 silne odrzucenie, O 2 słabe odrzucenie. Na temat dzieci niepopularnych szeroko wypowiada się E. B. Hurlock 8, która uważa, że dziecko niepopularne czuje się obco, a co za tym idzie jest niepewne i nieszczęśliwe. Czuje, że jest inne niż koledzy i w wyniku tego staje się bojaźliwe i przeczulone. Dziecko opuszczone przez innych zaczyna sprawiać trudności swoim zachowaniem. Usiłując wejść do grupy, która je wyobcowała, rozwija szereg społecznie nieprzyjętych form zachowania się, które w połączeniu z niepopularnością tym bardziej usuwają je poza grupę. Oprócz tego nabiera ono cech samoluba myślącego więcej o sobie niż o innych. Wyklucza to współdziałanie utrudniając, jeśli nie uniemożliwiając późniejsze uznanie społeczne. Okazała się, że dzieci nie mające uznania u rówieśników są pełne względów dla tych, które cieszą się dużym uznaniem i dla tych, które są nowicjuszami w klasie. Nie cenią zaś tych, które podobnie jak oni, nie mają uznania u rówieśników. E. B. Hurlock określając cechy powodujące niepopularność zwraca uwagę, że to czy dziecko zdobędzie popularność w danej grupie, czy nie, zależy częściowo od cech jego osobowości, a częściowo od samej grupy. Dziecko bardzo różniące się od innych członków grupy wyglądem, inteligencją, osobowością, warunkami rodzinnymi, zainteresowaniami albo jakąkolwiek inną cechą, może być łatwo potraktowane jako nienormalne. Jako takie dziecko nie ma warunków do uznania go przez grupę jako członka. Odchylenia w zachowaniu się dziecka niepopularnego mogą być rezultatem braku uznania, a nie jego przyczyną. Dzieci niepopularne mogą odznaczać się nieśmiałością, powściągliwością, brakiem energii, brakiem zainteresowań społecznych, ociężałością i nieprzystępnością. Odpowiednio do ich zachowania się inne dzieci mogą ich nie dostrzegać albo też odsuwają się od nich, gdyż nie odpowiadają one normom działania obowiązującym w grupie. Inne dzieci niepopularne mogą być energiczne, lecz zwracają swoją energię w niewłaściwym kierunku tak, że rówieśnicy ich nie lubią. Starają się one zwrócić na siebie uwagę i zdobyć uznanie dokuczając innym, stosując rozmaite formy agresywnego zachowania się, na przykład krzycząc, strasząc innych, popisują się, nie przestrzegając reguł i porządku uznawanego przez inne dzieci. W sposób mniej agresywny przeszkadzają innym wałęsając się, zachowując swawolnie, zaniedbując wykonanie zleconego zadania, jak również 8 E.B.Hurlock: op.cit.

7 zachowują się nieobliczalnie, czym uniemożliwiają innym dzieciom skoncentrowanie się na danym zajęciu. Często skarżą, odwołują się do pomocy dorosłych albo uciekają od nich, gdy nie znajdują tam poparcia. A więc same stwarzają sobie trudności. Podsumowując powiedzieć można, że wzór osobowości dziecka niepopularnego przedstawia dziecko zamknięte w sobie, egocentryczne. Jest to dziecko niespokojne, które cierpi na poczucie niepewności i niskiej własnej wartości, której brak poczucia wspólnoty grupowej. Dziecko niepopularne częściej niż dziecko cieszące się popularnością przejawia zaburzenia osobowości. Często jednostka taka czuje się tak zawiedziona, że ustosunkowuje się agresywnie i wrogo wobec innych, a zwłaszcza wobec zwierzchników albo wobec dzieci pełniących rolę przywódców. Jakiekolwiek czyniłoby próby, nieodzownie ulega wrażeniu, że wszelkie jego zabiegi zawodzą. Takie niekorzystne pojęcie o sobie prowadzi do słabego przystosowania się, a wynikiem tego jest wzmożenie się niepopularności wtedy, gdy dziecko podrośnie. W wyniku takich niekorzystnych właściwości nieakceptowane dzieci są mniej wydajne w pracy w porównaniu z innymi, a to znowu prowadzi do wzmożenia się ich niepopularności. Dzieje się tak, ponieważ odrzucenie dziecka przez grupę jest zjawiskiem bardzo złożonym. Zdaniem Z. Skornego geneza niepopularności bywa różna 9. Może być ona spowodowana przejawianymi przez dziecko brakiem koleżeńskości, nieumiejętnością współżycia w grupie, skłonnością do izolacji. Czasem bywa ona uzależniona od cech wyglądu zewnętrznego związanych z defektami rozwojowymi, zaniedbanym ubiorem, brakiem urody lub niedostatecznym staraniem się o utrzymanie czystości osobistej. Brak popularności pojawia się również jako następstwo uprzedzeń przejawiających się we wrogich postawach wobec dzieci należących do określonych grup narodowościowych, etnicznych, społecznych lub wyznaniowych. W tym przypadku przynależność do określonej grupy sprawia, że dziecko jest niepopularne w zespole, niezależnie od jego zachowania się, wyglądu zewnętrznego, walorów osobistych. Uprzedzenia stają się nie tylko powodem niepopularności oraz społecznej izolacji danej jednostki lecz także występowania skierowanych przeciw niej działań agresywnych. W swych badaniach Z. Skorny zwraca uwagę na działania aspołeczne jednostek niepopularnych. Przez działania aspołeczne autor rozumie działanie szkodliwe dla grupy reprezentującej daną kulturę, sprzeczne z obowiązującymi w niej normami postępowania. Za jedną z postaw aspołecznych Z. Skorny uznaje postawę izolacji, przejawiającą się w unikaniu kontaktów społecznych z otoczeniem. Osobnika wykazującego skłonności do 9 Z.Skorny, Proces socjalizacji dzieci i młodzieży. Warszawa 1976, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne s.158.

8 izolacji określa się potocznie mianem odludka lub samotnika. Swym działaniem nie wyrządza on w zasadzie szkód innym ludziom, jednak wskutek braku aktywności społecznej nie przyczynia się do realizacji zadań stojących przed grupą, do której należy. Skłonność do izolacji przejawia dziecko, które unika współdziałania w nauce, zabawie, nie uczestniczy w realizacji związanych z tym zadań. Dziecko takie nie ma należycie ukształtowanych nawyków współżycia społecznego, odgrywających ważną rolę przy uczeniu się i w czasie pobytu w szkole, a następnie w działalności zawodowej oraz w życiu osobistym. Za postawę aspołeczną autor uznaje także postawę egocentryzmu i odpowiadające jej działanie egocentryczne. Postawa ta przejawia się w nadmiernym skoncentrowaniu na własnej osobie, własnych uczuciach, myślach, wyobrażeniach, pragnieniach. Dziecko egocentryczne pragnie stale być chwalone, wyróżniane i nagradzane. Równocześnie nie poczuwa się ono do obowiązku świadczenia na rzecz swych kolegów, nauczycieli, rodziców powodując przez to powstawanie konfliktów. Postawa egocentryzmu może mieć nie tylko szkodliwe konsekwencje społeczne, lecz wywiera niekorzystny wpływ na jednostkę, jej samopoczucie i zadowolenia z życia. Do postaw aspołecznych zalicza także autor postawę egoizmu. Egoistę cechuje obojętność na niepowodzenia, przykrości, krzywdy doznawane przez innych ludzi. Postawa egoistyczna przejawia się w lekceważeniu i łamaniu zasad praworządności. Egoista dążąc do osiągnięcia swych osobistych celów nie respektuje obowiązujących w danej społeczności norm współżycia społecznego, co utrudnia mu ich realizację. Egoistę cechuje działanie samowolne wpływające destruktywnie na współżycie społeczne w grupie, której jest członkiem. Swoistą formę postaw społecznych stanowi wrogość. Przejawia się ona w nieżyczliwym nastawieniu wobec innych ludzi powodującym podejmowanie szkodliwych dla innych działań. Wrogość uniemożliwia skuteczną współpracę zaś jej miejsce zajmuje wzajemne przeszkadzanie sobie, stwarzanie różnych utrudnień, wydawanie negatywnych opinii lub szkodzenie w inny sposób. Do postaw aspołecznych należy sadyzm. Przejawia się w sprawianiu innym przykrości lub zadawaniu bólu dla doznawania przyjemności. Irmina Sosnowska Pedagog-terapeuta Zespół Poradni Psychologiczno- Pedagogicznych Powiatu Warszawskiego- Zachodniego